Azerbaycan Türkçesi
Vikipedi, özgür ansiklopedi
Azerbaycan Türkçesi Azərbaycan Türkçəsi |
|
---|---|
Konuşulduğu ülkeler: | Kuzey Azerbaycan, Güney Azerbaycan, İran, Türkiye, Gürcistan, Rusya, Ukrayna, Kazakistan, Irak, Suriye |
Konuşan kişi sayısı: | 50-55milyon |
Sıralama: | * |
Dil Grubu Sınıflandırma: | Ural-Altay Dil Ailesi
|
Resmî Durum | |
Resmî dil olduğu ülkeler: | Kuzey Azerbaycan'da: Azerbaycan, İran'da: Azerbaycan Türkçesi |
Dili düzenleyen kurum: | * |
Dil Kodları | |
ISO 639-1 | az |
ISO 639-2 | aze |
SIL | AZE |
Ayrıca bakınız: Dil – Dil aileleri |
Azerbaycan Türkçesi ya da Azerice Azerbaycan'da 8 milyon, İran'da ise 32 milyon kişi tarafından konuşulan Türk dilinin Oğuz (Batı) lehçelerinden biri olan Azerice, Azerbaycan'ın resmi dilidir. Iraklı Türkmenler'in ve Kars ve çevresinde yaşayan Terekeme ve Karapapak adıyla bilinen grupların dili de Azerbaycan Türkçesine benzer.
Konu başlıkları |
[değiştir] Alfabe
Azerbaycan Cumhuriyeti'nde 1991'den bu yana Latin alfabesi kullanılmaktadır. Eskiden kullanılan Kiril alfabesi ise artık kullanılmamaktadır. İran'daki Azerbaycanlı ya da Azerbaycanlı olmayan Türkler ise Arap alfabesi kullanmaktadırlar. Kiril ile Latin alfabeleri arasında aşağıda gösterildiği gibi bire bir ilişki vardır (ancak Kiril alfabesinde harflerin sırası değişiktir):
(Aa Аа), (Əə Әә), (Bb Бб), (Cc Ҹҹ), (Çç Чч), (Dd Дд), (Ee Ее), (Ff Фф), (Gg Ҝҝ), (Ğğ Ғғ), (Hh Һһ), (Xx Хх), (Iı Ыы), (İi Ии), (Jj Жж), (Kk Кк), (Qq Гг), (Ll Лл), (Mm Мм), (Nn Нн), (Oo Оо), (Öö Өө), (Pp Пп), (Rr Рр), (Ss Сс), (Şş Шш), (Tt Тт), (Uu Уу), (Üü Үү), (Vv Вв), (Yy Јј), (Zz Зз).
Azerbaycan Alfabesinde bütün yabancı adlar Azerbaycan Alfabesi kurallarına göre yazılır, örneğin "Bush", "Buş" olarak, "Schröder" ise "Şröder" olarak yazılır.
Arapça asıllı bazı sözcüklerde '(apostrof) kesme işareti olarak kullanılır: cüz'i. Bu gösterge bazı sözcüklerde ünlünün uzun okunduğunu göstermek için kullanılır: e'lan.
Azerbaycan alfabesinde Türkiye alfabesinden farklı olan harfler şunlardır:
ə: açık e
x: sert h
q: kalın g
[değiştir] Bazı Ses Farklılıkları
1. Sözcük başındaki kalın k sesleri, Azerbaycan Türkçesinde q olur:
qardaş, qadın, qız
2. Çok heceli bazı sözcüklerin sonundaki kalın k sesleri q olur, fakat x ve ya ğ gibi okunur.
yazdıq, yazacaq, bayraq
2.1. Aşiq, layiq, natiq gibi sözcüklerin sonundaki q yazıldığı gibi okunur.
3. Ortada kalın k sesleri bazen x, bazen -q ikizleşip- qq olur:
oxumaq; doqquz
İkizleşme ince k seslerinde de olabilir: səkkiz
. Batı dillerinden alınma sözcüklerde k sesi değişime uğramaz:
krem, maska
4. Tek heceli sözcüklerin sonundaki kalın k sesleri bazen x, bazen ğ olur:
yox, çox; ağ
5. Sözcük sonundaki ince k vokalle başlayan bir ek gelince y olur:
çiçək-çiçəyə
6. Sözcük sonundaki q vokalle başlayan bir ek gelince ğ olur:
torpaq-torpağı
7. d sesi ile başlayan eklerin t'li şekilleri yoktur:
gəlmişdim, həyatda
8. Arapça ve Farsça kökenli sözcüklerde kısa a sesi çoğunlukla ə olur:
qəlb, vətən
9. Arapça ve Farsça kökenli bazı sözcüklerde i sesi e olur:
e'lan, e'tiraf
10. Sözcük başındaki bazı y sesleri Azerice'de bulunmaz:
ildırım, ulduz
11. Sözcük başlarında ı sesi kullanılmaz:
işıq
Not: Tüm bu farklılıkların istisnaları olabilir.
