Wikipedia:اڄ جو خاص ليک/February 20, 2006

Wikipedia طرفان

< Wikipedia:اڄ جو خاص ليک

[edit] ماحولياتي انتظام ڪاڻ اُپگرھي عڪس ضماءُ ۽ درجھ بنديءَ جيِ طريقن جو اڀياس

Review of the methods of Satellite Image Fusion and Classification for ‎Environmental Management


عُروج فَن


State-of-the-Art

احسان احمد عرساڻي ڊاڪٽريٽ (سگنل پراسيسڱ ) جو شاگرد عڪس ۽ ڏور اِندريات ٻارِي ‏

انسا غين فغانس INSA Rennes France


مھاڳ آئون مھراڻ يونيورسٽي ڄامشورو ۾ پنھنجِي تدريسِي ذميوارين کان موڪلائي پيڇ ڊِي جِي تعليم لاءِ بتاريخ سيپٽمبر 22، 2005ع تي فرانس جي ‏شھر غين، جيڪو بغتاڃ صوبي جِي گاڌيءَ جو ھنڌ آھي، ۾ پھتس. مون غين ۾ واقع اِنسا ‏Institut National Des Sciences Appliquées‏ نالي ‏تحقيقي اداري ۾ داخلا ورتي ۽ پروفيسر جوسيف غونسان جِي نگرانيءَ ھيٺ ڪم شروع ڪيو. پروفيسر غونسان اِنسا جِي عڪس تجربيگاھھ ۾ ‏پروفيسر آھي ۽ عڪس وَ ڏور اِندريات ‏Image et Télédétection‏ تحقيقي ٻارِيءَ جو ڊائيريڪٽر آھي. اھا ٻارِي انسا ۽ يونيورسٽي آف غين 1 جي ‏محققن جِي گڏيل ٻارِي آھي. ھتي پھچڻ کان پوءِ منھنجي نگران پروفيسر مون سان منھنجِي پِي ايڇ ڊِي رِٿا تي بحث ڪري مون کي رٿا جو نصب ‏العين سمجھايو ۽ مون کي لٽريچر رِويُو ڪري ٽن مھنن اندر رپورٽ جمع ڪرائڻ لاءِ چيو. مون کي رپورٽ فرانسيسيءَ ۾ لکڻ لاءِ چيو ويو پر ‏فرانسيسي زبانَ تي گھربل عبور نھ ھوڻ ڪري مون رپورٽ انگريزيءَ ۾ لکِي پر زبانِي پريزنٽيشن فرانسيسيءَ ۾ ڏني. ھن دستاويز ۾ ساڳِي رپورٽ ‏جو سنڌي ترجمو پيش ڪري رھيو آھيان. ‏ انگريزي زبان تي سٺو عبور رکندڙ ڪو بھ عام فرد جيڪڏھن انگريزيءَ ۾ لکيل پي ايڇ ڊي سطح جو ڪو بھ سائنسي ٽيڪنيڪي ادب پڙھندو تھ ‏يقيناً سمجھي نھ سگھندو. ڇاڪاڻ تھ پي ايڇ سطح جو ڪو بھ سائنسي يا ٽيڪنيڪي ادب ڪنھن مخصوص موضوع سان لاڳاپيل ڪيتري ئي ‏مواد جي تمام گھڻي ۽ گھري مطالعي بعد ئي وجود وٺندو آھي، جنھن کي سمجھڻ لاءِ بھ يقيناً محض انگريزي زبانَ يا ڪنھن بھ واسطيدار ٻوليءَ ‏تي دسترس ھوڻ ڪافي نھ آھي. انَ سطح جي سائنسي ۽ ٽيڪنيڪي موادَ اندر متعلقھ موضوع سان سلھاڙيل ڪيترا ئي ٽيڪنيڪي اصطلاح ‏مستعمل ھوندا آھن، جيڪي عام پڙھندڙ لاءِ سمجھڻ جوڳا نھ ھوندا آھن. اھڙي مواد کي سمجھڻ لاءِ لاڳاپيل کيتر جو بنيادي علم ۽ مستعمل ‏اصطلاحن جِي سمجھھ ھوڻ لازمي ٿي ٿو. تنھنڪري نھ رڳو ڪيترا ئي سنڌي سائنسي اصطلاح جوڙي پيش ڪيا ويا آھن، بلڪھ ھنَ دستاويز جي ‏پڇاڙيءَ ۾ اھڙن سمورن جوڙيل اصطلاحن جِي مڪمل سمجھاڻي ڏني وئي