शुक-रंभा संवाद

From Wikipedia

रम्भा :
मार्गे मार्गे नूतनं चूतखण्डं खण्डे खण्डे कोकिलानां विराब: ।
रावे रावे मानिनीमानभड्गॊ भड्गे भड्गे मन्मथ: पञ्चबाण: ॥१॥

मार्गा-मार्गा वर नवीन आंब्याची झाडे शोभून दिसत आहेत. प्रत्येक झाडावर कोकिळा सुमधुर कूजन करित आहेत. हे कूजन ऎकून मानी स्त्रियांचे गर्वहरण होत आहे आणि गर्व नष्ट होताच पाच बाणांना धारण करणारा कामदेव मनाला बेचैन करित आहे.॥१॥

शुक :
मार्गे मार्गे जायते साधुसड्ग सड्गे सड्गे श्रूयते कृष्णकीर्ति: ।
कीर्तो कीर्तो नस् तदाकारवृत्ति: वृत्तो वृत्तो सच्चिदानंदभास: ॥२॥
तीर्थे तीर्थे निर्मलं ब्रम्हवृन्दं वृन्दे वृन्दे तत्त्वचिन्तानुवाद: ।
वादे वादे जायते तत्त्वबोध: बोधे बोधे भासते चन्द्रचूड: ॥३॥

हे रंभा, मार्गा-मार्गा वर मला साधुंचा सहवास लाभत आहे. प्रत्येक सहवासात भगवान कृष्णाचे गुणगान ऎकावयास मिळत आहे. ते ऎकत असताना आमची चित्तवृत्ति भगवंतात लीन होत आहे आणि ह्या ध्यानात सच्चिदानंदाचा सहवास लाभत आहे.॥२॥
तसेच प्रत्येक तीर्थावर ब्राह्मणांचा समुदाय उपस्थित आहे. हा समुदाय परमतत्त्वाविषयी विचार करित आहे. ह्या चर्चेतून आह्माला तत्त्वाचा बोध होत आहे आणि ह्या बोधामधून भगवान शंकराचा सहवास लाभत आहे.॥३॥

रम्भा :
गेहे गेहे जड्गमा हेमवल्ली वल्यां वल्यां पार्वणं चन्द्रबिंबम् ।
बिम्बे बिम्बे दृश्यते मीनयुग्मं युग्मे युग्मे पञचबाणप्रचार: ॥४॥

घराघरामध्ये जणूकाही सुवर्णवेलीसारख्या चालत्या फिरत्या युवती आहेत. ह्या युवतींचे मुख पोर्णिमेच्या चंद्राप्रमाणे सुंदर आहे. ह्या मुखचंद्रावर नयनरूपी दोन मत्स्य दिसत आहेत आणि ह्या डोळ्यांमध्ये कामदेवाचा संचार चालू आहे. ॥४॥

शुक :
स्थाने स्थाने दृश्यते रत्नवेदी वेद्यां वेद्यां सिध्दगन्धर्वगोष्ठी ।
गोष्ठ्यां गोष्ठ्यां किन्नरद्वन्द्वगीतं गीते गीते गीयते रामचन्द्र: ॥५।

प्रत्येक ठिकाणी रत्नजडित यज्ञकुण्ड दिसत आहेत. प्रत्येक यज्ञकुंण्डावर सिद्ध आणि गन्धर्वांची सभा भरली आहे. ह्या सभेत किन्नरगण किन्नरींसमवेत गीत गात आहेत आणि प्रत्येक गीतात भगवान रामचंद्राचे गुणगान करीत आहेत. ॥५॥

रम्भा :
पीनस्तनी चन्दनचर्चिताड्गी विलोलनेत्री तरूणी सुशीला ।
नालिड्गिता प्रेमभरेण येन वृथा गतस्य नरस्य जीवितम् ॥६॥

भरदार स्तन असलेल्या, शरीरावर चंदनाचा लेप असलेल्या, चंचल नेत्र असलेल्या अशा सुंदर स्त्रिला ज्याने प्रेमयुक्त अलिंगन दिले नाही त्याचे जीवन व्यर्थ गेले. ॥६॥

शुक :
अचिन्त्यरूपो भगवान्निरञजनो विश्वम्भरो ज्ञानमयश्चिदात्मा ।
विशोतिधो येन हदि क्षणं नो वृथा गतस्य नरस्य जीवितम् ॥७॥