[değiştir] Gramer
[değiştir] Ad Çekimi
Azeri Türkçesi’nde ad çekimi Türkiye Türkçesi’ne benzer. Yalnız belirtme halinde bir sesli harfi takiben araya yardımcı sessiz olarak n girer. Başında d bulunan eklerin tli biçimleri yoktur.
Ad Çekimi | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
qız | kız | qapı | kapı | ev | ev | iş | iş |
qızı | kızı | qapını | kapıyı | evi | evi | işi | işi |
qıza | kıza | qapıya | kapıya | evə | eve | işə | işe |
qızda | kızda | qapıda | kapıda | evdə | evde | işdə | işte |
qızdan | kızdan | qapıdan | kapıdan | evdən | evden | işdən | işten |
qızın | kızın | qapının | kapının | evin | evin | işin | işin |
[değiştir] Zamirler
1-Kişi Zamirleri:
Türkiye Türkçesindekinden farklı olan yalnızca 1.teklik kişi zamiridir.
mən, sən, o, biz, siz, onlar
Azerbaycan Türkçesi'nde birinci ve ikinci teklik kişilerin yönelme durumlarında ince ünlü bulunur: mənə, sənə
2-Gösterme Zamirleri:
Azerbaycan Türkçesi'nde 'şu' gösterme zamiri yoktur. Bu, o gösterme zamirlerinin yanında, aynı anlamlara gelen həmən ve həmin zamirleri vardır.
[değiştir] Eylemler
[değiştir] Şimdiki Zaman
-(y)ır-, -(y)ir-, -(y)ur-, -(y)ür Şimdiki Zaman Eki + Kişi Ekleri
Şimdiki Zaman | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Olumlu | Olumsuz | ||||||
gəlirəm | geliyorum | oxuyuram | okuyorum | gəlmirəm | gelmiyorum | oxumuram | okumuyorum |
gəlirsən | geliyorsun | oxuyursan | okuyorsun | gəlmirsən | gelmiyorsun | oxumursan | okumuyorsun |
gəlir | geliyor | oxuyur | okuyor | gəlmir | gelmiyor | oxumur | okumuyor |
gəlirik | geliyoruz | oxuyuruq | okuyoruz | gəlmirik | gelmiyoruz | oxumuruq | okumuyoruz |
gəlirsiniz | geliyorsunuz | oxuyursunuz | okuyorsunuz | gəlmirsiniz | gelmiyorsunuz | oxumursunuz | okumuyorsunuz |
gəlirlər | geliyorlar | oxuyurlar | okuyorlar | gəlmirlər | gelmiyorlar | oxumurlar | okumuyorlar |
[değiştir] Geniş Zaman
-(y)ar-, -(y)ər- Geniş Zaman Eki + Şahıs Ekleri
Geniş Zaman | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Olumlu | Olumsuz | ||||||
gələrəm | gelirim | oxuyaram | okurum | gəlmərəm | gelmem | oxumaram | okumam |
gələrsən | gelirsin | oxuyarsan | okursun | gəlməzsən | gelmezsin | oxumarsan | okumazsın |
gələr | gelir | oxuyar | okur | gəlməz | gelmez | oxumaz | okumaz |
gələrik | geliriz | oxuyarıq | okuruz | gəlmərik | gelmeyiz | oxumarıq | okumayız |
gələrsiniz | gelirsiniz | oxuyarsınız | okursunuz | gəlməzsiniz | gelmezsiniz | oxumazsınız | okumazsınız |
gələrlər | gelirler | oxuyarlar | okurlar | gəlməzlər | gelmezler | oxumazlar | okumazlar |
[değiştir] Gelecek Zaman
-(y)acaq-, -(y)əcək- Gelecek Zaman Eki + Kişi Ekleri
Gelecek Zaman | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Olumlu | Olumsuz | ||||||
gələcəyəm | geleceğim | oxuyacağam | okuyacağım | gəlməyəcəyəm | gelmeyeceğim | oxumayacağam | okumayacağım |
gələcəksən | geleceksin | oxuyacaqsan | okuyacaksın | gəlməyəcəksən | gelmeyeceksin | oxumayacaqsan | okumayacaksın |