آھي ۽ ڪجھھ اھڙا انٽرنيٽ لنڪ ڏنا ويا آھن، جتان انھن پٺيان لڪل ‏سائنسي خيالَ کي سجھڻ لاءِ امدادِي مواد ملي سگھي. جيڪڏھن لازماَ درڪار بنيادي ڄاڻَ ۽ پس منظر ھوڻ باوجود ھيءُ دستاويز سمجھھ ۾ نھ ‏اچي يا ڪي جوڙيل اصطلاح اڻ وڻندڙ يا غير درست فھم ڏيندا محسوس ٿين تھ انَ کي لکيڪ جِي اظھارِي يا لسانِي ڪمزورِي سمجھيو وڃي ۽ ‏اھڙو تاثر ھرگز بھ نھ ورتو وڃي تھ مٺڙِي ٻوليءَ ۾ ڪا ڪمزورِي آھي جيڪا اوھان کي بيان ڪيل سائنسي خيال سمجھڻ ۾ آڏو اچي رھِي آھي. ‏ جيئن تھ ھيءُ سنڌيءَ ۾ اِنَ سطح تي سائنسي علم لکڻ جو پھريون تجربو ھو، تنھنڪري ضروري ھو تھ ڪيترن ئي انگريزي سائنسي اصطلاحن جا ‏قابل فھم سنڌي بدل جوڙجن. اھڙو ڪم ڪٺن ضرور ھو، پر انَ ڪم دوران منھنجو اھو يقين اڃا پختو ٿيو تھ ٻين ڪيترين ئي جديد ٻولين، جھڙوڪ ‏انگريزي ۽ فرانسيسيءَ جِي ڀيٽَ ۾ سنڌي زبانَ ۾ اظھاري قوت تمام گھڻي آھي. انَ احساس منھنجي عزم کي اڃا سگھارو بنايو ۽ آئون ھنَ ‏ڪاوش ۾ اڃا وڌيڪَ دلچسپيءَ سان جنبِي پار پھتس. ‏ ھيءُ ڪم پنھنجِي جاءِ تي مشڪل تھ ھو ئي پر ذاتي طور اڻ لاڀائتو پڻ. ھيءُ ڪم ذاتي طور منھنجي لاءِ ڪو بھ فائدو پھچائيندڙ نھ ئي سھي، پر ‏نھايت ئي ضرورِي ھو. ڇاڪاڻ تھ آئون ھر لحاظ کان سنڌي ٻولي ۽ قوم جو مقروض تھ اڳي ئي آھيان، پر جنھن اسڪالرشپ تي فرانس جي ملڪَ ‏‏۾ پڙھڻ آيو آھيان، تنھن جو خرچ سنڌ جي مشھور درس گاھھ مھراڻ يونيورسٽي آف انجنيئرڱ اينڊ ٽيڪنالاجي ڄامشورو برداشت ڪري رھي ‏آھي. مھراڻ يونيورسٽي توقع ٿِي رکي تھ آئون ڪاميابيءَ سان پِي ايچ ڊِي ڪرڻ بعد يونيورسٽيءَ جي انسٽيٽيونٽ آف ڪميونيڪيشن ‏ٽيڪنالاجيز ۾ خدمتون سر انجام ڏيندس. مگر منھنجِي سمجھھ مطابق منھنجو فرض اتي پُورو نھ ٿو ٿي. جيئن تھ آئون سنڌ جي قومي اداري جي ‏خرچ ۽ ھيتري ساري محنت ۽ مطالعي کان پوءِ متعلقھ کيتر ۾ ڪجھھ تصنيف ڪرڻ لائق ٿيو آھيان، تنھنڪري منھنجو اولين فرض ٿي ٿو تھ آئون ‏اھو سمورو علم پنھنجِي پيارِي مادرِي زبان ۾ بھ منتقل ڪريان. ‏ جيڪڏھن ڪير اھو سوچي تھ ھنَ تحريرَ کي نظر انداز ڪندي ان مان ڪو بھ سنڌي لاڀُ نھ پرائيندو ۽ منھنجِي ھيءَ ڪاوش اجائي ويندِي؛ تھ بھ ‏آئون سمجھان ٿو تھ انَ صورتَ ۾ بھ اھو سڀ ڪرڻ ضرورِي ھو، تھ جيئن ڪو سنڌي استاد اھا دعويَ نھ ڪري سگھي تھ سنڌيءَ ۾ لکي ئي نھ ٿو ‏سگھجي يا ھُنَ سمورِي حياتي سنڌيءَ ۾ ان ڪري نھ لکيو ڇاڪاڻ تھ ڪنھن ٻي اھڙي پھل نھ ڪئي ھئي يا اھڙو ڪو مثال موجود نھ ھو؛ ۽ نھ ئي ‏ڪو سنڌي شاگرد اھو چئي سگھي تھ گھٽ ۾ گھٽ ھنَ موضوع تي کيس سنڌيءَ ۾ پڙھڻ جو موقعو نھ مليو. ‏

