جەمیيەت
From Wikipedia
Contents |
[تەھرىرلەش/Tehrirlesh] چوڭ شاھمات تاختیسیدیكی قیسمەتلەر
ئۇيغۇرلارنیڭ دۇنيادین خیلۋەت قالغان قەدیمیي دیياری خوتەننیڭ قاراڭغۇ مەدریسلیریدە ئۆلتۈرۈپ، ئۇنیڭ گۇۋاھ نۇر چۈشۈپ تۇریدیغان تۇڭلۈكلیریدین ئینسانیيەتنیڭ ئۆتمۈش قەھریمانلارنیڭ مۇساپیلیرینی كۆرۈش بیلەن تەپەككۈر قاينیمیغا چۆمۈپ، باتۇرلارنیڭ جەڭ ئارغیماقلیرینی ئۆز ۋەتینیدە قايتیدین چاڭ چیقارغۇسی كەلگەن م. ئی. بۇغرا بۇنیڭدین 60 يیل مۇقەددەم قېرینداشلیریغا قاریغاندا بالدۇرراق ئۆز ئانا تۇپریقی – شەرقیي تۈركیستاننیڭ چوڭ شاھمات تاختیسی ئیكەنلیكینی سەزیۋالغان ئیدی. ئۇ، میللیتینیڭ تەقدیرینیڭ پاجیئەلیك بولۇپ قېلیشیدیكی سەۋەبلەر ھەققیدە يەنیلا بالدۇرراق چۈشەنچە ھاسیل قیلغان ئەرباپ بولۇش سۈپیتی بیلەن تەلەيسیزلیكلەرنی ئالدی بیلەن جۇغراپیيیۋی مۇھیتتین كېلیپ چیقیدیغان جۇغراپیيیۋی سیياسەت بیلەن باغلاپ مۇنداق خۇلاسیلايدۇ؛ "شەرقیي تۈركیستاننیڭ تۆت ئەتراپینیڭ دۇنيانیڭ ئەڭ ئیگیز تاغلیری بیلەن ۋە ئەڭ يامان چوللیری بیلەن ئورالغانلیقی ھەم ھېچ بیر تەریپی دېڭیزغا يېقین ئەمەسلیكی، قۇرۇغلۇقتیمۇ مەدەنیي مەملیكەتلەردین بەك يیراقتا ئیكەنلیكیدین ئیبارەت بۇ جۇغراپیيیلیك تەلەيسیزلیكلیكی ۋە كۈچلۈك دۈشمەننیڭ ئاچكوز ۋە تاماخور ئاغزیغا بەك يېقین بولغانلیقی يۇقیریقی كۆز قاراشنی قۇۋۋەتلەيدۇ".
امېریكینیڭ ئاتاقلیق ئیستراتېگیيیسیچیسی، سوۋېت ئیتتیپاقینی يیمیریپ تاشلاشنیڭ ئیستراتېگیيیلیك تەپەككۈر ئاساسینی ياراتقۇچی ۋە كۈچەيتۇچی زبیگنەۋ بریزەنسیكیي ئۆزینیڭ "چوڭ شاھمات تاختیسی" ناملیق مەشھۇر كیتابیدیكی دۇنياۋی ئیستراتېگیيیلیك مەنپەئەتلەرنیڭ توقۇنۇش نۇقتیلیریدین ھېسابلینیدیغان توچكیلار قاتاریدا ئۇيغۇر دیيارینیمۇ تیزغان يەنی ئۇ ئۇيغۇر تۇپراقلیرینیڭ چوڭ ئويۇنلار ئوينیلیدیغان شاھمات تاختیسیدیكی ئورنینی مۇئەييەنلەشتۈرگەن ئیدی.
[تەھرىرلەش/Tehrirlesh] قەشقەریيینیڭ يیقیلیشی-پاجیئەنیڭ باشلینیشی
ئۇيغۇر دیياری 19-ئەسیرنیڭ ئوتتۇرلیریدا ئیسمی-جیسمیغا لايیق چوڭ شاھمات تاختیسی بولغان. چۈنكی، ئۇنیڭ جەنۇبیي قوشنیلیری ئۇلۇغ بیرتانیيەنیڭ خەریتیسیگە كیرگەن بولسا، غەربیي ۋە شیمالیي تەرەپلیریدە چار رۇسیيینیڭ كازاك سولداتلیرینیڭ ئارغیماقلیری كیشنەپ، رۇس مۇجیكلیری ئیلی ۋادیلیریغا قەدەم قويغان ئیدی. بۇلاردین ئیلگیریرەك مەزكۈر زېمینگە يېتیپ كەلگەن مانجۇر خاندانلیقی شەرقنیڭ « كېسەل كورپیسی” سۈپیتیدە مەزكۈر چوڭ ئويۇنغا ئیشتیراك قیلسیمۇ، لەكین ئۇنیڭدا پاسسیپ رول ئوينیدی. گەرچە، ئوسمانلی ئیمپېریيیسی ئۆزینیڭ ئاجیزلیشیپ، بۇرۇنقی جەڭگیۋارلیقی ۋە سەلتەنەتینی يوقیتیشقا قاراپ يۈزلەنگەن بولۇشیغا قاریماي، يەنیلا مەزكۈر چوڭ ئويۇندین ئۆز نەسیۋیسینی ئالدی. ئۆز قېرینداشلیری ھېسابلانغان ئۇيغۇرلار بیلەن بیۋاستە چېگریلینیشتین مەھرۇم قالغان ۋە ياكی بۇنیڭغا ئینتیلمیگەن ئوسمانلی ئیمپېراتورلیری ياقۇپ بەگ بیلەن يوشۇرۇن مۇناسیۋەتلەرنی ئورنیتیپ، رەقیپلیری بەریتانیيە بیلەن چار رۇسیيینیڭ غەزیپینی قوزغاشتین ئېھتیيات قیلیشیدین قەتیي نەزەر ئۆزلیریدین ئۈمید كۇتكەن ۋە ئارزۇ-ئارمانلیرینی ئۆزلیریگە يۇكلیگەن قەشقەریيە دۆلیتینی يەنیلا ھامیلیق ئاستیغا ئالدی. ياقۇپ بەگ دادیللیق بیلەن ئۆزینی سۇلتان ئابدۇلئەزیزگە تەۋە دەپ ئېلان قیلیش بیلەن ئۇنیڭ نامیغا ئاتاپ پۇل قۇيدی.