gələcək(dir) | gelecek(tir) | oxuyacaq(dır) | okuyacak(tır) | gəlməyəcək(dir) | gelmeyecek(tir) | oxumayacaq(dır) | okumayacak(tır) |
gələcəyik | geleceğiz | oxuyacağıq | okuyacağız | gəlməyəcəyik | gelmeyeceğiz | oxumayacağıq | okumayacağız |
gələcəksiniz | geleceksiniz | oxuyacaqsınız | okuyacaksınız | gəlməyəcəksiniz | gelmeyeceksiniz | oxumayacaqsınız | okumayacaksınız |
gələcəklər | gelecekler | oxuyacaqlar | okuyacaklar | gəlməyəcəklər | gelmeyecekler | oxumayacaqlar | okumayacaklar |
[değiştir] Görülen Geçmiş Zaman
-dı-, -di-, -du-, -dü- Geçmiş Zaman Eki + Kişi Ekleri
Görülen Geçmiş Zaman | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Olumlu | Olumsuz | ||||||
gəldim | geldim | oxudum | okudum | gəlmədim | gelmedim | oxumadım | okumadım |
gəldin | geldin | oxudun | okudun | gəlmədin | gelmedin | oxumadın | okumadın
|
gəldi | geldi | oxudu | okudu | gəlmədi | gelmedi | oxumadı | okumadı |
gəldik | geldik | oxuduq | okuduk | gəlmədik | gelmedik | oxumadıq | okumadık |
gəldiniz | geldiniz | oxudunuz | okudunuz | gəlmədiniz | gelmediniz | oxumadınız | okumadınız |
gəldilər | geldiler | oxudular | okdular | gəlmədilər | gelmediler | oxumadılar | okumadılar |
[değiştir] Öğrenilen Geçmiş Zaman I
-mış-, -miş-, -muş-, -müş- Geçmiş Zaman Eki + Kişi Ekleri
Öğrenilen Geçmiş Zaman I | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Olumlu | Olumsuz | ||||||
gəlmişəm | gelmişim | oxumuşam | okumuşum | gəlməmişəm | gelmemişim | oxumamışam | okumamışım |
gəlmişsən | gelmişsin | oxumuşsan | okumuşsun | gəlməmişsən | gelmemişsin | oxumamışsan | okumamışsın |
gəlmiş(dir) | gelmiş(tir) | oxumuş(dur) | okumuş(tur) | gəlməmiş(dir) | gelmemiş(tir) | oxumamış(dır) | okumamış(tır) |
gəlmişik | gelmişiz | oxumuşuq | okumuşuz | gəlməmişik | gelmemişiz | oxumamışıq | okumamışız |
gəlmişsiniz | gelmişsiniz | oxumuşsunuz | okumuşsunuz | gəlməmişsiniz | gelmemişsiniz | oxumamışsınız | okumamışsınız |
gəlmişlər | gelmişler | oxumuşlar | okumuşlar | gəlməmişlər | gelmemişler | oxumamışlar | okumamışlar |
[değiştir] Öğrenilen Geçmiş Zaman II
-(y)ıb-, -(y)ib-, -(y)ub-, -(y)üb- Geçmiş Zaman Eki + Kişi Ekleri
Öğrenilen Geçmiş Zaman II | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Olumlu | Olumsuz | ||||||
- | - | - | - | - | - | - | - |
gəlibsən | gelmişsin | oxuyubsan | okumuşsun | gəlməyibsən | gelmemişsin | oxumayıbsan | okumamışsın |
gəlib(dir) | gelmiş(tir) | oxuyub(dur) | okumuş(tur) | gəlməyib(dir) | gelmemiş(tir) | oxumayıb(dır) | okumamış(tır) |
- | - | - | - | - | - | - | - |
gəlibsiniz | gelmişsiniz | oxuyubsunuz | okumuşsunuz | gəlməyibsiniz | gelmemişsiniz | oxumayıbsınız | okumamışsınız |
gəliblər | gelmişler | oxuyublar | okumuşlar | gəlməyiblər | gelmemişler | oxumayıblar | okumamışlar |
[değiştir] Azerbaycan Türkçesinde Günlük Konuşmalar:
[değiştir] Selamlaşma
-Salam
Selam/Merhaba/Günaydın
-Sabahın xeyir/Sabahınız xeyir
İyi sabahlar/Günaydın
-Gecən xeyir/Gecəniz xeyir/Gecəniz xeyrə qalsın(giderken)
İyi geceler
-Necəsən?