انجنيئر احسان احمد عرساڻي ‎ ‎


تجريد جيئن تھ ھن دستاويز جي عنوان مان ئي ظاھر آھي، ھيءُ دستاويز بال عموم عڪس ضماءُ ‏Image Fusion‏ ۽ بال خصوص ڏور ‏اِندرياتي عڪس ضماءُ ‏Remote Sensing Image Fusion‏ تي ٿيل تحقيق جي تازي ترين صورتحال پيش ڪرڻ لاءِ لکيو ويو آھي. ھتي ‏حواليل تحقيقي ڪم جو مواد ۽ عرصو ٻڌائي ٿو تھ نھ ڏُور اِندريات ‏Remote Sensing‏ جا طريقا غير بليغ آھن ۽ نھ ئي عڪس ضماءُ ‏جون ٽيڪنيڪون غير پختيون آھن. ھن پدَ کي رسڻ کان اڳ ضماءُ جو کيتر ڪيترا ئي مرحلا ۽ ڊگھو سفر طَي ڪري چڪو آھي. ‏ عڪس ضماءُ، در حقيقت، اعداد ضماءُ ‏Data Fusion‏ جِي مخصوص صورت آھي؛ ۽ تنھنڪري ضماءُ جون ھيستائين دريافت ٿيل ‏سموريون ٽيڪنيڪون ڪافي حد تائين فصيح آھن ۽ ايترن ئي وسيع ۽ متفرق اعدادِي ذريعن تي استعمال ڪيون ويون آھن جيترا ‏آواز ۽ ٽريفڪ انتظام لاءِ مسافرن جي معلومات. ‏ ھن دستاويز جو مقصد ضماءَ جي طريقن تي وسيع تناظر ۾ پر مختصراً بحث ڪرڻ، ۽ عڪسي اعداد ضمائڻ لاءِ ميسر طريقن ۽ وسلين ‏جو گھرو مطالعو پيش ڪرڻ؛ ۽ آخر ۾ ڏور اِندرياتي مصرفن لاءِ عڪس ۽ غير عڪس اعداد جي ضماءُ تي ٿيل تحقيقي ڪم جو تَتُ ‏پيش ڪرڻ آھي. عڪس ضماءُ جي ميدان ۾ رونما ٿيل تازي ترين پيش رفت توڙي نون لاڙن جِي نشاندھي ڪرڻ کان اڳ ڪيترن ئي ‏مختلف مصرفن ڪاڻ استعماليل عڪس ضماءُ جا طريقا مختصراً سمجھايا ويا آھن ۽ منجھائن حاصل ٿيل نتيجا پڻ پيش ڪيا ويا ‏آھن. ‏ جيئن تھ عڪس ضماءُ لاءِ استعمال ٿيندڙ اڪثر ٽيڪنيڪون پنھنجي ڪارج ۾ جبلتاً وسيع ۽ فصيح آھن، تنھنڪري ڪيترن ئي ‏ھمعصر کيترن ھڪٻي جا رستا اورانگھيا آھن، جنھن ڪري ھيستائين انجام ڏنل سموري تحقيقي ڪم کي ھڪ ئي نڪتي تي يڪجا ‏ڪرڻ اڃا مشڪل ٿي پيو. تھ بھ، آئون اميدَ ٿو ڪريان تھ ھيءُ دستاويز انَ کيتر جي عُروج پَدَ جا جيڪڏھن سمورا نھ تھ اڪثر پھلو ‏ضرور اجاڳر ڪري ٿو ۽ زيرِ بحث مضمون ۾ ايتري ڳوڙھي نظر وجھي ٿو جو ھيءُ دستاويز مطالعي لائق ٿي سگھي . ‏ عڪس ضماءُ جي ٽيڪنيڀياسن کي ماحولياتي انتظام ڪاڻ استعمال ڪرڻ واري نصب العين تي زور ڏيندي، ماحولياتي مطالعات ‏تي، بال خصوص آبگاھن جي مطالعات تي ڪجھھ ڇپايل تحقيقي ڪم جا حوالا پيش ڪيا ويا آھن. ‏

تعارف اعداد ضماءُ Data Fusion مختلف ليکڪن اعداد ضماءَ يا ڊيٽا فيوزن جي اصطلاح کي مختلف طريقن سان بيان ڪيو آھي. ل. والڊ اعدادِي ضماءُ جي وصف ‏ھيئن ٿو ڏي، ”اھو ھڪ اھڙو رسمي فريم ورڪ آھي، جنھن ۾ مختلف ذريعن کان حاصل ٿيل ڄاڻ کي ضم ڪرڻ لاءِ واضح طور طريقا ۽ ‏اوزار ميسر ڪيل ھجن‎.‎‏ ان جو مقصد اعليَ سڀاوَ جِي ڄاڻَ حاصل ڪرڻ آھي، جڏھن تھ اعليَ سڀاوَ جو مطلب ۽ وصف ضماءُ جي ‏مصرف تي دارومدار رکن ٿا” ‏‎[1]‎‏. ڊ. ل. ھال ۽ ج. ليناز موجب، ”اعدادي ضماءُ جون ٽيڪنيڪون ڪيترن ئي ذريعن کان وصول ٿيندڙ ‏اعداد، ۽ ڪيترن ئي متعلقھ اعداد خانن ‏Databases‏ مان ملندڙ معلومات کي گڏين ٿيون تھ جيئن بھتر تُزگي حاصل ڪري ۽ اڃا ‏باريڪ نتيجا اخذ ڪري سگھجن ‏‎[2]‎‏. ‏ انگريزي سائنسي ادب ۾ فيوزن ‏Fusion‏ جي جاءِ تي ڪڏھن ڪڏھن مرجڱ ‏Merging، ڪمبائينڱ ‏Combining، سنرجي ‏Synergy، ‏الائنس ‏Alliance‏ ۽ انٽيگريشنIntegration ‎‏ وغيرھ جا اصطلاح بھ استعمال ٿيندا آھن. ‏‎[3]‎‏ ۾ ل. والڊ انھن ۽ اھڙن ٻين ڪيترن ئي ‏اصطلاحن ۽ وصفن تي تفصيلي بحث ڪيو آھي.‏