ज्याच्या रूपाचे चिंतन होऊ शकत नाही, जो निरंजन, विश्वाचे रक्षण करणारा आहे; अशा ज्ञानाने परिपूर्ण चित्स्वरूप परब्रम्हाचे ज्याने हदयापासून स्मरण केले नाही, त्याचे जीवन व्यर्थ गेले. ॥७॥


रम्भा :
कामातुरा पूर्णशशाड्वक्त्रा बिम्बाधरा कोमलनालगौरा ।
नान्दोलिता स्वे हदये भुजाभ्यां वृथा गतस्य नरस्य जीवितम् ॥८॥

भोगाच्या इच्छेने व्याकुळ, पौर्णिमेच्या चंद्राप्रमाणे मुख असणाऱ्या, कोमल ओठ असणाऱ्या आणि कोमल कमळाच्या नाळाप्रमाणे गौर वर्ण असणाऱ्या कामिनीला ज्याने आपल्या बाहुपाशांद्वारे हदयाशी कवटाळले नाही, त्याचे जीवन व्यर्थ गेले. ॥८॥


शुक :
चतुर्भुजश्चक्रधरो गदाययुध: पीताम्बर: कौस्तुभमालया लसन् ।
ध्यात धृतो येन न बोधकाले वृथा गतस्य नरस्य जीवितम् ॥९॥

चक्रगदायुक्त चार हात असणाऱ्या, पीतांबर नेसलेल्या, कौस्तुभमणियुक्त माळेने शोभून दिसणाऱ्या भगवंताचे ज्याने जागृतावस्थेत ध्यान केले नाही, त्याचे जीवन व्यर्थ गेले. ॥९॥

रम्भा :
विचित्रवेषा नवयौवनाढ्या लवड्गकर्पूर सुवासिदेहा ।
नालिंगिता येन दृढं भुजाभ्यां वृथा गतस्य नरस्य जीवितम् ॥१०॥

विविध वस्त्र आणि अलंकारांनी युक्त, लवंग-कापूर आदिद्वारे सुगंधित शरीर असलेल्या नवयुवतीला ज्याने घट्ट आलिंगन दिले नाही, त्याचे जीवन व्यर्थ गेले. ॥१०॥


शुक :
नारायण: पड्कजलोचन: प्रभु केयूरवान् कुण्डलमण्डितानन: ।
भक्त्या स्तुतो येन समाधितो नो वृथा गतस्य नरस्य जीवितम् ॥११॥

कमळासारखे नेत्र असलेल्या, केयूरवान, कुंडलांनी सुशोभित मुख असणाऱ्या, जगाचा स्वामी असलेल्या भगवंताची ज्याने विशुद्ध मनाने स्तुती केली नाही, त्याचे जीवन व्यर्थ गेले. ॥११॥

रम्भा :
प्रियम्वदा चम्पकहेमवर्णा हारावलीमण्डितनाभिदेशा ।
सम्भोगशाली रमिता न येन वृथा गतस्य नरस्य जीवितम् ॥१२॥

मधुर बोलणाऱ्या, चम्पक आणि सोन्याप्रमाणे वर्ण असणाऱ्या, हाराचा झुमका जिच्या बेंबीवर लटकत आहे आणि स्वभावतःच भोगाची इच्छा असणाऱ्या स्त्रीचा ज्याने उपभोग घेतला नाही, त्याचे जीवन व्यर्थ गेले. ॥१२॥


शुक :
श्रीवत्सलक्ष्माड्कितहत्प्रदेश: तार्क्ष्यध्वजा शाडर्गधर: परात्मा ।
न सेवितो येन नृजन्मनाऽपि वृथा गतस्य नरस्य जीवितम् ॥१३॥

ज्याने मनुष्यजन्मात देखील भृगुलतेने विभूषित हदय असलेल्या, ज्याच्या पंजात गरुड आहे अशा आणि शाडर्ग धनुष्य धारण केलेल्या परमात्म्याची सेवा केली नाही, त्याचे जीवन व्यर्थ गेले. ॥१३॥


रम्भा :
चलत्कटी नूपुरमञ्जुघोषा नासाग्रमुक्ता नयनभिरामा ।
न सेविता येन भुजंगवेणी वृथा गतस्य नरस्य जीवितम् ॥१४॥