گەرچە، بۇ جايدیكی مەنچیڭ ھۆكۈمرانلیقی ئۇيغۇر خەلقینیڭ قوزغیلاڭلیرینیڭ زەربیلیری ئاستیدا گۇمران بولسیمۇ، لەكین رۇسیيە-بەریتانیيە دیپلوماتیك ئويۇنلیری ئوسمانلیلارنی بیر چەتكە قايریۋەتیپ، "خۇددی ساڭیمۇ يوق، ماڭیمۇ يوق" دېگەندەك ئاخیرقی ھېسابتا بۇ تۇپراقلارغا مەنچیڭ ئەسكەرلیرینی قايتیدین باشلاپ كەلدی. بەلكی، ئاسیيانیڭ خەستیلەنگەن مەزكۈر يۈریكی-شەرقیي تۈركیستاندا يېقینقی ئەسیرلەردە ھېچكیممۇ ساۋاتسیز ياقۇپ بەگدەك ماھیرلیق بیلەن دیپلوماتیك ئويۇن ئويناپ باقمیغان بولۇشی مۇمكین. سۇلھیگە ماھیر بەدولەت ئۆزینیڭ جۇغراپیيیلیك مۇھیتیدین چیقیش قیلیپ، ئۇلۇغ بەریتانیيە، چار رۇسیيە، ئوسمانلی ۋە مەنچیڭ ئیمپېریيیلیری بیلەن بیر مەيدان دیپلوماتیك سەھیرگەرلیك ئويۇنی ئويناپ باقتی. ئۇ، بیر تەرەپتین ئۆز ئەلچیلیرینی سانكیتپەتەربۇرگقا ماڭدۇرۇپ، رۇس ئیمپېراتوری بیلەن ئیتتیپاقداش بولۇشقا رازیلیق بیلدۇرسە، يەنە بیر تەرەپتین ئینگیلیزلارغیمۇ ئوخشاش خیلدیكی ئادەملیرینی ئەۋەتیپ، ئۇلار بیلەن سودا كەلیشیمی تۇزۇش يولی بیلەن غەيری رەسمی مۇناسیۋەت ئورناتتی. ئینگیلیز، رۇس رازۋەتچیكلیری قەشقەرنیڭ تار كوچیلیریدا بیر –بیری بیلەن دوقۇرۇشۇپ قالغاندا، ئۇلار ئۆزلیرینیڭ ئوينیلیۋاتقانلیقینی ھەس قیلیشتی. بەدولەت يەنە مەنچیڭ بیلەنمۇ ئۇرۇشقاندین كورە سۇلھی تۇزۇپ، ئۇنیڭ قايتیپ كەلیشینی چەكلیمەكچی بولۇپ، ئادەملیرینی ئەۋەتتی. چوڭ ئويۇننیڭ ئیشتیراكچیلیری ئیچیدە بەریتانیيە بیراز ئادیلراق يول تۇتقان بولۇپ، ئۇ پۇتۇن ئیمكانیيەتلیری بیلەن قەشقەریيینی ساقلاپ قەلیشقا تیریشیپ، سانكیتپەتەربۇرگقا قەشقەریيینیڭ مۇستەقیللیقینی بیرلیكتە تونۇش ھەققیدە تەكلیپ قويدی. لەكین، بۇ تەكلیپ رەت قیلیندی. ئاخیرقی قەتیم 1877-يیلی زوزوڭتاڭ ئۈرۈمچینی ئیشغال قیلیپ، داۋانچیڭدین ئوتكەندە لوندون يەنە بیر قەتیم قەشقەریيینی چار رۇسیيە، بەریتانیيە ۋە مەنچیڭ ئاریسیدیكی بیتەرەپ دولەت سۈپیتیدە ساقلاپ قەلیش ھەققیدە سانكیتپەتەربۇرگقا قايتا تەكلیپ بەرگەن بولسیمۇ، لەكین بۇمۇ قەتئیي رەت قیلیندی[3].ەسلیدە 1865-يیلی مەنچیڭ ئیمپېریيیسی رۇسیيە ھۆكۈمیتیدین ئیلی ۋە يەتتە شەھەردیكی قوزغیلاڭلارنی باستۇرۇشتا ياردەملیشیشنی سوریغان بولۇپ، رۇسیيە ھۆكۈمیتی دەسلیۋیدە بۇنیڭغا قۇلاق سالمیغان. ئەمما، كەيین قەشقەریيە خانی ياقۇپ بەگنیڭ رۇسیيە ئۇچۇن خەتەرلیك ئیكەنلیكینی تونۇپ يېتیپ، ئۆز چېگریسی يەنیدا مۇنداق دۈشمەنلیك خاراكتەریدیكی بیر مۇسۇلمان ھۆكۈمرانینیڭ بولۇشینی خالیمیدی ۋە ئاخیریدا رۇسیيە قوشۇنلیری ئیلی ۋە ئۇنیڭ مەركیزی غۇلجینی ئیشغال قیلدی[4]. ئینگیلیزلارنیڭ ئاخیرقی قەتیملیق تەكلیپلیری چار پادیشاھ تەریپیدین رەت قیلینغاندین كەيین، ئینگیلیزلار ئاخیری ئامالسیز قەلیپ، زوزوڭتاڭنی قورال بیلەن تەمینلەپ، ئۇنی قەشقەریيیگە قويۇۋەتتی. بۇ يەردە رۇسلار نەمە ئۇچۇن لوندوننیڭ تەكلیپینی رەت قیلیدۇ؟
1-سەۋەب؛ بۇ چاغدا رۇس ئیستراتېگیيیچیلیری ئاریسیدا « ئوتتۇرا ئاسیيا پەقەت رۇسلارغیلا تەۋە بولۇش كەرەك، ئەگەر مۇستەقیل قەشقەریيە شەكیللەنسە، بۇ "كۇن پاتماس ئیمپېریيینیڭ" كاسپیي بويیغیچە كەڭیيیپ، رۇسیيینی ئوتتۇرا ئاسیيا ۋە كاۋكازیيیدین سیقیپ چیقیریشی، مۇستەقیل قەشقەریيە بەریتانیيینیڭ يیراق ئاسیيا ئیستراتېگیيیسی ئۇچۇن ئۇنۇملۇك خیزمەت قیلیشی ۋە ياكی ئیشلیتیلیشی مۇمكین" دېگەندەك نۇقتیئینەزەر ئۇستۇنلۇكنی ئیگیلیگەن بولۇپ، مانا بۇ مەسیلینیڭ تۇگۇنی ئیدی.
2-سەۋەب ئیقتیسادی نۇقتیغا قاریتیلغان بولۇپ،19-ئەسیرنیڭ ئوتتۇرلیریدین باشلاپ، چار رۇسیيە ئۆزینیڭ شەرق ئیستراتېگیيیسینی كۈچەيتیش ئارقیلیق، شەرقتیكی ئاجیز ۋە قالاق مەملیكەتلەرنی سودا-ئیقتیسادیي جەھەتلەردین مونوپول قیلیشقا ئۇرۇندی. بیراق، بۇ ۋاقیتلاردا مەنچیڭ ئیمپېریيیسیدە يۇز بەرگەن قالايمیقانچیلیقلار، بولۇپمۇ شەرقیي تۈركیستاندا كوتۇرۇلگەن كەڭ كولەملیك قوزغیلاڭلار تۇپەيلیدین سانكیتپەتەربۇرگ ئۆزینیڭ بۇ جايلاردیكی ئیقتیسادیي مەنەپەئەتلیریدین ئايریلیپ قەلیشتین ئەندیشە قیلدی. يەڭیدین گۇللینیۋاتقان رۇسیيە سانائەت بۇرجۇئازیيیسی رۇسیيە ھۆكۈمیتیدین مەنچیڭ بیلەن بولغان سودینی كەڭەيتیشنی تەلەپ قیلدی[5]. بۇرۇندینلا مەنچیڭ ھۆكۈمیتینی سودا كەلیشیملیری ئارقیلیق قیيناپ كەلگەن رۇسیيە بۇ قەتیم ئۇيغۇرلارنیڭ قوزغیلاڭلیرینی باستۇرۇپ بەریپ، مەنچیڭ ھۆكۈمیتینی رازیقیلیش بیلەن بیر ۋاقیتتا بۇنیڭدین زور ئیقتیسادیي ئۇنۇم ياریتیش ھەمدە مەنچیڭ ھۆكۈمیتینی رۇسیيیگە زور سودا ئیمتیيازلیرینی بەریشكە قیستاش سیياسیتینی بەلگیلیدی. ئەنە شۇنیڭ نەتیجیسی سۈپیتیدە 1879-يیلی تۇزۇلگەن للۋادین شەرتنامیسیدە ئیلینی قايتۇرۇش بەدیلیگە مەنچیڭ ھۆكۈمیتینی بەش میليون رۇبلی تولەم تولەشكە ماقۇل كەلتۇرگەن بولسا،1881-يیلی بۇ شەرتنامە رەسمی ئیمزالانغاندا تولەمنیڭ باھاسی ئوستۇرۇلۇپ توققۇز میليون رۇبلیيغا بەكیتیلگەن. بۇنیڭدین باشقا يەنە رۇس سودیگەرلیری موڭغۇلیيە ۋە مانجۇریيیدە باج تولیمەي سودا قیلیش ئیمتیيازیغا ئەریشكەن[6]. مەنچیڭ ئیمپېریيیسی رۇسیيینیڭ قەشقەریيە دۆلیتینی ۋە ئیلی سۇلتانلیقینی يوقیتیشتا كورسەتكەن خیزمیتی ئۇچۇن ھەر قانداق ئیقتیسادیي بەدەل تولەشكە ۋە دولەت نومۇسینی سەتیشقا رازی بولغان.