Nasılsın?
-Necəsiniz?
Nasılsınız?
-Yaxşıyam.
İyiyim.
[değiştir] Tanışma
-Adın nədir?
Adın ne?
-Adınız nədir?
Adınız nedir?
-Adım Ulduzdur.
Adım Yıldız.
-Məmnun oldum./Çox şadam.
Memnun oldum.
-Neçə yaşın var?
Kaç yaşındasın?
-Neçə yaşınız var?
Kaç yaşındasınız?
-Yirmi üç yaşım var.
Yirmi üç yaşındayım.
-Evlisiniz?
Evli misiniz?
-Evliyəm.
Evliyim
-Subayam.
Bekârım.
[değiştir] Türkiye Türkçesinden Farklı Bazı Sözcükler
- axı: ?
Axı belə də olmur. - Ama böyle de olmuyor.
Sən nə deyirsən axı? Sen ne diyorsun.
Sən tapşırıqları həll eləmisən? Yox. Axı sabah dərs yoxdu(r). Sen ödevleri yaptın mı? Hayır. Yarın ders yok ki.
- axtarmaq: aramak
Axtardığımı tapa bilmirəm. Aradığımı bulamıyorum.
- bacarmaq: becermek, yapabilmek
Bunu istəsəm də bacarmaram. Bunu istesem de yapamam.
- balaca: küçük; az
Balaca qız küçədə anası ilə gedir. Küçük kız sokakta annesiyle gidiyor.
Bir balaca sus. Biraz sus.
- başa düşmək: anlamak
Mən səni başa düşmürəm. Ben seni anlamıyorum.
- başa salmaq: anlatmak
Mənə hər şeyi başa sal. Bana her şeyi anlat.
- biabır: rezil, aşağılık
Məni biabır elədin. Beni rezil ettin.
- biabırçılıq: rezillik, rezalet
Bu biabırçılığa son verin.Bu rezilliğe son verin.
- çaşmaq: şaşmak, şaşırmak
Mənim ağlım çaşıb. Benim aklım şaştı.
- çaşdırmaq: şaşırtmak
Məni çaşdırırsan. Beni şaşırtıyorsun.
- çörək: ekmek
Çörək itirən çörək tapmaz. Ekmek yitiren ekmek bulmaz. (Atasözü)
- dal/dalı: arka; geri
Dalımızca danışırlar. Arkamızdan konuşuyorlar.
Dala qayıtdım. Geriye döndüm.
- danışmaq: konuşmak
Siz nə danışırsınız? Siz ne konuşuyorsunuz?
- dayanmaq: durmak
Vitrinin qabağında dayandım. Vitrinin önünde durdum.
- dayandırmaq: durdurmak
Fəaliyətimi dayandırmışam. Faaliyetimi durdurdum.
- dözmək: dayanmak, tahammül etmek
Sən gedib qayıdana qədər dözə bilmərəm. Sen gidip dönene kadar dayanamam.
- elə bil: sanki
Elə bil yuxudayam. Sanki rüyadayım.
- eləmək: eylemek, yapmak, etmek
Naz eləmə. Naz eyleme.
Niyə elə elədin? Niye öyle yaptın?
- fikirləşmək: düşünmek
Siz bu barədə necə fikirləşirsiniz? Siz bu konuda nasıl düşünüyorsunuz?
- gic: aptal, budala
Gic gic danışma. Aptal aptal konuşma.
- harada: nerede
Harada yaşayırsan? Nerede yaşıyorsun?
- haradan: nereden
Haradan bilirsən? Nereden biliyorsun?
- həmişə: hep, her zaman
Həmişə belə olur. Hep böyle oluyor.
- indi: şimdi
Mən indi səni başa düşdüm. Ben şimdi seni anladım.
- isti: sıcak
Yayda isti, qışda da soyuq. Yazın sıcak kışın da soğuk.
- iy: koku
Sarımsağın iyi ətdə qalmır. Sarımsağın kokusu ette kalmıyor.
- iylənmək: kokmak
Balıq başdan iylənər. Balık baştan kokar.