عڪس ضماءُ Image Fusion عموماً، مختلف يا ھڪ ئي اِندرِيءَ مان حاصل ٿيندڙ عڪسن مان ھڪڙو عڪس جوڙڻ کي عڪس ضماءُ يا اميج فيوزن چيو ويندو ‏آھي. اڃا بھ وسيع معنيَ ۾ عڪس ضماءَ کي ڄاڻوڪي ضماءَ جو ھڪ مخصوص پھلو سڏي سگھجي ٿو. ¬پول ۽ وان جينڊيرن عڪس ‏ضماءُ کي ھيئن بيان ڪن ٿا، ”وڌيڪ ڄاڻَ رکندڙ نئون عڪس جوڙڻ خاطر ڪا بھ الخوارضمِي اختيار ڪندي ٻن يا گھڻن عڪسن جو ‏امتزاج ڪرڻ” ‏‎[4]‎‏. عڪس ضماءُ جون ڪيتريون ئي تنگ تناظُري وصفون آھن، جن جو تتُ ڪرڻ جي ڪوشش ڪندي آئون عڪس ‏ضماءَ کي ھيٺينءَ ريت بيان ٿو ڪريان:‏ ‏”مختلف قسمن جي، مختلف تحلل ‏Resolution‏ وارن ۽ مختلف ذريعن کان وصول ٿيل عڪسن ۽ غير عڪسن ‏Non-Images‏ مان حاصل ‏ٿيندڙ ڄاڻ کي گڏ ڪري ھڪ ئي عڪس يا غير عڪس نمائندگيءَ جو روپ ڏيڻ کي عڪس ضماءُ چئجي ٿو”. ‏

عڪس ضماءَ جا مصرف Applications of Image Fusion جيتوڻيڪ مختلف ذريعن کان حاصل ٿيل عڪسن جو ضماءُ طبي عڪسڪاري ‏Medical Imaging، پٿويکي عڪسڪاري‎ Microscopic ‎Imaging، ڏُور اِندريات ‏Remote Sensing، ڳڻپيوڪر بصارت ‏Computer Vision، ۽ روبوٽياتRobotics ‎‏ جھڙن انيڪ کيترن ۾ ڪارائتو ‏آھي، پر انھن سڀني کي ھيٺين ٽن مکيھ گروھن ۾ ورھائي سگھجي ٿو:‏

گھڻ فوڪسي ۽‏‎/‎‏ يا گھڻ تعابيل عڪس The Multi-focus and/or Multi-exposure Images ڏُور اِندرياتِي اُپُگِـرَھَن کان حاصل ٿيندڙ عڪس Images from Remote Sensing Satellites طبي عڪس The Medical Images ھٿيار ڳولا، شبي ڏيک ۽ فوجي مقاصد‏ Weanpon Detection, Night Vision and Defence Applications

گھڻ فوڪسي عڪسن جو استعمال عددي ڪيميرا ‏Digital Camera‏ جھڙن عددي عڪسڪاري اوزارن ‏Digital Imaging Devices‏ ۾ ‏ڏٺو ويو آھي. گھڻ فوڪسي عڪس ضماءُ ‏Multi-focus Image Fusion‏ جي ميدان ۾ ڪيل تازي ڪم جو مثال ‏‎[5]‎‏ آھي، جڏھن تھ ‏‎[6]‎‏ ‏گھڻ تعابيل عڪسن جي ضماءُ جو مثال آھي. عڪس ضماءُ جا طريقا طبي عڪسن، جھڙوڪ مقنائي ريزوننس عڪسن ‏Magnetic ‎Resonance Images، پَڙاڏو چِٽِ ‏Ultra Sound‏ ۽ ڳڻپيوڪر ٽوموگرافي عڪسنComputer Tomography ‎‏ جي ضماءُ لاءِ پڻ استعمال ٿي ‏رھيا آھن. اتر آواز ۽ ڳڻپيوڪر ٽوموگرافي عڪسن جي ضماءَ تي تحقيق جو تازو مثال ‏‎[7]‎‏ آھي، جڏھن تھ ‏‎[8]‎‏ مثال آھي مقنائي ‏ريزوننس عڪس ۽ ڳڻپيوڪر ٽوموگرافي عڪس جي ضماءَ جو. ‏‎[9]‎‏ شبي ڏيک لاءِ ڪيل عڪس ضماءَ جا تجربا پيش ڪري ٿو تھ ‏ھٿيارن جِي ڳولا خاطر انفرا سُرخ ۽ ڏيکائيندڙ چشمياتي عڪسن جي ضماءُ جا طريقا ‏‎[10]‎‏ پيش ڪري ٿو. پر ھيءُ مطالعو گھڻي ‏ڀاڱي ڏور اِندرياتي اپگرھن ‏Remote Sensing Satellites‏ مان حاصل ٿيندڙ عڪسن جي ضماءُ تي ڪيل تحقيق تي مرڪُوز آھي. ‏