3-سەۋەب؛ ياقۇپ بەگنیڭ تاكتیكیدیكی ئاجیزلیقی ۋە ئېھتیياتسیزلیقی بولۇپ، ئۇ، سانكیتپەتەربۇرگقا ئۆز ئەلچیلیرینی ئەۋەتیپ، چار پادیشاھ بیلەن ئیتتیپاقداشلیق ئورنیتیش ھەمدە ئۇنیڭ بیلەن سودا ۋە چەگرا كەلیشیملیرینی تۇزۇشنی ياۋاشلیق بیلەن تەكلیپ قیلیۋاتقان ۋاقتیدا، ئۇنیڭ قوقان خانی خۇدايارخانغا يازغان خەتی يەنی قوقان بیلەن قەشقەریيینیڭ بیرلیشیپ، چار رۇسیيینی ئوتتۇرا ئاسیيادین قوغلاپ چیقیریش ھەققیدیكی مەخپیي مەكتۇبی تۈركیستان گۇبەرناتوری كوۇفماننیڭ قولیغا چۇشۇپ قالیدۇ. بۇنیڭدین قاتتیق چوچۇگەن گەنەرال كوۇفمان چار پادیشاھنی ياقۇپ بەگگە ئیشەنمەسلیككە دەۋەت قیلدی. نەتیجیدە، رۇسلارنیڭ قەشقەریيینی يوقیتیش ۋە ياكی ئۇنی مۇستەقیل دولەت سۈپیتیدە ساقلاپ قالماسلیق پیكری تەخیمۇ كۈچەيدی. ئۇنیڭ ئۇستیگە يەنە قەشقەریيیگە مەخسۇس تەكشۇرۇشكە كەلگەن رۇسیيە خانلیق جۇغراپیيە جەمیيیتینیڭ جاسۇسلیری ۋە تاشكەنت سودیگەرلەر جەمیيیتینیڭ ئاتالمیش سودیگەرلیری ئاق پادیشاھنی قەشقەریيە ھەققیدیكی قورقۇنچلۇق ئۇچۇرلار بیلەن تەمینلیدی. ياقۇپ بەگنیڭ تۇپ مۇددیئاسینیڭ رۇسیيینیڭ تەسیر كۇچینی قوشنا ئوتتۇرا ئاسیيادین سیقیپ چیقیریش ئیكەنلیكیدین ئیبارەت ئاساسیي نۇقتا ياقۇپ بەگنیڭ تەرجیمانیلیق سالاھیتیگە ئەریشیۋالغان كاۋكاز مۇسۇلمانلیریدین زامان بەگ(بەلكی تاتارلاردین بولۇشی مۇمكین-ئاپتور) ئارقیلیق رۇسیيە تەرەپكە يەتكۇزۇلۇپ تۇرغانلیق ئەھتیماللیقی تاتار ئالیمی قۇربان ئەلی خالیدینیڭ مەلۇماتلیریدا كورۇلیدۇ. قۇربان خالیدینیڭ زامان بەگ ھەققیدە بايان قیلیشیچە، ياقۇپ بەگ ئولگەندین كەيین، زامان بەگ تۈركیستان گۇبەرناتوری كوۇفمان تەریپیدین ئۆز يەنیدا قالدۇریلیدۇ ھەمدە ئۇ” زامان بەگ بیزنیڭ ئادیمیمیز ئیدی” دەيدۇ شۇنیڭدەك ئۇنی كابۇلغا ئەۋەتیپ، ئۇنیڭغا ۋەزیپیسینی ئاتقۇرۇپ بولغاندین كەيین يۇقیری ھوقۇق بەریدیغانلیقی ھەققیدە ۋەدە قیلیدۇ. بیراق، كوۇفمان ئولگەندین كەيین، زامان بەگ قۇرۇق قول قالیدۇ. ئەمما، يەڭی تۈركیستان گۇبەرناتوری ئۇنی ئالمۇتینیڭ گۇبەرناتوری قیلیپ تەيینلەيدۇ. كەيین ئۇ يەنە تۈركیستان گۇبەرناتوری تەریپیدین بۇخارا ئەمیرلیكیگە ئەۋەتیلیپ، ئەمیرنیڭ يەنیدا تۇریدۇ[7]. قۇربان خالیدینیڭ ئەسیریدە پاش بولغان مەزكۈر سیرلاردین زامان بەگ ئیسیملیك كیشینیڭ ياقۇپ بەگنیڭ بیر مەھەل رۇسیيە، بەریتانیيە، ئوسمانلی ۋە مەنچیڭ ئیمپېریيیلیری ئاریسیدا ئەلیپ بارغان دیپلوماتیيیلیك ھەریكەتلیریدین تولۇق خەۋەردار بولۇش ئۇچۇن ئەينی ۋاقیتتا ئوتتۇرا ئاسیيا خەلقلیری تەریپیدین « يەریم پادیشاھ” دەپ ئاتالغان تۈركیستان ئولكیسینیڭ باشلیقی كوۇفماننیڭ مەخسۇس ئورۇنلاشتۇرغان ئادیمی ئیكەنلیكینی جەزیم قیلیش مۇمكین بولسا كەرەك.(گەرچە قولیمیزدا باشقا دەلیللەر يەتەرلیك بولمیسیمۇ). نەتیجیدە، ئەينی ۋاقیتتا قەشقەرگە كەلگەن يۇقیری دەریجیلیك رۇس ئەلچیسی ۋە رازۋەتچیكی ئا. ن. كروپاتكیننیڭ باھاسی بويیچە ئالغاندا ئوتتۇرا ئاسیيا مۇسۇلمان دۇنياسیدیكی قۇدرەتلیك زامانیۋی ئارمیيە كۇچیگە ئیگە ( 40 میڭ ۋە ياكی 80 میڭ كیشیلیك قوشۇن ھەققیدە تۇرلۇك مەلۇماتلار بار-ئاپتور) قەشقەریيە دۆلیتی دیپلوماتیيیلیك ئويۇنلارنیڭ قۇربانیغا ئايلینیپ، ئۆزینیڭ قەشقەریيینی ئیشغال قیلیشیغا ئیشەنچیسی يەتمەي، ۋەزیيەتنی كوزیتیپ ،پۇرسەت كۇتۇپ ياتقان زوزوڭتاڭغا ئاسانلیق تۇغدۇرۇپ بەردی. كیم بیلیدۇ؟ بەلكی ياقۇپ بەگ دۈشمەن بیلەن سۇلھی يولینی تۇتماي ،پاسسیپ مۇداپیئەدین ئاكتیپ ھۇجۇمغا ئوتۇش تاكتیكیسی قوللانغان بولسا، مەنچیڭ ئەسكەرلیرینی شیڭ شیڭشادین كیرگۇزیۋەتكەن بولار ئیدی. بەلكی، خائینلار ئۇنی ئولتۇرمیگەن بولسا، قەشقەریيینیڭ تەقدیری باشقیچە بولار ئیدی؟
قەشقەریيە ۋە ياكی يەتتە شەھەر دۆلیتینیڭ 14 يیللیق قیسقا ئومری ئۇيغۇرلارنیڭ تاریخیدیكی خائینلیق بیلەن ساداقەتمەنلیكنیڭ توقۇنۇش نۇقتیسی بولۇپ، مەنسەپپەرەس، ھەسەتخور ئۇيغۇر بەگلیری زوزوڭتاڭنی قەشقەریيینیڭ ئاجیزلیقلیری ھەققیدیكی ئۇچۇرلارغا ئیگە قیلیپلا قالماستین بەلكی، ئۇنیڭغا ماسلیشیپ، ياقۇپ بەگنی زەھەرلیدی شۇنیڭدەك زوزوڭتاڭ قوشۇنلیرینی يەتتە شەھەرگە باشلاپ كەلیپ، سانسیزلیغان ئۆز قېرینداشلیرینیڭ قانلیرینیڭ ئەقیشینی كەلتۇرۇپ چیقاردی. ئۇيغۇرلارنیڭ ھورلۇك ئۇچۇن كۇرەش قیلیش تاریخیغا نەزەر سالغاندا ئۇلارنیڭ تەلەيسیزلیكلیری ۋە پاجیئەلیریگە ئۆزلیری سەۋەب بولغاندەكمۇ كورۇنیدۇ. چۈنكی، بۇ خەلقتە قەھریمانلارنیڭ سانی قانچە كوپ بولسا، پۇرسەتپەرەس ۋە مەنسەپپەرەس خائینلارمۇ شۇنچە كوپ ئیدی. بۇنیڭ تۇپ سەۋەبینی شەخسیي ئاداۋەت، مەنپەئەتپەرەسلیك، مەن-مەنیچیلیك ۋە ھەسەتخورلۇق قاتارلیق ئیللەتلەرگە باغلاش مۇمكین. شەخسیي ئاداۋەت ۋە شەخسیي مەنپەئەتنی كوزلیگەن ئادەملەر ھەمیشە ئۆز قېرینداشلیری بیلەن بولغان توقۇنۇشلاردا ئۇچینچی بیر دۈشمەننیڭ كۇچیدین پايدیلینیپ، میللەتداش رەقیبیگە زەربە بەریشكە ئادەتلەڭەن. بۇ ئادەملەر دائیم دەگۇدەك ئۆز خەلقی ئاریسیدیكی قارشیلیقلارنی دۈشمەننیڭ كۇچی بیلەن يوق قیلیشقا ئوگەنگەن. میسال كەلتۇرۇش توغرا كەلسە، ئۇيغۇر تاریخیدین بۇنیڭغا تالاي پاكیتلارنی تەپیش مۇمكین. قیسقیسی، ئۇيغۇرلارنیڭ میللیي خاراكتەریدیكی ئاجیزلیقلار دائیم ئۇنیڭ رەقیپلیری تەریپیدین پايدیلینیپ كەتیلیپ، میللەتنیڭ بەشیغا ئەغیر كۇنلەرنیڭ چۇشیشیدیكی مۇھیم سەۋەبلەرنیڭ بیریگە ئايلانغان ئیدی. ئومۇمەن، 1877-يیلی قەشقەریيینیڭ مەغلۇبیيیتینی ئۈمید قیلغان رۇسلارنیڭ ئۇيغۇرلارنی ئیشقا سەلیپ، زوزوڭتاڭنیڭ ئاچارچیلیق گیرداۋیغا بەریپ قالغان چەریكلیریگە ئاشلیق ۋە يەم –خەشەك يەتكۇزۇپ بەرگەنلیكی، شۇنیڭ بیلەن مەنچیڭ قوشۇنیغا جان كیرگەنلیكی سیر بولمیسا كەرەك؟ مەنیڭچە قەشقەریيینیڭ ۋەيران بولۇشیدا توۋەندیكیدەك بەش ئاساسیي ئامیل مۇھیم رول ئوينیغان بولۇشی مۇمكین .
