Tatarstan taríxı
From Wikipedia
Keşeneñ xäzerge Tatarstan terr-yäse cirlärenä kilep urnaşuı borınğı paleolit däwerenä turı kilä. Taş häm bronza däwerläreneñ törle arxeologík kulturlarına nisbätle bik küp istäleklär saqlanğan.
AM 8.-MA 3. yözlärdä (timer däwere) Anänino kulturı barlıqqa kilgän, aña kergän qäbilälär böten İdel-Çulman töbägen bilägän.
B.e.k. 1. meñyıllıqnıñ urtalarında bu töbäkneñ könbatış öleşenä Ğorodes kulturı qäbiläläre kilep töplängän. Çulmannıñ tübän ağımında tabılğan Pánobor kulturı istälekläre yaña era başına turı kilä. Xalıqlarnıñ oluğ küçeneşe däwerendä Urta İdelneñ könçığış töbägenä Seber yağınnan Törki-Uğır qäbiläläre ütep kerä häm alar Çulman buylarınnan Pyänobor kulturı qäbilälären qısrıqlap çığara.
4. yözdän başlap İdel-Çulman buylarınıñ küp öleşen utraq tormışlı İmänkiskä kulturı qäbiläläre bili, Pyänobor kulturı qäbiläläre töbäkneñ tönyaq häm tönyaq-könbatış öleşendä genä qala.
Bu töbäktä 6-8. yözlärdä Törki qağanlıq, Xäzär Qağanlığı häm Böyek Bolğar däwläte mädäniätenä yaqın Törki telle xalıqlar sanınıñ artuı küzätelä.
9-10. yözlärdä İdelneñ urta öleşendä bolğarlar berençe feodal mämläkät - İdel buyı Bolğar däwläten tözilär. Anda igençelek, hönärçelek (ş.i. metall eretü, qoyu), säwdä itü, şähärlär tözü nıq üseş ala. Xucalıqta igençelek häm terlekçelek töp urınnı alıp tora. Töbäk krästiännäre üz cir-milekläreneñ irekle xucaları bula.
922. yılda Bolğar däwlätendä räsmi räweştä íslam dine qabul itelgäç, xalıqnıñ ruxi tormışı Şäreq mädäniäte yoğıntısında üsä. İdel buyı Bolğar däwläteneñ yuğarı citeşterüçän matdi häm ruxi üseşe İdel b-n Ural töbäkläre xalıqlarınıñ könküreşenä häm tormışına yoğıntı yasí.
1236-1937. yıllarda İdel buyı Bolğar däwläten Batí xan ğaskärläre yawlap alğannan soñ bu cirlär Altın Urda qaramağına kerä. Altın Urda xäkimiäte däwerendä Törki telle xalıqlarnıñ milli-mädäni berläşüe - Tatar xalqınıñ formalaşuına kiterä.
15. yözneñ 1. yartısında bu töbäktä Qazan xanlığı oyışa, xalqı İdel buyı Bolğar häm Altın Urda däwlätläreneñ milli-mädäni häm íctímağí-íqtísadí ğädätlären däwam itterä. Qazan xanlığı däwerendä İdel-Ural buyı Tatarlarınıñ millät bulıp formalaşuı tögällänä. Urıs däwläte belänn Qazan xanlığı arasında İdel-Ural töbägendä häm säwdä yullarında xäkimlek itü öçen tuqtawsız köräş bara häm ul Qazan xanlığınıñ yawlap alınuı, cirläreneñ Urıs däwlätenä buysındırıluı belän tämamlana.
Töbäk b-n idarä itü eşe Mäskäwdä oyışqan Qazan saray idaräxänäsenä tapşırıla. 1555. yılda Qazan yeparxise oyıştırıla, anıñ töp maqsatı - İdel-Ural buyı xalıqların çuqındıru. Çirkäw, monastırlar tözü başlana. Mondağı cirlärgä küpläp Urıslar küçerelä, bu isä cirle xalıqnıñ milli tözeleşe üzgärüenä citdi yoğıntı yasí (k. Kolonílaştıru).
Tatar xalqı Qazannan, zur yılğa häm olı yul buylarına urnaşqan awıllardan quıla. 16-17 yözlärdä Tatar xalqınıñ baytaq öleşe yaña cirlärgä - Çulman häm Ural buyı töbäklärenä küçenep utıra. Bu isä igençelek, terlekçelek, hönärçelek, säwdä itü kebek xucalıq alıp baru tradísílarında özekleklär tudıra. Qazan xanlığındağı tarxanlıq häm söyurğallıq urınına däwlät, çirkäw-monastır', patşa sarayı idaräsendäge ere cir biläwçelek formaları barlıqqa kilä. Töbäkneñ töp xalqı yasaqlılarğa äwerelä. Tatar aqsöyäkläre yomışlılar (k. Yomışlı Tatarlar) qatlawına kertelä, ber öleşe üzläreneñ elekkege östenleklären saqlap qalu öçen prawoslawiene qabul itä. Cirlärneñ tartıp alınuı, mäcbüri xezmätneñ, dini izüneñ köçäyä baruı Tatar xalqınıñ ictimağí-iqtisadi häm mädäni üseşendä qarşılıqlar tudıra, bu isä fetnälär kiterep çığara (k. Canğäli xäräkäte, Krästiännär quzğalışı (1670-1671), Batırşa xäräkäte (1755-1756), Krästiännär quzğalışı (1773-1775)). Näticädä patşa xakímítı säyäsi taşlamalar yasarğa mäcbür bula.