नाजूक कमर असलेल्या, नुपूरांद्वारे मंजुळ घोष करणाऱ्या, नाकात मोती जडवणाऱ्या, सुंदर नेत्र असणाऱ्या आणि सर्पाप्रमाणे अंबाडा धारण केलेल्या सुंदरीचे ज्याने सेवन केले नाही, त्याचे जीवन व्यर्थ गेले. ॥१४॥


शुक :
विश्वम्भरो ज्ञानमयः परेशो जगन्मयोऽनन्तगुणप्रकाशी ।
आराधितो नाऽपि धृतो न योगे वृथा गतस्य नरस्य जीवितम् ॥१५॥

विश्व चालवणाऱ्या, ज्ञानपूर्ण, परमात्मा, संसार स्वरूप, अनंत गुणांना प्रकट करणाऱ्या भगवंताची ज्याने आराधना केली नाही, त्याचे जीवन व्यर्थ गेले. ॥१५॥


रम्भा :
ताम्बूलरागैः कुसुमप्रकर्षै सुगन्धितैलेन च वासितायाः ।
न मर्दितो येन कुचौ निशायां वृथा गतस्य नरस्य जीवितम् ॥१६॥

सुगंधित पान, उत्तम फूल, सुगंधित तेल आणि अन्य पदार्थांनी सुवासित शरीर असलेल्या कामिनीच्या स्तनाचे ज्याने रात्री मर्दन केले नाही, त्याचे जीवन व्यर्थ गेले. ॥१६॥


शुक :
ब्रम्हादिदेवोऽखिलविश्वदेवो मोक्षप्रदोऽतीतिगुणःप्रशान्तः ।
धृतो न योगे न हदि स्वकीये वृथा गतस्य नरस्य जीवितम् ॥१७॥

ब्रह्म इत्यादिंचा देखील देव, संपूर्ण जगाचा स्वामी, मोक्ष देणाऱ्या, निर्गुण, अत्यंत शांत भगवंताचे ज्याने योगाद्वारे ध्यान केले नाही, त्याचे जीवन व्यर्थ गेले. ॥१७॥


रम्भा :
कस्तूरिकाकुंकुमचन्दनैश्च सुचर्चिता याऽगुरूधूपिकाम्बरा ।
उरस्थले नो लुठिता निशायां वृथा गतस्य नरस्य जीवितम् ॥१८॥

कस्तूरी आणि केशरयुक्त चंदनाचा लेप केलेल्या, चंदनगंधित वस्त्र नेसलेली स्त्री, ज्या पुरुषाच्या छातीवर रात्रभर लोळली नाही, त्याचे जीवन व्यर्थ गेले. ॥१८॥


शुक :
आनन्द रूपो निजबोधरूपो दिव्यस्वरूपो बहुनामरूपः ।
तपः समाधौ कलितो न येन वृथा गतस्य नरस्य जीवितम् ॥१९॥

आनन्दरूप, ज्ञानरूप, दिव्य शरीर धारण केलेल्या, ज्याची अनेक नावे आणि अनंत रुपे आहेत अशा भगवंताचे ज्याने समाधितही दर्शन घेतले नाही, त्याचे जीवन व्यर्थ गेले. ॥१९॥


रम्भा :
कठोरपीनस्तनभारनम्रा सुमध्यमा चंचलखंजनाक्षी ।
हेमन्तकाले रमिता न येन वृथा गतस्य नरस्य जीवितम् ॥२०॥

हेमन्त ऋतूमध्ये कठीण आणि भरदार स्तनांच्या भाराने झुकलेल्या, पातळ कमर असलेल्या, चंचल आणि खञ्जन पक्ष्याप्रमाणे नेत्र असलेल्या स्त्रीचे ज्याने सेवन केले नाही, त्याचे जीवन व्यर्थ गेले. ॥२०॥