1-سەۋەب، ئۆز ئیچیدیكی ئیتتیپاقسیزلیق، ناچار ئیللەتلەر، مەنمەنیچیلیك، ھەسەتخورلۇق ۋە ھاكیملارنیڭ مۇستەبیتلیكی ھەم باشقا شەخسیيەتچیلیكلەر. ئەلۋەتتە، مۇنداق ئیللەتلەر ھەممە ئینسانلارغا ئورتاق بولسیمۇ، لەكین كوپینچە ئەركین میللەتلەر تاشقی دۈشمەنگە تاقابیل تۇرۇشتا ئۆز ئیچیدیكی زیددیيەتلەرنی ۋە میللەت ئیستیقبالیغا زیيانلیق ھەر قانداق خائیش ۋە ئیللەتلەرگە كەسكین چەك قويالیغان ئیدی. بیراق، ئۇيغۇرلارنیڭ سەیدیيە خاندانلیقینیڭ ئاخیرلیریدین باشلانغان دینیي مەزھەپلەرنیڭ تەپریقیچیلیقلیری بیلەن شەكیللەنگەن ئاق تاغلیق ۋە قارا تاغلیقلار كۇریشی شەرقیي تۈركیستاننیڭ چیڭگیز ئیستیلاسیدین كەيین شەكیللەنگەن كەڭ كولەملیك ئەتنیك جەھەتتیكی ئاریلیشیشلار نەتیجیسیدە پەيدا بولغان میللیي پیسیخیكیلیق ئوزگیریشلەرگە قوشۇلۇپ، بۇ رايوندیكی ئۇيغۇر-تۇركیي ئەتنیك تەركیبینیڭ میللیي خاراكتەریگە سەلبیي تەسیرلەرنی ئەلیپ كەلدی. شۇنیڭدین كەيین، ئۇيغۇرلار ھۇن ئیمپېراتورلۇقی، ئۇيغۇر ئورخۇن ئیپەریيیسی ۋە قاراخانیلار دەۋریدیكی ئولتۇراق ۋە كوچمەن ئۇيغۇر-تۇركیي خەلقلیریگە ئورتاق بولغان ئۇيۇشقاق ۋە مەسلیھەت بیلەن ئیش قیلیدیغان ھەمدە ئۇرۇق-قەبیلە ۋە دولەت باشلیقلیرینیڭ سوزیگە شەرتسیز بوي سۇنیدیغان جەڭگیۋار میللیي خاراكتەر سۇسلیشیشیشقا قاراپ يۈزلەنگەن ئیدی. ئۇيغۇرلارغا بالايی ئاپەت ئەلیپ كەلگەن ئاق تاغلیق ۋە قارا تاغلیق كۇریشیدین ئالدی بیلەن جۇڭغارلار پايدیلانغان بولسا، ئارقیدین مەنچیڭ ئیشغالیيەتچیلیری ئەپچیللیك بیلەن پايدیلینیپ، قەشقەریيینی كونتروللۇق ئاستیغا ئالغان ئیدی. دەمەك، ئۇيغۇرلارنیڭ ئیچكی نیزالیری ۋە يۇقیریدا ئەيتیلغان ئیللەتلیری ھېچقاچان بۇ يەردە ھۆكۈمرانلیق ئورناتقان ھەر قانداق ھاكیمیيەت تەریپیدین چەكلەنگەن ئەمەس، بەلكی تەخیمۇ كۈچەيتیلگەن خالاس! 2-سەۋەب، ئەنجانلیقلار(غەربیي تۈركیستانلیقلار) بیلەن قەشقەریيیلیكلەر ئاریسیدیكی ئیشەنچیسیزلیكلەر. ياقۇب بەگ ئاساسیي ھەربیي ۋە مەمۇریي ھوقۇقلارنی ئۆز ئادەملیریگە ۋە غەربیي تۈركیستاندین كەلگەنلەرگە بەریپ، يەرلیكلەردین پەقەت نیياز بەگ، ھوشۇر بەگ قاتارلیق بیر قانچیلا ئوزیگە شەرتسیز بويسۇنغان ئادەملەرگە مەلۇم ئیمتیياز بەردی. ئەمما، ئیچكی جەھەتتین ئیتتیپاقلیشالمیغان ۋە چیقیشالمیغان بولسیمۇ، بیراق چەتتین كەلگەن دۈشمەنگە قارشی بیرلیشەلەيدیغان، مۇستەقیللیقلیرینی قوغداپ قەلیش ئۇچۇن كۇچ چیقیریدیغان جاسارەتلیك باشقا پۇتۇن میللیي ئینقیلابچیلارنی قاتتیق باستۇرۇپ يوقاتتی[8]. كۇچار قوزغیلاڭچیلیرینیڭ داھیسی راشیدین غوجا، ئیسساقخان شۇنیڭدەك خوتەن ۋە يەركەنت قوزغیلاڭچیلیرینیڭ رەھبەرلیری ئەنە شۇلارنیڭ میسالیدۇر. 3-سەۋەب، تاشقی جەھەتتە، چوڭ ئیمپېریيیلەرنیڭ مەنپەئەت توقۇنۇشی بۇ مەسیلە ئینتايین مۇھیم بولۇپ، بیز بۇ ھەقتە داۋاملیق شەرھیلەيمیز. 4- سەۋەب،ياقۇپ بەگنیڭ ئیچكی-تاشقی سیياسی تاكتیكیسی ۋە دولەتنیڭ ئیچكی سیياسیتیدیكی يەتەرسیزلیكلەر. ياقۇپ بەگ ھەربیي ئیشلار جەھەتتە غەرب قوراللیرینیڭ قۇدریتیگە ئیشەنگەن ھەمدە ئاز تولا بولسیمۇ غەرب ئۇسلۇبیدا(بەلكی تۇرك ۋە ئافغان ئۇسلۇبیدا) ھەربیي تەلیم تەربیيە ئەلیپ بارغان بولسیمۇ، ئەمما دولەتنی يەنیلا پەقەت ئوزیگیلا تايینیپ باشقۇردی. ئۇ، ئوسمانلی ۋە بەریتانیيە قاتارلیق قۇدرەتلیك مەلیكەتلەر بیلەن دیپلوماتیك پائالیيەت ئەلیپ بارغان بولۇشیغا قاریماي، ئۇلارنیڭ ئیلغار باشقۇرۇش ئۇسۇللیرینی ئوگەنمیدی. ئەكسیچە، ئۇ ھۆكۈمەت ئیشلیریغا تەگیشلیك پۇتۇن سیياسەت، پیكیر ۋە تەلەپلەرنیڭ ھەممیسینی ئوزی بەلگیلەپ چیقاتتی. مۇھیم ئیشلاردا كەڭەش ۋە مۇزاكیرە ئۇيۇشتۇرمايتتی. بەزی مەلۇماتلارغا قاریغاندا دەسلەپكی ۋاقیتلاردا ناھايیتی ياخشی ماڭغان دولەت ئیشلیری، باياشات ھايات ئاستا-ئاستا خاراپلیشیشقا، بەگلەر چیریكلیشیشكە باشلیغان ئیدی. ئەمما، مەنچیڭ ئیمپېریيیسینیڭ زۇلمینی يەتكیچە تارتقان ۋە ئەركینلیككە مۇھتاج بولغان ئۇيغۇر خەلقی يەنیلا ئۆز ھاكیمیيیتینی قەدیرلەپ، ئۇنی جان تیكیپ قوغدیغان ئیدی. ئەگەر ياقۇپ بەگ ئاخیرغیچە توغرا ۋە ياخشی باشقۇرۇش سیياسیتی يۇرگۇزۇپ، دولەتنی ھەر جەھەتتین قۇدرەت تاپقۇزغان بولسا، مەنچیڭ ئیمپېریيیسینیڭ بۇ تۇپراققا قايتیپ كەلەلیشی ئەسلا مۇمكین ئەمەس