Manda (hayvan)
Vikipedi, özgür ansiklopedi
→ Sözcüğün diğer anlamları için Manda sayfasına bakınız.
Manda
Fossil range:
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
![]() Suda serinliyen mandalar |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Bilimsel Sınıflandırma | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[[|Diversity]] | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Binominal Adı | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Bubalus bubalis (Kerr, 1792) |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Trinominal Adı | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Tip Türleri | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[[Resim: | ]] |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Sinonimler | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Manda ya da Camuş (Bubalus bubalis) Boynuzlugiller (Bovidae) famiyasının Sığırlar (Bovinae) alt-familyasına ait bir tür. Çoğunlukla ev hayvanı olarak tanılır. Yabani mandaların sayıları çok azalmıştır. Türkiyede ev hayvanı olarak yetiştirilen mandaların sayısı 1982 yılında 1.002.000 iken, 2002 yılına kadar 138.000'e düşmüştür.
Çoğu diğer dillerde suya bağımli yaşama şeklini ifade eden isimleri vardır; örneğin: "Water buffalo". Mandalar serinlemeleri için daima ara sıra suya girmeleri gerekir. Bu yüzden fazla kurak iklimli bölgelerde, yapay bir göl yapılmazsa manda yetiştirilemez.
Konu başlıkları |
[değiştir] Özellikleri
Manda 180cm boyuna, 3 metre uzunluğa ve 1 ton ağırlığa kadar varabilir. Ama bu en büyük ölçüleri neredeyse sadece yabani mandalarda görülmüştür. Ev hayvanı olarak tutulan mandalar daha küçük olurlar, ve ağırlıkları 500 kilodan fazla olanlara zor rastlanır. Vücutları Sığırlar için tipik olan fiçi şekline sahibtir. Yabani mandaların rengi gri, kahverengi ya da siyah olur. Evcil mandalarda bu renklerin yanında, siyah-beyaz alacalıları ve hatta tamamen beyazlarıda bulunur.
Mandalarda sadece erkelerin değil dişilerinde boynuzları vardır. Bu boynuzları bazı soylarda dümdüz yanlara doğru uzanır, diğerlerinde ise yuvarlakımsı bir biçimde arkaya doğru uzanırlar. Boynuzların uzunlukları bir metreye kadar varabilir. Dişilerin boynuzları erkeklerinkinden biraz daha kısa olur. Ayrıca daha kısa boynuzları olan manda soyları vardır. Tırnaklarını birbirlerinden epeyi ayırabilmesi, yaşadığı bataklıklarda daha rahat yürüyebilmesini sağlar.
[değiştir] Coğrafi yayılımları
Mandaların yaşadığı coğrafya son buz-çağından bu yana hiç durmaksızın daralmıştır. Pleistozän-çağında hatta kuzeyafrikada bile mandaların yaşamış oldukları bilinmektedir. Çin, Hindistan ve Güneydoğu asyanın yanında, Mezopotamyanın eski yüksek-kültürleri çağında mezopotamyada'da çok yaygınlarmış.
Günümüzde hangi mandaların hakiki yabani-manda ve hangilerinin sonradan tekrar yabanileşmiş olan evcil manda soyu olduğunu kesin olarak belirlemek zor olmuştur. Kambodça, Laos ve Vietnam'da artık hakiki yaban-mandaları bulunmadığı düşünülür. Birkaç hakiki yaban-manda sürüleri dağınık şekilde Nepal, Bhutan ve Hindistan'ın Assam, Madhya Pradesh, Meghalaya ve Arunachal Pradesh illerinde yaşamaktadırlar. Tayland'ın batısında ve Sri Lanka'da yaşıyan mandaların hakiki yaban-mandası olup olmadığı konusu hala tartışılmaktadır.
Mandalar yaşam bölgesi olarak geniş sulak bölgeleri, bataklıkları ve ırmak vadilerini tercih ederler. Mandaların derisi, hem çok kalın hemde koyu renk olduğu için, çabuk sıcaklar ve serinlemek için suya girmesi gerekir. Serinlemek ve böcek/sineklerden kurtulmak için hergün saatlerce suya veya çamura girerler. Çamurdan çıktıklarından sonra üzerlerinde kuruyup kalan çamurda onları bir süre kan-emici sineklere karşı korur.