ڏُور اِندرياتي عڪس ڏور اِندرياتي عڪس اھي عڪس آھن جيڪي موسمياتي اڳڪٿي ‏‎[11]‎، رورل زمين استعمال ‏‎[12]‎، شھري رِٿابندِي ۽ انتظام ‏‎[13]‎، ‏زراعتي تحقيق ‏‎[14]‎، ماحولياتي مطالعي ‏Environmental Studies‏ ‏‎[15]‎، سھجياڀياسي مطالعي ‏Ecological Studies‏ ‏‎[16]‎، قدرتي ‏آفتزدگيءَ ۾ انتظام ‏Natural Disaster Management‏ ‏‎[17-18]‎، نقشيسازي ‏‎[19]‎، قدرتي وسلين جي کوج ۽ انتظام ‏‎[20]‎، ۽ فوجي ‏مقصدن ‏‎[21]‎‏ لاءِ ڪنھن ھوائي رَٿَ يا خلائي رَٿَ تي سوار ‏Spaceborne Images‏ مختلف قسمن جِي اِندرين ‏Sensors‏ مان ڪڍيا ويندا ‏آھن. ‏‎[22]‎‏ قدرتي وسلين جي ڏور اندريات تي ھڪ مڪمل ڪتاب آھي. ‏ جيتوڻيڪ کيتر ڪم فيلڊ ورڪ ‏Fieldwork‏ ۽ ھوائي رٿوار عڪس ‏Airborne Images‏ اڃا بھ ڪجھھ ڏور اِندرياتي مصرفن لاءِ معلومات ‏جو ذريعو بڻيل آھن، تھ بھ بعض اوقات انھن لاءِ درڪار خرچ ۽ وقت مطالعي لاءِ موزون نھ ٿو رھي ‏‎[23]‎‏. ھوائي رٿوار عڪسن ۾، ‏خلائي رٿوار عڪسن تي ڪي بيشيون (ايڊوانٽيجز) ھوڻ سان گڏ، ڪيتريون ڪَميون (ڊس ايڊوانٽيجز) بھ آھن. ‏‎[24]‎‏ سمورين ڪمين ‏بيشين تي مختصر مگر مڪمل بحث ڪري ٿو. ٻين مسئلن کان علاوھ، ھوائي رٿوار اِندرين مان نڪتل عڪسن ۾ ڀون ماپي بيڊولايُن ‏Geometric Deformations‏ وارو مسئلو تمام ڳنڀير آھي. اھي ڀون ماپي بگاڙ ‏Geometric Distortions‏ ھوائي رَٿَ ۾ ٽن قسمن جي لوڏن ‏باعث پيدا ٿين ٿا، جن کي چڪراٽي ‏Roll، جھاڪائي ‏Pitch، ۽ پاسائتي ‏Yaw‏ حرڪت چئجي ٿو. خاڪو نمبر 1 اھڙي صورتحال چِٽي ‏ڪري ٿو. ‏ تازا ورتل اپگرھي عڪس درجھ بنديءَ جي عمل ۾ تحقيقار جي معاونت لاءِ نسبتاً سستا، انيڪ ۽ خاصا ورجائتا ‏Frequent‏ تفصيل ‏ميسر ڪن ٿا. ڀون ماپي بگاڙ وارو مسئلو خلائي رٿوار عڪسن ۾ پڻ موجود آھي، پر نسبتاً گھٽ شدت سان. ڏور اِندرياتي اپگرھن مان ‏حاصل ٿيندڙ عڪسن کي ٻن وسيع گروپن ۾ ورھائي سگھجي ٿو:‏

‎•‎ چشمياتي عڪس Optical Images ‎•‎ جڙتو مھانڊي راڊار عڪس Synthetic Aperture RADAR Image


چشمياتي عڪس چشمياتي عڪس اھي عڪس آھن، جيڪي خلائي رَٿَSpace Craft ‎‏ يا ھوائي رَٿَ ‏Aircraft‏ تي سُوار چشمياتي اِندريُون ‏Optical ‎Sensors‏ استعماليندي حاصل ڪيا وڃن. سيتلائيت پغوباتوئاغ د‎’‎وبزيغواسيون دُ لا تيغ (سپوت) ‏Sattelite Probatoire d’Observation ‎‎ de la Terre (SPOT) ‎، نيشنل اوشَنِڪ اينڊ ايٽماسفيئرڪ ايڊمنسٽريشن (نوئا) ‏National Oceanic & Atmospheric Administration ‎‎(NOAA)‎، ڪوئيڪ برڊ ‏QuickBird، ۽ ايڪونوس ‏IKONOS‏ مشھور ڏُور اِندريارتي اپگرھھ آھن، جيڪي ڌرتيءَ کي مشاھدي رھيا ‏آھن ۽ ٻن قسمن جا چشمياتي عڪس مھيا ڪري رھيا آھن:‏