ئیدی. 5-سەۋەب، ياقۇپ بەگنیڭ دۈشمەن بیلەن سۇلھی قیلیش ئۇسۇلینی قوللینیپ، ئۇنیڭغا قاتتیق ۋە قەتئیي زەربە بەرمەسلیك ھەم باشقیلاردۇر. ياقۇپ بەگ سۇلھیچیلیك يولیغا مەڭیپ، دۈشمەن بیلەن قەتئیي سوقۇشۇش تەرەپداری بولغان ئوغلی بەگ قۇلبەگ ۋە باشقا قوماندانلیرینی ئالدینقی سەپتین قايتۇریۋەلیپ[9]، رەقیپلیرینیڭ ئۆز ئەھۋالینی بیلیۋەلیشیغا ھەمدە ئۆزینیڭ ئاجیز نۇقتیلیریغا ھۇجۇم قیلیپ، ئوزیدە ئیشەنچ پەيدا قیلیشیغا پۇرسەت ياریتیپ بەردی. ئەسلیدە مەنچیڭ ئیمپېریيیسینیڭ زوزوڭتاڭ تەرەپدارلیری قەشقەریيە دۆلیتیگە ھۇجۇم قوزغاشقا ئالدیراپ جۇرئەت قیلالمیغان بولۇپ، ئۇلار بیر تەرەپتین ياقۇپ بەگنیڭ كۇچیگە ئەندیشە بیلەن قاریسا، يەنە بیر تەرەپتین بۇ ئۇرۇشقا ئوسمانلی ئیمپېریيیسی بیلەن رۇسیيینیڭ ئاریلیشیپ، "يەتتە شەھەر دۆلیتی"گە ياردەم بەریپ قېلیشیدین ئەندیشە قیلیپ، ئالدی بیلەن ئۈرۈمچینی ئیشغال قیلیپ، ۋەزیيەتنی كوزیتیپ، ئاندین ئۇرۇش باشلیماقچی بولغان ئیدی[10].ياقۇپ بەگنیڭ كۇچ –قۇدریتی ئەينی ۋاقیتتا مەنچیڭ ئوردیسینی خەلی ساراسیمگە سالغان بولۇپ، لیخوڭجاڭ گۇرۇھی بیلەن زوزوڭتاڭ گۇرۇھینیڭ يەتتە شەھەر مەسیلیسیدیكی تالاش-تارتیشلیریدا لیخوڭجاڭ گۇرۇھی باشتین ئاخیری قەشقەریيینی تاشلیۋەتیشنی ئوتتۇریغا قويغان. ئەمما، زوزوڭتاڭ بولسا، ئەگەر ئۇنیڭغا يول قويغاندا ياقۇپ بەگنیڭ ھامان بیر كۇنی سەددیچیننیڭ ئیچیگە بەسیپ كیریدیغانلیقینی كورسیتیپ، ئۇنیڭ ئالدینی ئەلیش پیكرینی ئوتتۇریغا قويغان.نەمە سەۋەبتین مەنچیڭ ئوردیسیدا مۇنداق تالاش-تارتیشلار يۇز بەردی؟ بۇ دەل ئەنە شۇ قەشقەریيە دۆلیتینیڭ كۇچ-قۇدریتی جۇملیدین ئۇيغۇر خەلقینیڭ كۇچ-قۇدریتی ئیدی خالاس. مۇنداق ئەھۋال ئاستیدا، ياقۇپ بەگ بیرینچی ھۇجۇمدیلا رەقیپلیریگە قاتتیق زەربە بەرگەن بولسا، ئۇيغۇر سیياسیي تاریخی تامامەن باشقیچە يەزیلغان بولار ئیدی. قیسقیسی ياقۇپ بەگ پۇرسەتنی قولدین بەریپ، ئاكتیپ ھۇجۇمغا ئوتۇشتین پاسسیپ مۇداپیئەگە، ئاخیریدا بەریپ چەكینیشكە ھەمدە يوقیلیشقا يۈزلەندی. ئاقیۋەتتە، تۆت ئەتراپی ئیگیز تاغلار بیلەن ئورالغان تاریم ۋادیسینی ئاشكارا بەریۋەلیش ۋە ياكی ئۇ جايدا مۇستەقیل ئۇيغۇر دۆلیتینیڭ قەد كوتیریشنی خالیمیغان بەلكی، خالیسیمۇ ئوزارا پايدیسیز دەپ قاریغان بەریتانیيە بیلەن رۇسیيە ئۆزلیریدین ئاجیز مەنچیڭ ئیمپېریيیسیگە خۇددی بۇ "چوڭ ئويۇن"دا ئۇتتۇرغاندەك كورۇنۇش بیلەن بۇ رايوندا ئەبەدیي ئۆز ئیقتیسادیي ۋە سیياسیي تەسیرینی ساقلاپ قەلیپ، بارا-بارا سیڭیپ كیریش ئیستراتېگیيیسینی بەلگیلیدی. ئۇلۇغ بەریتانیيە بیلەن چار رۇسیيینیڭ بۇنداق قارارغا كەلیشیگە يەنیلا ئالدی بیلەن ياقۇپ بەگنیڭ ئاخیرغیچە پۇت تیرەپ تۇرالماسلیقی ۋە مەنچیڭ قوشۇنلیریغا زەربە بەریپ، ئۆز ھاكیمیيیتینی ساقلاپ قالالماسلیقی بیر سەۋەب بولۇپ قالدی. ئامەریكا ئالیمی جامەس میلیۋاردنیڭ ئوتتۇریغا قويۇشیچە، مەنچیڭ خاندانلیقینیڭ ئۇيغۇر دیياریدیكی ھۆكۈمرانلیقی ھەقیقی ئیمپېریيارلیزملیق ھۆكۈمرانلیق بولۇپ، زوزوڭتاڭنیڭ ئولكینی قايتا ئیشغال قیلیشی بیلەن 1884-يیلی شینجاڭ ئولكیسی تەسیس قیلینیپ، ئولكینیڭ ھۆكۈمرانلیق ئورۇنلیرینی ئیلگیریكیدەك پۇتۇنلەي مانجۇرلار ئیگیلەشنیڭ ئورنیغا خیتايلار ئالمیشیپ، ئاساسیي ھوقۇق زوزوڭتاڭ قاتارلیق خیتايلارنیڭ قولیغا ئوتتی ھەمدە ئۇيغۇر ھاكیمبەگلیرینیڭ ھوقۇق دائیریسیگە چەك قويۇلدی[11].شۇنیڭدین كەيین، زوزوڭتاڭ-ليۇ جینتاڭ گۇرۇھی خیتايلارنیڭ ئیمتیيازینی تیكلەپ ۋە قوغداپ، خیتايلار بیلەن ئۇيغۇر قاتارلیق میللەتلەر ئاریسیدیكی میللیي مۇناسیۋەتنیڭ تەخیمۇ ئوتكۇرلیشیشیگە ئاساس سالدی .زوزوڭتاڭ قوشۇنلیرینیڭ دەھشەتلیك ئوچ ئەلیشلیریغا دۇچ كەلگەن شۇنیڭدەك ئیلگیریمۇ ئۇزۇن يیللار ئۇرۇش زەرداپلیرینی چەككەن خەلق، قاتمۇ-قات زۇلۇم ۋە میللیي كەمسیتیشلەرگە نیسبەتەن 50 نەچچە يیل تاقەت قیلیشقا مەجبۇر بولدی. تاریخ ھاپیلا- شاپیلا 20-ئەسیر قوينیغا كیریش بیلەن ئینسانیيەت دۇنياسیدە ئالەمشۇمۇل ئوزگیریشلەر يۇز بەریپ، بۇ شاھمات تاختیسیدا تەخیمۇ زور ۋە مۇرەككەپ ھەم كەسكین ئويۇنلار ئوينالدی. بۇ ئويۇنلاردا لەنین رۇسیيیسی غالیپ كەلدی. ئۇيغۇرلارنیڭ نالە- پەريادلیری قیزیل خیشلیق كرەمیل تەمینیڭ ئیچیگە ئاڭلانمیدی خالاس !