- kar: sağır
Kar yoxdur, eşidirik. Sağır yok, duyuyoruz.
- kimi: gibi; olarak; kadar
Oxucularımızdan bizə bunun kimi maraqlı suallar gəlib. Okuyucularımızdan bize bunun gibi ilginç sorular geliyor.
Bir kafedə ofisiant kimi işləyir. Bir kafede garson olarak çalışıyor.
İndiyə kimi nəyi düz deyib ki? Şimdiye kadar neyi doğru söylemiş ki?
- kişi: erkek, adam
Atan yaşında kişiyəm, məni ələ salırsan? Baban yaşında adamım, beni alaya mı alıyorsun?
- kömək: yardım
Mənə kömək edin. Bana yardım edin.
- küçə: sokak
Küçə uşaqlarına yardım edilir. Sokak çocuklarına yardım ediliyor.
- laylay: ninni
Anam körpəyə laylay dedi. Annem bebeğe ninni söyledi.
- maraq: ilgi, merak
Ədəbiyyata olan marağım daha da artdı. Edebiyata olan ilgim daha da arttı.
- maşın: araba
Bir köhnə maşınım var, onu sürürəm. Bir eski arabam var, onu sürüyorum.
- mat qalmaq: şaşırıp kalmak
Bu sözləri eşidəndə mat qaldım. Bu sözleri duyunca şaşırıp kaldım.
- nəfər: kişi
Ailədə səkkiz nəfərik. Ailede sekiz kişiyiz.
- oxşamaq: benzemek
Sən yaxşı birinə oxşayırsan. Sen iyi birine benziyorsun.
- ötmək: geçmek
Günlər, aylar ötdü. Günler, aylar geçti.
- öyrəşmək: alışmak
Bakıya öyrəşə bilmisənmi? Bakü'ye alışabildin mi?
- öz: kendi
Özümü itirdim. Kendimi kaybettim.
- pis: kötü, fena
Vəziyyət o qədər də pis deyil. Vaziyet o kadar da kötü değil.
- pişik: kedi
Pişiyin ağzı ətə çatmayanda deyər iy verir. Kedi erişemediği ciğere mundar der. (Atasözü)
- pul: para
Ona 20 min manat pul veriblər. Ona 20 bin manat para vermişler.
- qabaq: ön, önce
Papağını qabağına qoyub fikirləş. Şapkanı önüne koyup düşün.
- qayıtmaq: dönmek
Tez evə qayıtdım. Hemen eve döndüm.
- qulaq asmaq: dinlemek
Radioya qulaq asırdı. Radyo dinliyordu.
- qurtarmaq: bitmek; kurtarmak
Mən dedim, qurtardı! Ben dedim, bitti!
Bizi qurtar. Bizi kurtar.
- soruşmaq: sormak
Məndən heç nə soruşma. Bana hiçbir şey sorma.
- tapmaq: bulmak
Səni harada olsan taparam. Seni nerde olsan bulurum.
- tələ: tuzak, kapan
Bizə tələ qururlar. Bize tuzak kuruyorlar.
- televizora baxmaq: televizyon seyretmek
Bir az televizora baxıram. Biraz televizyon seyrediyorum.
- tor: ağ
hörümçək toru örümcek ağı
Tora bir balıq düşüb. Ağa bir balık düştü.
- uşaq: çocuk
Hirsindən uşaq kimi ağlayırdı. Sinirinden çocuk gibi ağlıyordu.
- yadına salmaq: hatırlamak
Ötən günləri yadına salır. Geçmiş günleri hatırlıyor.
- yadına düşmek: hatırlamak, hatırına gelmek
Bu gecə birdən yadıma düşdün. Bu gece birden hatırıma geldin.
- yadına gəlmək: hatırlamak
Elə belə yadıma gəlirsən. Seni şöyle böyle hatırlıyorum.
- yaxşı: iyi; peki
Yaxşı dostu yaman gündə sına. İyi dostu kötü günde sına.
- yay: yaz
Qışa hazırlıq yayda başlayıb. Kışa hazırlık yazdan başlamış.
- yekə: büyük
Nənə sənin gözlərin niyə belə yekədi? Büyükanne senin gözlerin neden bu kadar büyük?
- yuxu: uyku; rüya
Yuxum gəlib. Uykum geldi.
Xəyal kimi hər gün girdin yuxuma. Hayal gibi hergün girdin rüyama.