Denge
Vikipedi, özgür ansiklopedi
Herhangi bir olgunun türevinin sıfıra eşit olma durumu veya farklı etmenler altında değişen olgularda karşıt etmenlerin birbirine eşit olması ya da bir sistem söz konusu olduğunda sistemin değişmeme eğilimli durumu (konumu). Türkçedeki günlük kullanımdaki denge mekanik dengedir.
Denge durumu kelime anlamının dayattığının aksine sürekli olmak zorunda değildir; anlık bir durumda da denge olusabilir. Örnek olarak bir tepenin üstünden yuvarlanan topu verebiliriz. Top tam tepe noktasindayken topa etkiyen kuvvetlerin bileşkesi sıfırdır. Dolayısıyla topun ivmesi yoktur, hızının türevi sıfırdır. Eğer topun on anki hızı sıfırdan farklıysa top harekete devam eder(momentumunu korur) ve bir sonraki anda top yeniden ivme kazanır.Ama tepe noktasında top dengededir.
Denge konumuna dönmeye eğilimli sistemler kararlı sistemlerdir. Bu sistemlerin denge konumu kararlı denge konumudur. Çukurda yuvarlanan topun denge konumu (dip nokta) kararlı dengeye bir örnektir. Çukurdaki top dış etmenlerden bağımsız bir şekilde sistemin kendi tepkisiyle denge konumuna doğru geri dönme eğilimdedir. Kararlı denge olgusu da süreklilik arz etmez; sürtünmesiz ortamda top sonsuza dek çukurda yuvarlanmaya devam eder ve denge konumunda sadece anlık zaman dilimlerinde bulunur. (Sürtünmeli ortamda bile denge konumuna zaman sonsuza giderken ulaşılır) Özel bir karalı denge konumu da marjinal kararlı denge konumudur. Sistem denge konumuna ne dönme ne de uzaklaşma eğilimindedir. Düz bir zeminde duran top marjinal bir şekilde kararlıdır. Denge konumuna ancak dışetmenler altında, sistemin kendi tepkisi dışında ulaşilabilinen (Sisteme ait diferensiyal denklemlerin homojen çözümü olmayan) konum veya durumlara kararsız denge konumu denir.Sistem denge konumunda uzaklaşma eğilimdedir.(Ufak bir etki bile sistemin dengesini bozar) Tepeden yuvarlanan top örneğindeki tepe noktası buna uygun bir örnektir, sistemin tepkisi topu sözkonusu denge konumuna geri götürme eğiliminde değildir.
Konu başlıkları |
[değiştir] Mekanik Denge
Mekanik denge bir katı cisim için cisme etkiyen bileşke kuvvet vektörünün ve bileşke moment vektörünün sıfır olmasıdır. Katı cisim deforme olmadığından cisme etkiyen kuvvetlerin ve momentlerin net olarak sıfır olması Newtonun ikinci hareket yasasına dayanarak cismin doğrusal ve açısal ivmesinin sıfır olması olarak değiştirilebilir.Bu tanıma göre havada sabit hızda yol alan bir uçak veya sabit eksende sabit açisal hızla dönen bir topaç dengededir.
Eğer cisim katı cisim değilse (dış kuvvetler altında deforme oluyorsa) denge için cismin üzerindeki bileşke kuvvet ve momentin toplamının sıfır olması ve ayrıca cismin kinetik enerjisinin değişmemesi gerekmektedir. Tanımın bu şekilde geniştirilmesindeki gerekçe tanımın eşit büyüklükte iki zıt yönlü kuvvete maruz kalan bir yayı herhangi bir anda dengede olarak tanımlamasıdır. Oysa yayın iç kuvvetleri söz konusu kuvvetleri dengeleyene kadar yayın parçalarının hızlanması denge kavramıyla ters düşmektedir. Aynı durum yayın iki ucuna aynı büyüklükte zıt iki burma momentinin uygulanması durumunda da geçerlidir. Yay kinetik enerji değişimi şıfıra eşit oluncaya kadar dengeye ulaşmaz.