[تەھرىرلەش/Tehrirlesh] جۇغراپیيیۋی سیياسەتنیڭ قۇربانلیری
ياۋرو-ئاسیيانیڭ خەستەلەنگەن يۈریكی-ئۇيغۇر دیيارینیڭ خەستیلیك ۋە ئازابلیق تاریخی ئەركسیزلیكنیڭ تەمینی تەتیغان ھەمدە ئەركسیزلیكنیڭ بیر میللەت ئۇچۇن ئەڭ زور دەریجیدیكی يوقیتیش ۋە تراگەدیيە ئیكەنلیكینی ئەتیراپ قیلغان قەلبلەر بیلەن كوپ ئوخشاشلیققا ئیگە بولسیمۇ، لەكین ئۇ يەنە ئوزیگە خاس تەرەپلەرگە ئیگە. بەلكی، ئۇنیڭ خەستەلیك تاریخینیڭ ۋاراقلیری كوپرەك بولسا كەرەك؟! تاریخیي رەاللیق ۋە ئۇنیڭ خۇددی م. بۇغرا ئەيتقاندەك جۇغراپیيیلیك تەلەيسیزلیكی، مەنیڭچە يەنە ئۇنیڭ سیياسیي، ئیقتیسادیي، مەدەنیيەت ۋە باشقا جەھەتلەردیكی تەلەيسیزلیكلیری ئالدی بیلەن ئوزی بیلەن بیۋاستە تاریخیي، مەدەنیيەت ۋە جۇغراپیيیلیك جەھەتتین باغلینیشلیق بولغان ئوتتۇرا ئاسیيا بیلەن مۇناسیۋەتلیك. ئەڭ مۇھیمی ئوتتۇرا ئاسیيانی ئۇزۇن يیللار كونتروللۇق ئاستیدا تۇتۇپ كەلگەن سانكیتپەتەربۇرگ ۋە موسكۋا بیلەن زیچ مۇناسیۋەتلیكتۇر. چۈنكی، ياۋرو-ئاسیيانیڭ خەستەلەنگەن يۈریكی_-شەرقیي تۈركیستان ئۆزینیڭ يەنە بیر پارچیسی غەربیي تۈركیستان بیلەن تاریخیي تەقدیرداشلیققا ئیگە بولغان بولسا، كەيینكی ئەسیرلەردە بۇ رايونغا كیرگەن موسكۋا دائیم ئۆز مەقسەدلیرینی ئەمەلگە ئاشۇرۇشتا ئوتتۇرا ئاسیيانی ۋاستە قیلغان. بۇ نۇقتینی چۈشەنگەن ھەممە كۇچلەر ياۋرو-ئاسیيانیڭ مەزكۈر خەستەلەنگەن يۈریكینی غەربیي تۈركیستان ئارقیلیق ئازابلاش تاكتیكیسینی تاللیۋالدی ھەمدە تاللیۋالماقتا. ئانداقتا تاریختیكی كونا –يەڭی رۇسیيینیڭ ياۋرو-ئاسیيانیڭ خەستەلەنگەن يۈریكی ۋە ئۇنیڭ قوشنیلیریغا تۇتقان سیياسیتینی قانداق تەسۋیرلەش لازیم؟ رۇسیيینیڭ شەرقیي تۈركیستان سیياسیتی مەيلی چار پادیشاھ دەۋری بولسۇن ۋە ياكی 1917-يیلیدین كەيینكی سوۋېت رۇسیيیسی مەزگیلی بولسۇن ھەممیسیلا شەرقیي تۈركیستاندیكی ئۇيغۇر قاتارلیق يەرلیك خەلقلەر بیلەن خیتاي ھاكیمیيیتی ئوتتۇریسیدیكی قارمۇ-قارشیلیقلاردین ئیبارەت مەزكۈر رايوننیڭ ئیچكی سیياسیي ھاياتیدیكی ئوزگیریشلەر ئاساسیدا شەكیللەنگەن[12]. چۈنكی، ئۇيغۇر قاتارلیق خەلقلەرنیڭ ھەر قەتیملیق قوراللیق قارشیلیق ھەریكەتلیری يالغۇز جۇڭگو ھاكیمیيیتیگە تەسیر كورسیتیپلا قالماستین بەلكی، رۇسیيینیڭ ئوتتۇرا ئاسیيا رايونیغیمۇ كۈچلۈك تەسیر كورسەتكەن. بۇنیڭدیكی سەۋەب بیرینچیدین، رۇسیيە ھۆكۈمرانلیقیغا ئوتكەن ئوتتۇرا ئاسیيا بیلەن شەرقیي تۈركیستاننیڭ ئەتنیك، دین، تیل ھەتتا ئیجتیمائی –یقتیسادیي ھايات شەكلی قاتارلیق تۇرلۇك تەرەپلەردین بیردەكلیككە ۋە ئوخشاشلیققا ئیگە بولغانلیقی. ئیككینچیدین، شەرقیي تۈركیستان بیلەن غەربیي تۈركیستان نیڭ جۇغراپیيیلیك جەھەتتین تاغ-دەريالیری، ئەتیز–ەرقلیری ۋە يايلاقلیرینیڭ تۇتۇشۇپ كەتیپ، ئورتاق بیر جۇغراپیيیلیك گەۋدینی شەكیللەندۇریشیدین ئیبارەت بۇ خیل بیردەكلیك ھەمدە باغلینیشلیق مۇناسیۋەت رۇس ۋە مەنچیڭ ئیمپېریيیلیری تەریپیدین سۇنئیي ئۇسۇلدا جیسمانیي جەھەتتین ئايریۋەتیلسیمۇ لەكین، بەریبیر مەنیۋی جەھەتتین ئايریۋەتیلمیدی. ئەنە شۇ يۇقیریدیكی ئیككی خیل ئامیل تۇپەيلیدین چېگرینیڭ ئیككی تەریپیدیكی خەلقلەر ئوزارا بیر-بیریگە ئوتۇپ ياشاشنی ۋە ھەر قەتیملیق قارشیلیق ھەریكەتلیری مەغلۇبیيەتكە ئۇچریغاندا ئوزارا قەچیپ كېلیپ پاناھلینیش ۋە قايتیدین كۇچ توپلاپ، ئۆز ئەلیدیكی كۇرەشنی داۋاملاشتۇرۇشقا ئادەتلەندی. غەربیي تۈركیستان ۋە شەرقیي تۈركیستان بۇلار ئۇچۇن ئارقا سەپلیك ھەم بازیلیق رول ئوينیدی. مەسیلەن، 1759-يیلیدیكی بۇرھانیدین غوجا ۋە خان غوجا باشچیلیقیدیكی قەشقەریيە خەلقینیڭ زھاۋخۇي باشچیلیقیدیكی مەنچیڭ تاجاۋۇزچی قوشۇنیغا قارشی كۇرەشلیری، جاھانگیر غوجا قوزغیلیڭی ۋە ئۇنیڭدین كەيینكی، 1830-،1847-، 1856-، 1877-، 1881- يیللیریدیكی ۋەقەلەردە شۇنیڭدەك 20-ئەسیردە يۇز بەرگەن بیر قاتار ھەریكەتلەرنیڭ ھەممیسیدە كوپ ساندیكی ئۇيغۇر، قازاق، قیرغیز، تۇڭگان قاتارلیقلار ئوتتۇرا ئاسیيا ۋە يەتتە سۇ رايونیغا قەچیپ بەریپ پاناھلاندی. چوقان ۋەلیخانوپنیڭ مەلۇماتیغا ئاساسلانغاندا 19-ئەسیرنیڭ 20-يیللیریدیكی جاھانگیر غوجا قوزغیلیڭی مەغلۇپ بولغاندا قوقان، شەھریخان قاتارلیق جايلارغا 70 میڭ ئۇيغۇر كوچۇپ چیققان.19-ئەسیرنیڭ 50-يیللیریدا بولسا 15 میڭ ئۇيغۇر كوچۇپ چیققان. شەھریخان بیلەن قاراسۇ ئاریسیدیكی جايلارغا ئۇيغۇرلارنیڭ دولان دەپ ئاتالغان گۇرۇپپیسیدین 9 میڭ ئادەم كوچۇپ چیققان بولۇپ، پەرغانە ۋادیسیدا جەمیي 324 میڭ ئۇيغۇر بولغان[12]. بۇ قازاق ئالیمی يەنە ئەينی ۋاقیتتا تاشكەنتنیڭ جەنۇبیدیكی يەڭی شەھەر مەھەللیسیدە قەشقەرلیكلەر(ئۇيغۇرلار)نیڭ تۇریدیغانلیقینی، شەھریخان، ئەندیجان شەھیرینیڭ ئاھالیسینیڭ يەریمینیڭ قەشقەرلیكلەر، قاراسۇنیڭمۇ شۇنداق ئیكەنلیكینی بايان قیلیدۇ[13]. ئا.