‎•‎ يڪ اِنڊمي عڪس Panchromatic Image ‎•‎ گھڻ اِنڊمي عڪس Multispectral Image

يڪ اِنڊمي (يام) عڪس پان ‏PAN‏ دراصل پانڪروميٽڪ ‏Panchromatic‏ جو مخفف آھي. يڪ اِنڊمي يا پان عڪس بليڪ اينڊ وائيٽ تصوير وانگيان ٿيندا ‏آھن، جيڪي ڏيکائيندڙ کان اِنفرا سُرخ لھري ڊيگھن ‏Infra-red Wavelengths‏ تائين ڦھليل ھِڪَ ڪشادي انڊم ‏Spectrum‏ رکندڙ ‏اِندرِيءَ ‏Sensor ‎‏ مان نڪتل ھوندا آھن. ان کي اڪثر سليٽي درجن ‏Grey Scale‏ واري عڪس طور نمايان ‏Display‏ ڪيو ويندو آھي، ‏مطلب تھ عڪسل جي ظاھري چمڪ ان جي عددي قدر يعني ڊجيٽل نمبر ‏Digital Number‏ تي منحصر ڪري ٿي، جيڪو وري سج جِي ‏اُنَ ڪِرِڻِڪاريءَ ‏‎ Radiationتي دارومدار رکندو آھي جيڪا حدفن ‏Targets‏ سان ٽڪرائجي موٽَ کائي اِندِريءَ ‏Sensor‏ تائين رَسَندِي ‏آھي. تنھنڪري يڪ اِنڊمِي عڪس کي بليڪ اينڊ وائيٽ تصوير چئي سگھجي ٿو، جھڙوڪ تصوير 1، جيڪا ايڪونوس مان نڪتل ‏واشڱٽن ڊِي سِي جو يڪ اِنڊمي عڪس ڏيکاري ٿي. جيتوڻيڪ اھا بليڪ اينڊ وائيٽ تصوير کان انَ لحاظ کان مختلف آھي تھ بليڪ ‏اينڊ وائيٽ ڪيميرا جِي اِندريءَ اڻ وانگيان ڪن اُپگرھن جون يڪ اِنڊمي اِندرِيون اِنفرا سُرخ لھرِي ڊيگھن کي بھ جھٽين ٿيون تھ ڪي ‏اِندريون وري نيري رنگ وارين لھري ڊيگھن کي نھ ٿيون جھٽِينِ. يڪ اِنڊمي عڪسن جو تحلل ساڳي اُپگرھھ مان حاصل ٿيندڙ گھڻ ‏اِنڊمي عڪسن جي تحلل کان ھميشھ وڌيڪَ ھوندو آھي، ڇاڪاڻ جو گھڻ اِنڊمي اِندرِيءَ جي نسبت يڪ اِنڊمي اِندرِي في ايڪو پکيڙَ ‏مان وڌيڪَ توانائي جھٽي ٿِي. خاڪو نمبر 2 برق مقنائي اِنڊم ‏Electromagnetic Spectrum‏ جي ڏيکائيندڙ توڙي انفرا سُرخ حصي لاءِ ‏ڪوئيڪ برڊ جِي اِندرين جون نسبتي حساسيتون (ريسپانسز) ڏيکاري ٿو. ان خاڪي مان صاف ضاھر آھي تھ ٻين اِندرين جي نسبت ‏يڪ اِنڊمي اِندرِي برق مقنائي اِنڊم جي وڏي ڀاڱي مان توانائي حاصل ڪري ٿِي. ‏

گھڻ اِنڊمي (گھام) عڪس گھڻ اِنڊمي عڪس ‏Multi-sepectral Image‏ نسبتاً ننڍِي (ٿلھي) تحلل ‏Resolution‏ وارا اھڙا عڪس آھن جيڪي ساڳي ئي وقت مختلف ‏پَٽِيِِBand ‎‏ رکندڙ ھڪَ کان وڌيڪَ اِندرين مان ڪڍيا ويندا آھن. اھي پٽيون ‏Bands‏ انڊم ‏Spectrum‏ جي ڏيکائيندڙ ‏Visible‏ حصي کان ‏وٺي انفرا سُرخ ‏Infra-Red‏ حصي تائين پکڙيل ھونديون آھن. جدول 1 ڪجھھ اھڙن اپگرھن جون پٽيون ڏيکاري ٿِي. جيڪي چشمياتي ‏عڪس اعداد ‏Image Data‏ ميسر ڪن ٿا. اھا جدول ڏيکاري ٿِي تھ ڪجھھ اپگرھھ، جھڙوڪ ڪوئيڪ برڊ ‏QuickBird‏ ۽ ايڪونوس، ‏IKONOS‏ برق مقنائي اِنڊم جي ڏيکائيندڙ حصي ۾ ٽي پٽيون رکن ٿا، جن مان ھر ھڪ ٽن بنيادي رنگن، يعني ڳاڙھي، نيري، ۽ سائي ‏مان ڪنھن ھڪ سان مطابقت رکي ٿي؛ جيڪي اصلي رنگ عڪس ‏True Colour Image‏ جوڙڻ ۾ مدد ڏين ٿيون. تصوير نمبر 2 ‏ايڪونوس مان نڪتل ھڪ اصلي رنگ عڪس ڏيکاري ٿِي. جيئن جدول 1 مان ظاھر آھي، ڪجھھ اپگرھھ، جھڙوڪ سِپوت 5، نيري ‏پٽيءَ سان مطابقت رکندڙ اِندرِي نھ ٿا رکن، ان صورتَ ۾ نيري پٽيءَ جي جاءِ تي قريب انفرا سُرخ پٽِي استعمال ڪري نقلي رنگ ‏عڪس ‏False Colour Images‏ جوڙيا ويندا آھن. ڪڏھن ڪڏھن قريب انفرا سُرخ، ڳاڙھي، ۽ سائي پٽي، ترتيبوار، عڪس نُما ‏Image ‎Display‏ جي ڳاڙھي، سائي، ۽ نيري چينل تي رکي نقلي رنگ عڪس جوڙيا ويندا آھن ‏‎[25]‎‏. تصوير نمبر 3 ٽيرا - ايسٽر ‏TERRA-‎ASTER‏ مان نڪتل پرل ھاربر جو نقلي رنگ عڪس ڏيکاري ٿي ‏‎[26]‎‏. اھو عڪس نقلي رنگن جِي ھيٺين ترتيب سان جوڙيو ويو آھي. ‏