[değiştir] Yaşam şekilleri
Asyada artık neredeyse sadece evcil mandalar ya da "tekrar yabanileşmiş" mandalar bulunduğu için mandaların davranışları daha çok uzun zamandır yabani olarak yaşadıkları Avustralyada incelenmektedir. Mandalar 30 hayvandan oluşan sürüler oluştururlar, ve bu sürünün başında tecrübeli bir dişi bulunur. Genç dişiler sürüde kalırlar, ama genç erkek hayvanlar 2 yaşına vardıklarında sürüden kovulurlar. Erkek mandalar kendi aralarında 10 hayvandan oluşan bekar sürüleri oluştururlar. Çiftleşme zamanında (Eylül ayında) erkek mandalar, dişi sürülerinin peşine takılırlar. Çiftleşme zamanı sona erince, dişilerden ve yavrulardan oluşan sürünün başı olan yaşlı dişi, erkek mandaları tekrar sürüden kovar. Yaşlılıktan dolayı artık çiftleşemeyen erkekler gönüllü olarak sürülerden uzaklaşıp yanlız yaşamaya başlarlar. Bazen ama daha genç bir erkek manda tarafından sürüden kovulurlar.
Dişiler her 2yılda bir gebe olurlar. 320 gün süren bir gebelikten sonra 40 kilo ağırlığında bir yavru dünyaya getirirler. Yavrular yarım sene boyunca sütle beslendikten sonra kendileri otlamaya başlarlar. 2-3 yıl sonra kendileri üreyebilecek yaşa varırlar. Yabani mandaların ömürü 25yıl kadardır. Ama evcil mandalarda daha uzun ömürleri olanlarıda vardır.
Mandalar otlar ve su kenarlarında büyüyen bitkiler ile beslenirler. Doğal düşmanı Kaplandır. Kaplanlar özellikle yavru mandalara ve yanlız gezen mandalara saldırırlar, sağlıklı bir sürüye ama yaklaşamazlar. Bir manda sürüsü, bir Kaplanı rahatlıkla korkutup kovar, ve büyük mandalar Kaplanları boynuzları ile hatta öldürebilirler.
[değiştir] Insanlar ve mandalar
[değiştir] Evcilleştirme tarihi
Dünyaca 150 milyon evcil manda olduğu tahmin edilir. Mandanın ilk kez nezaman evcilleştirildiğini söylemek zordur. Çünkü evcil ve yabani mandaların iskeletlerinde herhangi bir fark yoktur. Tarihde birbirinden bağlantısı olmıyarak farklı bölgelerde evcilleştirilmeye başlandığı düşünülür.
Evcilleştirilmelerin en eski kanıtları m.ö.400'de Hindistanda Harappa-Kültüründe bulunur. Dolavira ve Shikapur bölgelerinde çok sayıda bulunan kemiklerin, orada sürü halinde tutulduklarını kanıtlamaktadır. Bu kalıntılardan az daha genç olan kalıntılar Mezopotamyada bulunmuştur. En eski kalıntıları Hindistanda olmak üzere, Mezopotamya'ya, Çin'e ve Güneydoğu-asyaya doğru evcil mandaların kalıntıları bulunur.
Son bir kaç yüzyıl içersinde evcil mandalar insanlar tarafından daha uzak bölgelere yayılmışlardır; Güneydoğu Avrupa, Kuzey- ve Doğu Afrika, Avustralya, Mauritius, Havaii, Güneyamerika ve Japonya. Avrupada özellikle Italyada, Romanyada ve Bulgaristanda büyük kapsamlı bir şekilde yetiştirilmektedirler. Gemilerle Avustralyaya götürülmüş olan Mandaların yetiştirilmeleri bir süre sonra boş verilmiş ve mandalar yabanileşmişlerdir. Bu yabanileşen mandalar Avustralyanın sulak bölgelerinde çok fazla türeyip, artık hatta bir sorun olmaya başlamışlardır. Avustralya hükümeti sayıları 200.000 olarak tahmin edilen mandaların sayilarını azaltmak için manda avını desteklemeye başlamıştır. Yeni guinea, Arjentin ve Tunus'dada yabanileşmiş manda sürülerine rastlamak mümkündür.
Mandalar insanlara karşı sakinlerdir, ve hatta çoçuklar bile onları rahatlıkla yönlendirebilirler. Yabani mandalar genelde insanlardan uzak durur ve insanlardan kaçarlar. Sadece yanlız yaşayan yaşlı boğalar saldırgan ve tehlikeli olabilirler, ve sadece insanlara değil hatta bir Fil'e bile saldırabilirler. Asyada mandaların sarı ve kavuniçi rengini görünce derhal saldırdıkları söylenir. Bu yüzden kavuniçi renkli mintanlar giyen Buddha-rahipleri daima mandalardan uzak dururlar.