1773 yılda İzge Sínod barlıq dinnärneñ dä tigez xoquqlı buluın raslağan färmanın iğlan itä, 1784 yılda Tatar morzalarına da Urıs dworyannarı xoquqı birelä.
1708. yılda Qazan gubernası tözelä. Aña Urta İdel buyı häm Könbatış Ural cirläre kerä. 20 meñ çaması keşe yäşägän Qazan Räsäydä ere hönärçelek häm säwdä üzäkläreneñ berse bula. Ğubernada manufaktur, waq hönärçelek nıq üseş ala, şular cirlegendä 19. yözneñ 1. yartısında kün eşkärtü, sabın qaynatu, şäm qoyu h.b. ere sänäğät pr-tieläre oyışa. Şäreq illäre b-n säwdä itüne üz qullarına alğan Tatar säwdägärläre qatlawı, Tatar eşquarları sínıfı ternäklänep kitä.
1860. yıllarda Räsäydäge burjuaz reformalar qäpitalistik mönäsäbätlärneñ üsep kitüe öçen uñay şartlar tudıra. Ä inde Stolıpín ağrar reforması a.x. tarmağında da kapítalízm üseşen tizlätä.
19. yöz axırlarına Tatar xalqınıñ millät bularaq formalaşuı tämamlana, milli burjuaziä sínıfı nığıp citä.
1905-1907 yıllar rev-síse Tatar xalqınıñ milli mädäniäten häm üzañın üsterügä, milli xoquqí tigezlek, demokratik irek xäräkätenä köçle etärgeç birä. Älege taläplär berençe ğömümmöselman säyäsi firkäse - "Íttífaq äl-möslimin" programına nigez itep alına. Milli waqıtlı matbuğat basmaları ("Yoldız", "Waqıt", "Azat", "Azat xalıq", "İrek", "Tañ yoldızı", "Nur", "Fiker", "Ural", "Qazan möxbire", "Älğäsrelcädid", "Şura", "Añ", "Mäktäp" h.b. gazet-jurnallar), Tatar professionäl teaterı (k. "Säyyär") barlıqqa kilä. 1917 yılğı Febräl häm Okt. rev-síläre waqıtında Tatar xalqınıñ milli azatlıq xäräkäte ayıruça nıq canlana: milli parlament - Millät Mäclese cíıla. Milli İdarä, Milli Şura, Xärbi Şura h.b. üzidärä organnarı barlıqqa kilä. İdel-Ural Ştatın tözügä omtılış yasala. Üzäk xakímítnıñ qarşılıq kürsätüe näticäsendä ul niät ğämälgä aşmí qala (k. "Bolaq artı republígı").
Tatar-Başqort Sowet Sosíalistik Republígın tözü proektı iğlan itelä, ämma ul proekt ğämälgä aşmí. Şulay bulsa da Tatar xalqınıñ üz däwlätçelegen torğızuğa berençe adım yasala: 1920. yılnıñ 27. Mayında RSFSR sostawında Tatarstan ASSRnı oyıştıru turındağı dekretqa qul quyıla.
Ämma 1920. yıllarnıñ 2. yartısınnan Sowet xökümäteneñ Urıs bulmağan millätlärgä qaraşı citdi üzgärä: millätlärneñ milli-mädäni üzençälegen çikläw säyäsäte östenlek ala, bu isä alarnıñ tellären häm milli mädäniätlären üsterügä zur zían kiterä. Älifbanıñ ike märtäbä alıştırıluı, 1930-1950. yıllarda Tatarstannıñ üzendä häm republíktan tış töbäklärdä Tatar waqıtlı matbuğatınıñ, milli mädäniät uçaqları, teaterlar, uqu yortlarınıñ ber-ber artlı yabıluı, mäktäplärneñ Urıs telendä genä uqıtuğa küçerelüe milli mädäniätneñ üseşen nıq totqarlí.
TASSR Yuğarı Sovetı 1990 yılnıñ 30. Augustında Tatarstannıñ säyäsi statusın üzgärtä häm "Tatarstan SSRnıñ däwlät möstäqillege turında Deklarasí" qabul itä.
1991. yılnıñ 12. Yünendä Tatarstan präzidenten saylawlar uzdırıla.
1992. yılnıñ 21. Martında Tatarstan külämendä uzdırılğan Referendumda Tatarstannıñ yaña däwlät täläre bilgelänä.
1992. yılnıñ Nöyäberendä Tatarstan Qanunnaması qabul itelä.
1994. yılda “Räsäy Föderäsise däwlät xäkimiäte organnarı belän Tatarstan Republígı däwlät xäkimiäte organnarı arasında eşlär büleşü häm üzara wäqälätlär almaşu turında” şartnamägä qul quyıla.
1995. häm 1999. yıllarda TR Däwlät Şurasına deputatlar saylana.
2002. yılnıñ martında TR Konstítusísına üzgäreşlär häm östämälär kertü turında TR zaqonı nigezendä TR Konstítusísınıñ RF Konstítusísına täñgälläşterelgän yaña redaksísı raslana.
Bu bit üz Wikiläşterüen kötä.