نُماڪار چينل اپگرھي پٽي ڳاڙھي گھڻ اِنڊياتي پٽي ‏‎3‎ ‏ (اَڏيکائيندڙ قريب انفرا سُرخ)‏ سائي گھڻ اِنڊياتي پٽي 2 (ڏيکائيندڙ ڳاڙھي)‏ نيري گھڻ اِنڊياتي پٽي ‏‎1‎‏ (ڏيکائيندڙ سائي)‏

تصوير 4 ڏيکاري ھڪ ٻيو سِپوت عڪس ‏SPOT Image‏ ڏيکاري ٿِي، جيڪو قدرتي رنگ ‏Natural Colours‏ سڏجندڙ رنگي امتزاج سان ‏جوڙي وئي آھي. ڏيکائيندڙ ۽ اَڏيکائيندڙ گھڻ اِنڊمي پٽين کي ايئن ملايو ويو آھي تھ جيئن اھي بظاھر ھڪ اصلي رنگ عڪس ‏محسوس ٿين، مطلب تھ عڪس اندر ساوڪ سائي نظر اچي، پاڻي نيرو نظر اچي، مِٽِي سليٽِي نظر اچي وغيرھ وغيرھ. تصوير 4 وارو ‏عڪس اھڙو ئي ھڪ مثال آھي، جيڪو رنگن جي ھيٺين امتزاج سان جوڙيو ويو آھي. ‏

نُماڪار چينل اپگرھي پَٽِي ڳاڙھي گھڻ اِنڊياتي پٽي 2‏ ‏ (ڏيکائيندڙ سائي)‏ سائي ‏(گھڻ اِنڊياتي پٽي 3) ‏X‏0.25 + (گھڻ اِنڊياتي پٽي 1) ‏X‏ 0.75‏ نيري ‏(گھڻ اِنڊياتي پٽي 3) ‏X‏0.25 - (گھڻ اِنڊياتي پٽي 1) ‏X‏ 0.75‏


ڪڏھن ڪڏھن تھ رڳو اَڏيکائيندڙ پٽين کي مختلف ميلاپن سان ڪنھن ڳ س ن نُماڪار ‏RGB Display‏ تي نُمايان ڪيو ويندو آھي. ‏ جيئن تھ ڌرتيءَ جي مٿاڇري تي موجود ھر شَي جِي برق مقنائي اِنڊم جِي مختلف ورجائپُن ‏Frequences‏ لاءِ پنھنجِي پنھنجِي موٽَ ‏Reflection‏ آھي، تنھنڪري گھام عڪس جي ھر ھِڪَ پٽي ڪا مخصوص وَٿَ، شَي، يا مقدارُ عڪسڻ يا ماپڻ لاءِ ڪارائتي آھي. مثال ‏طور، ‏‎[26]‎‏ مان ورتل جدول 2، نوئا سلسلي جي اپگرھن جِي ھر اِندرياتي پٽيءَ جو ڪارج ٻڌائي ٿِي. اِنَ سان گھڻ اِنڊمي عڪسڪاريءَ ‏جي اھميتَ معلوم ٿي ٿِي ۽ ثابت ٿي ٿو تھ گھڻ اِنڊمي عڪس جي ھر پٽي مختلف قسمَ جي ڄاڻَ مھيا ڪري ٿي. ‏