Akışkanlar söz konusu olduğunda herhangi bi noktadaki sonsuz küçük her elementin üzerindeki bileşke kuvvetin ve momentin sıfır olması durumu denge durumu olarak nitelenebilir.
d'Alembert prensibi söz konusu olduğunda tüm cisimler her zaman mekanik dengededir. d'Alembert prensibine göre cisimlerin ivmesi sanki üzerlerinde ivmelerinin tersi yönde ve ivmelerinin ve kütlelerinin çarpımına eşit büyüklükte bir kuvvet yaratır. Bu kuvvet yoktur, hayalidir. Ama bu kuvvetin varsayılmasıyla dinamik problemleri sanki statik problemleri gibi , cismin dengede olduğu var sayılarak çözlülebilir. Bu yöntemın kullanımı dinamik denge olarak da anılır.
[değiştir] Termodinamık Denge
Termodinamik denge cisimler arası net ısı transferinin sıfır olması durumudur. Termodinamik dengede bulundukları ortak bir cisim bulunan iki cisim birbirleriyle de dengededir şeklinde genişletilip Termodinamiğin sıfırıncı yasası oluşturulmuştur. Homojen bir cisim tek başına söz konusu olduğunda cismin sıcaklık gradientinin her noktasında sıfır olması demektir
Eğer ısı transferi sadece iletim veya taşınım(konveksiyon) yolu ile yapılıyorsa Fourier yasasına göre cisimler arasındaki sıcaklık farkının sıfır olmadan termodinamik denge oluşmaz. Isı iletimi yayılım (radyasyon) yolu ile gerçekleşiyorsa ve cisimlerin emmisiviteleri aynı ise yine aynı denge durumu sıcaklıklarının aynı olmasına indirgenebilir. Ama farklı emmisiviteleri olan cisimlerin termodinamik denge durumunda cisimlerin sıcakları farklıdır.
[değiştir] Kimyasal Denge
Kimyasal denge, iki yönlü bir reaksiyonda; ürünlerin meydana geliş hızının, ürünlerden tekrar reaksiyona girenlerin meydana geliş hızına eşit olduğu hal. Böyle denklemlerde reaksiyonun her iki tarafa olabileceğini göstemek için çift olarak ok \leftrightarrow kullanılır. Genel olarak şöyle göstermek mümkündür:
Burada A ve B reaksiyona giren başlangıç maddeleri, C ve D ise meydana gelen ürünlerdir. A ve B'nin reaksiyona girme hızı, konsantrasyonlarına (derişimlerine), sıcaklığa ve katalizör mevcudiyetine bağlıdır. Reaksiyon ilerledikçe, A ve B'nin konsantrasyonları ve reaksiyon hızları azalır. C ve D nin konsantrasyonları ve bunların reaksiyona girme hızları da artar. Neticede A ve B'nin reaksiyon hızı, C ve D'nin reaksiyon hızına eşit olur ve eşit hızlarda kesiksiz olarak devam eden reaksiyonlar arasında dinamik bir denge kurulur. Bu, onların konsantrasyonlarının eşit olduğu manasına gelmez. Fakat A, B, C ve D'nin konsantrasyonlarının sabit kalması demektir. Sıcaklık ve basıncın denge üzerinde etkisi vardır. Bunlardan birini veya maddelerden birinin konsantrasyonunun değiştirilmesi halinde, denge sağa veya sola meylederek değişir ve yeni konsantrasyon değerleri meydana gelir.
Reaksiyonların bir çoğu iki yönlüdür. Endüstride, istenen ürünlerin lehine reaksiyonu yönlendirmek esastır.
Sıcaklığın artması genellikle her reaksiyonun hızını artırır. Fakat istenen reaksiyonun hızının, ters reaksiyona oranla en yüksek olduğu optimum bir sıcaklık vardır. Eğer gazlar söz konusu ise, basınç değişimi dengeye etki eder. Ürünlerden birinin ortamdan alınması reaksiyonun tamamlanmasına imkan hazırlar.
[değiştir] Ayrıca bakınız
- Ticaret dengesi
- Terazi