ن. كروپاتكینمۇ 19-ئەسیرنیڭ 60-يیللیریدا قوقان خانلیقی تەۋەلیكیدە 250 میڭ قەشقەرلیكلەر (ئۇيغۇرلارنیڭ) بارلیقیدین مەلۇمات بەریدۇ [14]. ئەلۋەتتە، بۇنداق كوچۇش ئیزچیل داۋاملاشقان بولۇپ، ئۇيغۇرلارنیڭ سانیمۇ ئۇزلۇكسیز تۇردە ئاشقان. تاریخیي پاكیتلار شۇنی ئیسپاتلیدیكی، شەرقیي تۈركیستاندە يۇز بەرگەن ھەممە قوزغیلاڭلاردا مەزكۈر پاناھلانغان مۇساپیرلار بەلگیلیك مۇھیم رول ئوينیدی. مەسیلەن جاھانگیر غوجا، يۇسۇپ غوجا ۋە باشقا غوجیلارنیڭ قوزغیغان قوراللیق ھەریكەتلیریدە پەرغانە ۋادیسیغا قەچیپ بارغان قەشقەریيیلیكلەر ئاۋانگارت قوشۇن بولۇپ ئۇيۇشۇپ، ئۆز يۇرتلیریغا جەڭ بیلەن قايتیپ كەلگەن شۇنیڭدەك كۇرەشلەردە مۇھیم تايانچیلیق رولینی ئوينیغان. ئەڭ يېقینقی مەزگیلگە تەۋە میساللارنیڭ بیری شۇكی، 1944-يیلیدیكی میللیي ئازادلیق ئینقیلابیدیمۇ سوۋېت ئیتتیپاقیغا قەچیپ بارغان ئۇيغۇر، قازاق ۋە باشقیلار سوۋېت ئیتتیپاقی ھۆكۈمیتی تەریپیدین قايتیدین تەشكیللینیپ، مەخسۇس گۇرۇپپیلار بولۇپ، نیلقا قوزغیلیڭی، غۇلجا قوزغیلیڭی، ھەرەمباغ ئۇرۇشی ۋە باشقا جەڭلەردیكی مۇھیم ھەربیي تايانچلیق رولینی ئوينیدی[15]. ئومۇمەن، سوۋېت ئیتتیپاقی ھۆكۈمیتی ئۆزلیرینیڭ شەرقیي تۈركیستانغا مۇناسیۋەتلیك ئیستراتېگیيیلیك ئورۇنلاشتۇرۇشلیریدا دائیم ۋە ئیزچیل ھالدا شۇ جايدیكی ئۇيغۇر كوچمەنلیرینیڭ ئۆز ۋەتینینیڭ ئازادلیقینی قولغا كەلتۇرۇش ئیستەكلیریدین پايدیلینیپ، ئۇلارنی ۋاستە قیلیش ئارقیلیق شەرقیي تۈركیستاندیكی ھەریكەتلەرگە قول تیقتی ۋە ياكی ئۇنی كونترول قیلدی. تۈركیستاننیڭ ئیككی تەریپینیڭ تەقدیرداشلیقیغا مۇناسیۋەتلیك يەنە بیر نۇقتا شۇكی، ئوخشاشلا چار رۇسیيە ۋە سوۋېت رۇسیيیسیگە قارشی جەڭ قیلغان ۋە ئۇنیڭ بیلەن ئیدەولیگیيیلیك جەھەتتین چیقیشالمیغان كوپلیگەن قازاقلار، ئوزبەكلەر، قیرغیزلار، تاتارلار ھەم ئۇيغۇرلار ھەتتا ئوتتۇرا ئاسیياغا يەرلەشكەن رۇسلار شەرقیي تۈركیستانغا قەچیپ كېلیپ پاناھلاندی. مەسیلەن، ئیلی سۇلتانلیقیغا قەچیپ كېلیپ پاناھلانغان قازاق باتۇری تازانبەك ۋە باشقیلار رەھبەرلیكیدیكی قازاقلار مۇھیم مەسیلە بولۇپ، ئیلی سۇلتانی ئەلاخان میللیي ۋە دینیي قېرینداشلیق تۇپەيلیدین تازانبەكنی چار پادیشاھقا قايتۇرۇپ بەریشنی رەت قیلیش بەدیلیگە ئۆز مۇستەقیللیقینی يوقاتتی. 1916-يیلی، يەنە چار پادیشاھنیڭ ئەسكەر ئەلیشیغا قارشی تۇرۇپ قوزغیلاڭ كوتۇرۇپ، مەغلۇپ بولغان قازاق، قیرغیزلار تۇركۇم-تۇركۇملەپ، ئۇيغۇر دیيارینیڭ جەنۇپ-شیمالیغا قەچیپ كېلیپ ماكانلاشتی. قیرغیز تاریخچیسی بەلەك سۇلتاناينیڭ مەلۇماتلیریغا قاریغاندا ئیسسیق كول ئەتراپیدین ئۇيغۇر دیياریغا قەچیپ كەلگەن قیرغیزلارنیڭ سانی 200 میڭدین ئاشقان. باشقا مەلۇماتلاردا 300 میڭدین ئارتۇق دەپمۇ يەزیلیدۇ [16]. ئینتايین قیيین ئەھۋالدا قالغان بۇ قیرغیز قاچقۇنلیرینی ئۇيغۇرلار ئويلیریگە ئورۇنلاشتۇرغان، ئۇلارنی ئاشلیق بیلەن تەمینلیگەن ھەم ئۇلارنی ماكانلاشتۇرغان. ئۇنیڭدین كەيین، سوۋېت رۇسیيیسیگە قارشی جەڭ قیلیپ، رۇس كوممۇنیستلیری تەریپیدین" باسمیچیلار" دەپ ئاتالغان ئەنۋەر پاشانیڭ، ئیرگەش باتۇرنیڭ ئوزبەك، قیرغیز ئەسكەرلیری ۋە ئۇلارنیڭ ئائیلە –تاۋاباتلیری قەشقەر ئەتراپیغا قەچیپ كېلیپ پاناھلانغان ئیدی. 1930-يیللاردیكی قەشقەردە بولغان شەرقیي تۇسكیتان جۇمھۇریيیتینی قۇرۇش قوزغیلاڭلیریغا ئیشتیراك قیلغان قیرغیزلاردین جانیبەك قازی، چیپاق قازی، ئوزبەكلەردین يۇسۇپجان ۋە سەتیۋالدیجان ھەم ئۇلارنیڭ نەچچە يۇزلیگەن ئەگەشكۇچیلیری ۋە باشقیلار بۇنیڭ میسالی بولسا كەرەك[17]. ئومۇمەن، چېگرینیڭ ھەر ئیككیلا تەریپیگە قەچیپ بەریپ ماكانلاشقان قېرینداش خەلقلەر بیر-بیرینیڭ ھورلۇك كۇرەشلیری گە ئاكتیپ ئیشتیراك قیلدی ھەمدە بیر-بیریگە ئیگە چیقیپ، ئۆز پاناھیغا ئەلیشتی (ئەلۋەتتە كوپ مەسیلیلەرگە مۇناسیۋەتلیك مەۋجۇت بەزی ئەھۋاللارنی ھېسابقا ئالمیغاندا).