جُڙتُو مُھانڊِي راڊار (جُمُر) عڪس ‏ Synthetic Aperture RADAR Image ھِي اُھي عڪسَ جيڪي ڪنھن متحرڪ ھوائي رَٿَ يا خلائي رَٿَ تي سوار ڪنھن راڊار جي جھٽيل سگنلس مان جوڙيا وڃن. جمر ‏عڪس گھڻي تحلل وارا عڪس آھن، جيڪي ڪنھن بھ وقت (اُسَ ھوندي يا نھ ھوندي)، ڪنھن بھ مُندَ ۾، ۽ ڪنھن موسمياتي حالتَ ۾ ‏جھٽي سگھجن ٿا. ‏Tropical Rainfall Measuring Mission (TRMM)‎، ‏ERS-2‎، ‏ENVISAT، ‏RADARSAT-1‎، ‏COSMO-SkyMed ‎‎(Constellation of Small Satellites for Mediterranean basin Observation)‎‏ ۽ ‏ALOS‏ جمر عڪس مھيا ڪندڙ مشھور اپگرھن ۾ شمار ‏ٿين ٿا. مگر اھو ڌيان ۾ رکيو وڃي تھ ‏ALOS‏ ۽ ‏ERS-2‎‏ چشمياتي عڪسن جو ذريعو پڻ آھن. جمر عڪسن جو گھڻو تحلل شھري ‏علائقن جي مشاھدي لاءِ ڪارائتو آھي. جيتوڻيڪ تحقيقارن انھن جو استعمال ماحولياتي مطالعي لاءِ بھ ڪيو آھي تھ فوجي مقصدن ‏لاءِ بھ. ‏‎[27]‎‏ جمر عڪسن جو استعمال قدرتي آفتن جي انتظام لاءِ ڪري ٿو، ‏‎[28]‎‏ انھن جو استعمال ماحولياتي انتظام ۾ ڄاڻائي ٿو ۽ ‏‎[29]‎‏ انھن جو استعمال فوجي مقصدن ۾ ٻڌائي ٿو. جمر اعداد اتي پنھنجو ڪم ڏيکارين ٿا جتي چشمياتي اعداد ڪا بھ ڄاڻَ ڏئي نھ ٿا ‏سگھن، يعني، اھي علائقا جيڪي ڪڪرن يا ڪڪرن جي پاڇن سان ڍڪيل ھجن. جمر اعداد مٿاڇراتِي ناھموارِيءَ متعلق تمام ‏ڪارائتي ڄاڻَ ڏئي مختلف ڌر اوڇڻن (ڪَوَر ٽائپيس) کي قابل تفريق ‏Distinguishable‏ بنائين ٿا، جيڪي ٻي صورتَ ۾ ھڪجھڙا ‏انڊمي ڪيريٽرسٽڪس ‏Spectral Characteristics‏ ھوڻ باعث رڳو چشمياتي اعداد ۾ ناقابل تفريق ‏Indistinguishable‏ ھجن ٿا. ‏ جدول نمبر 3 جمر عڪس مھيا ڪندڙ اپگرھن جِي لسٽ ڏي ٿِي. مگر اھو ڌيان ۾ رکڻ گھرجي تھ جدول 3 اندر جمر عڪس مھيا ڪندڙ ‏مشھور ترين اپگرھھ ڄاڻايل نھ آھي، ڇاڪاڻ جو اھو جدول ۾ شامل ڪرڻ کان گھڻو پيچيدھھ آھي. جيئن جدول ڏيکاري ٿِي، مختلف ‏اپگرھن جي اِنسٽرومينٽس کي مختلف قطبيتون ‏Polarizations‏ آھن. مثال طور، انھن مان ڪن کي ‏HH‏ قطبيت آھي، جڏھن تھ ھڪَ ‏‏(کاٻِي) ‏H‏ اھو ٿِي ظاھر ڪري تھ خارج ٿيل لھر اُفقاً قطبيل ‏Horizontally Polarized‏ آھي تھ ٻِي (ساڄِي) ‏H‏ اھو ٿِي ظاھر ڪري تھ ‏رسِيو ڪيل لھر پڻ افقاً قطبيل آھي. ساڳيءَ ريت ٻين انسٽرومينٽس کي ‏HV، ‏VH، ‏VV‏ يا ھڪ کان وڌيڪَ قطبيتون آھن. مختلف ‏اپگرھن جي راڊار انسٽرومينٽس کي ورجائپُون ‏Frequencies‏ بھ مختلف ٿين. ڪن اپگرھن کي ھڪَ کان وڌيڪَ ورائپون ھونديون آھن، ‏جيڪي ھڪَ ئي منظر جا ڪيترين ئي ورجائپُن تي مشاھدا ميسر ڪري ڏين ٿا. اھڙا اعداد مختلف ڌر اوڇڻ ‏Landcover‏ يا ويجيٽيشن ‏ٽائپيس، يا ساڳي ئي ويجيٽيشين ٽائيپ جِي مختلف حالتِ صحت ۽ واڌ جِي صورت ۾ درجھ بندي ڪرڻ ۾ مدد ڏين ٿا. ھوائي رٿوار ‏راڊار اسڪينر ‏Airborne RADAR Scanners‏ بھ جمر عڪس ڇڪڻ لاءِ استعمال ٿيندا آھن. تصوير نمبر 5 واشڱٽن ڊِي سِي جو سنھي ‏تحلل وارو ھڪ جمر عڪس ڏيکاري ٿِي. ھر ورجائپ- قطبيت جوڙي کي نُماڪار ‏Display‏ جي ڳ، س، ۽ ن چينلس مان ڪو ھڪُ ڏئي، ‏جمر عڪسن کي ڇاپيو‎/‎نُمايو ‏Display‏ ويندو آھي. اھڙو ھڪ مثال تصوير نمبر 6 آھي، جيڪا نُو يارڪ شھر جو ٽن پٽين ‏LHH‏ ‏‏(ڳاڙھي ۾)، ‏LHV‏ (سائي ۾)، ‏CHV‏ (نيري ۾)، وارو نقلي رنگ جمر عڪس ڏيکاري ٿِي. ‏