[değiştir] Kullanımı
Mandalar pirinç tarlalarında çalıştırılırlar, ve yük hayvanı olarak kullanılırlar. Sütü, eti ve deriside kullanılır. Mandanın diğer bir özelliğide, diğer Sığır türlerinin yakalandığı tipik hastalıklara karşı daha dayanıklı olmasıdır.
[değiştir] Manda sütü
Mandalardan, diger evcil sığırlardaki kadar fazla süt ve et elde edilemez. Ama zamanla geliştirilmeye devam eden yeni manda soyları biraz daha fazla süt verebilirler. 1979 senesine kadar bir yıl içersinde bir mandanın verdiği en fazla süt miktarı 3000 litre olarak bilinmekteydi. Daha modern manda soyları ile bu miktar 5000 litreye kadar yükseltilebildi. Manda sütü, inek sütünden iki kat daha fazla yağlıdır ve daha uzun zaman bozulmadan saklanabilir. Manda yetiştiricileri, aynı diğer evcil sığırlar kadar süt verebilecek manda soylarının yetiştirilmesinin mümkün olduğuna inanmaktadırlar.
Italyada üretilen mesur Mozarella-peyniri sadece hakiki manda sütü ile üretilmektedir.
[değiştir] Manda soyları
Mandaların 74 ayrı soyları tanılmaktadır. Bu soylar kabaca, Bataklık-mandaları ve Irmak-mandaları diye ikiye ayrılırlar. Bataklık-mandaları yük hayvanları, ve Irmak-mandaları et ve süt elde edilen mandalardır.
Bataklık-mandaları özellikle Çin'de ve Güneydoğu asyada bulunurlar. Pirinç tarlalarını sürmekte kullanılan bu mandalar yaşlanınca kesilip yenilirler. Bu tür mandalar süt üretimi için uygun değillerdir.
Irmak-mandaları süt ve et elde etmek için yetiştirilirler. Bu tür mandaların memleketi hiç şüphesiz Hindistan'dır. Hindistan'da en fazla, ve en çok ticari anlamda elverişli manda soyları bulunur. Son zamanlarda ama, manda soyları geliştirmesi daha çok avrupada ve Amerikada devam etmektedir.
En önemli manda soyları:
- Baladi: Mısır'ın güneyinde; Yük hayvanı, ve süt
- Saidi, Mısır'ın kuzeyinde; Yük hayvanı, ve süt
- Kundi, Hindistan/ Sindhi; Süt'ü için tutulur; siyah renkli. Çok iri bir manda soyudur
- Murrah, Hindistan/ Haryana, Punjab; En fazla süt veren manda soyu. Bütün dünyaya ihraç edilmekte.
- Nili-Ravi, Hindistan/ Punjab; Süt-mandası; vücudu siyah ama yüzü beyaz alacadır. Boynuzları çok kısadır.
- Pandharpuri, Hindistan/ Maharashtra; Süt-mandası; Vücudu siyah renk, dev boynuzları 150 cm uzunluğundadır.
- Malaii mandası, Güneydoğu Asya; Yük hayvanı; Vücudu gri renk, orta uzunlukta orak şeklinde boynuzları vardır.
[değiştir] Sınıflandırma
Mandaların eski sınıflandırmalarında yabani mandalar Bubalus arnee, ve evcil mandalar Bubalus bubalis diye adlandırılıyorlardı. Ama bunların ikiside aynı türe ait oldukları için, bugünkü modern sınıflandırmalarında artık sırf Bubalus bubalis adı kullanılıyor. Ama bu türün yanında diğer türlerin var olması bilimcilerin arasında hala tartışma konusu olmaya devam etmektedir. Bazı bilimciler, atasının soyu 3500 yıl evvel tükenmiş olan Çin-mandasını ayrı bir tür olarak görüp Bubalus mephistopheles adını kullanırlar. Filipinlerde bulunan Tamarau-mandası'da, bazı bilimciler tarafından alt-tür olarak kabul edilir.
[değiştir] Dış bağlantılar
![]() |
Wikimedia Commons'da Manda (hayvan) ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur. |
- TC.Tarım bakanlığı/Mandalar
- Mandalar hakkında bir makale/Filiz Akdağ
- Türkiyedeki mandalar üzerinde bir bilimsel araştırma
- The Water Buffalo Homepage (english)
- The feral water buffalo (Ingilizce; Avustralya hükümetinin yabanileşmiş mandaların sayılarını azaltma programı hakkında bir sayfası)