शुक :
तपोमयो ज्ञानमयो विजन्मा विद्यामयो योगमयः परात्मा ।
चित्ते धृतो नो तपसिस्थितेन वृथा गतस्य नरस्य जीवितम् ॥२१॥
रम्भा :
सुलक्षणा मानवती गुणाड्या प्रसन्नवक्रआ मृदुभाषिणी या ।
नो चुम्बिता येन सुनाभिदेशे वृथा गतस्य नरस्य जीवितम् ॥२२॥
शुक :
प्रीत्याजितं सर्वसुखं विनश्वरं दुःखप्रदं कामिनिभोगसेवितम् ।
एवं विदित्वा ने धृतो हि योगो वृथा गतस्य नरस्य जीवितम् ॥२३॥
रम्भा :
विशालवेणी नयनभिरामा कदर्पसम्पूर्णनिधानरूपा ।
भुक्ता न येनैव वसन्तकाले वृथा गतस्य नरस्य जीवितम् ॥२४॥
शुक :
मायाकरण्डी नरकस्य हण्डी तपोविखण्डी सुकृतस्य भण्डी ।
नृणां विखण्डी चिरसेविता चेत् वृथा गतस्य नरस्य जीवितम् ॥२५॥
रम्भा :
समस्तश्रॄंगारविनोदशीला लीलावती कोकिलकण्ठनाला ।
विलासितो नो नवयौवनेन वृथा गतस्य नरस्य जीवितम् ॥२६॥
शुक :
समाधिहन्त्री जनमोहयित्री धर्मे कुमन्त्री कपटस्य तन्त्री ।
सत्कर्महन्त्री कलिता च येन वृथा गतस्य नरस्य जीवितम् ॥२७॥
रम्भा :
बिल्वस्तनी कोमलिता सुशीला सुगन्धकुन्ता ललिता च गौरी ।
नाऽश्लेषिता येन च कण्ठदेशे वृथा गतस्य नरस्य जीवितम् ॥२८॥
शुक :
चिन्ता व्यथा दुःखमयी सदोषा संसारपाशा जनमोहकर्त्री ।
सन्तापकोशा भजिता च येन वृथा गतस्य नरस्य जीवितम् ॥२९॥
रम्भा :
आनन्दकन्दर्पनिधानरूपा झणत्क्वणत्कड्कणनूपराढया ।
न स्वादिता येन सुधाधरस्या वृथा गतस्य नरस्य जीवितम् ॥३०॥
शुक :
कापटयवेषा जनवञचिका सा विण्मूत्रदुर्गन्धदरा दुराशा ।
संसेविता येन सदा मलाढया वृथा गतस्य नरस्य जीवितम् ॥३१॥
रम्भा :
चन्द्रानना सुन्दरगौरवर्णा व्यक्तस्तनी भोगविलासदक्षा ।
नान्दोलिता वै शयनेषु येन वृथा गतस्य नरस्य जीवितम् ॥३२॥
शुक :
उन्मेत्तवेषा मदिरासमत्ता पापप्रदा लोकविडम्बशीला ।
योगच्छला येन विभाजिता च वृथा गतस्य नरस्य जीवितम् ॥३३॥
रम्भा :
आनन्दरूपी तरूणी नताड्गी सदधर्मसंसाधनसृष्टिरूपा ।
कामार्थदा यस्य गृहे न नारी वृथा गतस्य नरस्य जीवितम् ॥३४॥
शुक :
अशौचदेहा पतितस्वभावा वपुःप्रगल्भा वललोभशीला |
मृषा वदन्ती कलिता च येन वृथा गतस्य नरस्य जीवितम् ॥३५॥
रम्भा :
क्षामोदरी हंसगतिप्रमत्ता सौंदर्यसौभाग्यवती प्रलोला ।
न पीडिता येन रतौ यथेच्छं वृथा गतस्य नरस्य जीवितम् ॥३६॥
शुक :
संसारसदभावन भक्तिहीना चित्तस्य चौरा हदि निर्दया च |
विहाय योगं कलिता नरेण वृथा गतस्य नरस्य जीवितम् ॥३७॥
रम्भा :
सुगन्धैः सुपुष्पैः सुशय्या सुकान्ता वसन्तो क्रतु: पूर्णिमा पूर्णचन्द्रः ।
यदा नास्तिपुस्त्वं नरस्य प्रभूतं ततः किं ततः किं ततः किं ततः किं ॥३८॥
शुक :
सुरूपं शरीरं नवीनं कलत्रं धनं मेरूतुल्यं वचश्र्चारू चित्रम् ।
हरेरंडिघ्रयुग्मे मनश्र्चेदलग्नं ततः किं ततः किं ततः किं ततः किं ॥३९॥