Eleonora de Arborea
Dae Wikipedia, s'entziclopedia lìbera.
Eleonora de Bas-Serra (1340 – 1404 ca) naschit in Aristanis, segunda fiza de su zuighe Mariane su de battor, re de Arborea.
De sa pitzinnia sua ischimus pacu e nudda. Sa midade de su sèculu XIV est tempus de gherras e pestilèntzias. Sa peste niedda est arribada in Europa in su 1348 e dae tando non b'at rennu o provìntzia chi non la connoschet. In cuddos annos matessi, su zuigadu de Arborea, segada s’alleàntzia cun sos aragonesos de su rennu de Sardinna, chircat non solu de s'abarrare indipendente, ma peri de conchistare tottu s’ìsula, ca su domìniu aragonesu, in sas zonas ue zai lu connoschent, est malu a aguantare pro sos sardos. Eleonora creschet in sa corte aristanesa e, a una edade chi non est prus gai birde, finit cojuada cun Brancaleone Doria, su sennore de sos Doria sardos. Paris cun issu si nch’andat a bìvere in Zenova e inie diat abbarrare pro semper, si frade suo Ugone su de tres, zuighe in Aristanis a pustis de babbu issoro Mariane, no esseret bocchidu in d-una reberdia populare, in su 1383. Custu podet esser fattu, ca in sos zuigados sardos su populu at semper àppidu su derettu de bocchire su re traitore.
A sa morte de frade suo, Eleonora devet ghirare in Sardinna, ca su zuighe nou, numenadu dae su parlamentu de sa Corona de Logu, est fizu suo Federicu. Sende issu minore, però, su rennu devet esser poderadu dae calicun’àteru. Sa Corona de Logu issèperat issa matessi, pro custu incàricu. Duncas Eleonora non est reina, ma rezidora de su rennu a contu de fizu suo. Brancaleone Doria, su maridu, tando cheret astringhere sa paghe cun sos Aragonesos e cust’idea non bi dispiaget a Eleonora puru. Pro more de custu intendimentu, imbiat Brancaleone matessi a sa corte aragonesa,in Ispanna. Sos aragonesos, cuntentos de custu regalu, cun d-una trampa, ghettant Brancaleone in presone e pedint a Eleonora de acabare tottus sas operatziones militares contras a issos e de torrare tottus sas terras leadas finas a cuddu mamentu, chi fiant belle tottu s’isula. Eleonora finit chi a mala gana devet narrer eja a custa pretesa, ma decrarat chi lu podet facher solu cun sa cunfirma de tottus sos sùdditos suos. Dae custu pattu naschit sa paghe de su 1388. Su documentu chi la cuntenet mustrat sas firmas de sos rappresentantes de cada bidda de Sardinna: est unu documentu unicu e pretziosu meda.
Mancari sa bona voluntade de Eleonora, sos aragonesos, chi ant suspettu de su chi podet capitare, lassant andare Brancaleone petzi tres annos prus a tardu, in su 1391. Ma Brancaleone non est galu ghiradu a domo sua, chi sas curadorias torradas a sos aragonesos pagu tempus innantis, los catzant a fora derettu e si nche ponent torra sutta sas panderas de Arborea.
Sas atziones militares, a custu puntu, sighint cun sa ghia de Brancaleone matessi. Issu, iscaddadu dae su trattamentu appidu, at lassadu a una banda su disizu de paghe e amistade cun sos aragonesos e como est su pejus inimicu issoro. Mentras Brancaleone ponet s’assediu a sas tzittades de Casteddu e de Alighera, sas unica tentas dae sos inimicos, Eleonora bogat a campu torra sas lezes de su zuigadu, zai fattas iscriere dae babbu suo Mariane carchi annu innantis. Su rennu est prus mannu, duncas b’at bisonzu de accontzare sas lezes pro las facher cuncordare cun sa situatzione noa. Sas lezes de su zuigadu sunt remunidas in sa Carta de Logu, ca su Logu est s’istadu e tottu. Sa Carta de Logu arbarichesa est una regolta zurìdica de importu mannu. Abbarrat sa leze uffitziale de sas biddas sardas finas a su 1827, cando su re de Sardinna Càralu Felitze de Savoja bogat a campu su còditze tzivile nou. De sa Carta de Logu si nde faeddat galu in tottus sos testos de istòria de su derettu. Non s’ischit pro cantu tempus Eleonora tenzat su potere. Fizu suo Federicu, chi fiat su zuighe numenadu da sa Corona de Logu, devet esser mortu chitto, ca non at mai leadu sa ghia de s’istadu. Unu segundu fizu, Mariane, fortzis est istadu numenadu zuighe pagu tempus a pustis, ma a custu puntu, in sos annos a inghìriu de su 1405, Eleonora est zai morta. Fortzis de peste niedda. De sa bida sua no ischimus atteru.
Sa figura sua est diventada unu sìmbolu in su seculu XIX, cando fiant fortes sas ideas romànticas e medas pòpulos – ma non su sardu – chircaiant de ottenner sa libertade e s’indipendèntzia dae sos istranzos. Fiat pintada che a una eroina de sa libertade, ghia de su populu suo contras a sos invasores e su mitu suo galu a die de oe sighit a piàghere a medas sardos.