دەمەك، چار پادیشاھ ۋە كەيینكی سوۋېت رۇسیيیسی يۇقیریدا قەيت قیلینغان ئەھۋاللارنی نەزەرگە ئەلیپ، شەرقیي تۈركیستاننیڭ تەقدیریگە مۇناسیۋەتلیك تەدبیرلەرنی ئالغان ھەمدە سیياسەتلەرنی تۇزگەن ئیدی. بولۇپمۇ، سوۋېت رۇسیيیسی چار رۇسیيینیڭ بۇ ھەقتیكی تەجریبیلیرینی ياخشی تەتقیق قیلیش ئارقیلیق ئۇنیڭغا ۋاریسلیق قیلیش ھەم كۈچەيتیش چاریسینی قوللاندی. رۇسیيە تاشقی سیياسیتی جۇملیدین ئۇنیڭ مەركیزیي ۋە شەرقیي ۋە جەنۇبیي ئاسیيا سیياسی ئیستراتېگیيیسینی تەھلیل قیلغاندا شۇنداق يەكۇن چیقیش مۇمكینكی، كونا رۇسیيە ۋە قیزیل لەنین رۇسیيیسی شۇنیڭدەك ئۇنیڭ كەيینكی مەزگیللەرنیڭ ھەممیسیدە كرەمیلنیڭ ئۇيغۇرلارنیڭ تەقدیریگە مۇناسیۋەتلیك جۇڭگو سیياسیتیدە ئۇچ خیل ئەقیم زیددیيەتلیشیپ كەلگەن. بۇنی مۇنداق يەكۇنلەش مۇمكین؛
1- شەرقیي تۈركیستاننیڭ مۇستەقیللیقیگە يول قويماي، ئەكسیچە جۇڭگو ھۆكۈمیتیگە ياردەم بەریپ، بۇ جاينی رۇس تەسیری ئاستیدیكی رايون قیلیش يەنی تەرریتوریيیلیك ھوقۇق جەھەتتین جۇڭگونیڭ قولیدا قالدۇرۇش، ئیقتیسادیي، مەدەنیي ۋە باشقا جەھەتلەردین رۇسیيینیڭ تەسیری ئاستیدا تۇتۇش، ئۇچینچی بیر دولەت كۇچینی بۇ يەرگە كیرگۇزمەسلیك .
2- بۇ رايوندا مۇستەقیل بیر ئۇيغۇر دۆلیتی بەرپا قیلیش ۋە ياكی ئۇنیڭغا ياردەم قیلیش. بۇ ئارقیلیق شەرقیي تۈركیستاننی خۇددی موڭغۇلیيە ھەم باشقیلارغا ئوخشاش كرەمیلنیڭ تەسیری ۋە ھیمايیسی ئاستیدیكی بیر قورچاق دولەت سۈپیتیدە تۇتۇپ، ئۇنیڭدین كرەمیلنیڭ سیياسیي، ئیقتیسادیي ئیستراتېگیيیسی ۋە باشقا كەرەكلیك نۇقتیلیری ئۇچۇن پايدیلینیش.
3- بۇ رايوننی قوراللیق يول بیلەن ئاشكارا بەسیۋەلیپ، رۇسیيینیڭ بیر گۇبەرنیيیسی ياكی سابیق سوۋېت ئیتتیپاقینیڭ بیر ئیتتیپاقداش جۇمھۇریيیتی قیلیش. مەزكۈر ئۇچ خیل نۇقتیئینەزەرلەرنیڭ تەشەببۇسكارلیری ئاریسیدیكی كۇرەشمۇ ناھايیتی ئوتكۇر بولۇپ، بۇنیڭ ئیچیدیكی 3- نۇقتا چار پادیشاھ دەۋریدیلا ئاساسیي جەھەتتین سەپتین قەلیپ، يۇقۇریدیكی ئیككی نۇقتا نەزەر دائیملیق تالیشیش مەركیزی بولۇپ كەلدی. سابیق سوۋېت ئیتتیپاقینیڭ جۇڭگو ئیشلیری مۇتەخەسسیسی مەرھۇم تۇرسۇن سادیقوپنیڭ ئەيتیشیچە؛ رۇسیيینیڭ ۋە كەيینكی سابیق سوۋېت ئیتتیپاقینیڭ شەرقیي تۈركیستان سیياسیتینی بەلگیلەشتیكی ئاچقۇچلۇق مەزكۈر ئیككی نۇقتا ئاریسیدا بیرینچی خیل نۇقتیئینەزەر دائیم ئۇستۇنلۇكنی ئیگیلەپ، دولەت سیياسیتی دەریجیسیگە كوتۇرۇلدی[18].ۇيغۇر مەسیلیسی باشتین-ئاخیری سوۋېت-جۇڭگو مۇناسیۋەتلیری بیلەن زیچ مۇناسیۋەتلیك بولۇشتەك خاراكتەرگە ئیگە بولۇپ،1924-يیلی سوۋېت رۇسیيیسی بیلەن جۇڭخۇئا جۇمھۇریيیتی ئاریسیدا تۇنجی كەلیشیم تۇزۇلگەندین كەيین، موسكۋا تۈركیستان تەۋەسیدیكی جۇڭگوغا قارشی كەيپیياتتیكی ھەر قانداق ھەریكەتلەرنی قاتتیق چەكلیدی ھەتتا سوۋېت كوممۇنیستلار پارتیيیسی مەركیزیي كومیتەتی « شینجاڭ”دا تەشكیلاتچیلیق پائالیيیتینی ئەلیپ بەریشنی چەكلەش ھەققیدە قارار چیقیریپ، ”شینجاڭنی ياكی بۇنیڭ مەلۇم قیسیمینی جۇڭگودین ئايریشنی مەقسەت قیلیدیغان ھەر قانداق ھەریكەت ۋە تەشۋیقاتنی پۇتۇنلەي زیيانلیق دەپ قاراش”نی قارار قیلدی[19]
[تەھرىرلەش/Tehrirlesh] تەقدیردیكی ئوخشاشلیقلار
1917-يیلیدیكی رۇسیيینیڭ فەۋرال ئینقیلابیدا پادیشاھلیق تۇزۇم ئاغدۇرۇلغاندین كەيین بولشەۋیكلەر بیلەن بۇر؟ۇئا -دەموكراتلیری ئاریسیدیكی كۇرەش ئوتكۇرلەشتی. چار پادیشاھ ھۆكۈمیتینیڭ يوقیلیشی بۇ كونا ئیمپېریيینیڭ يەڭی ھاكیمیيیتینی تالیشیدیغان تۇرلۇك سیياسیي ئەقیملار ۋە پارتیيیلەرنی مەيدانغان كەلتۇردی. بۇ پۇرسەتنی غەنیمەت بیلگەن ئیدیل(ۋولگا)-ئۇرال بويلیریدین تارتیپ، تاكی ئوتتۇرا ئاسیياغیچە بولغان بیپايان زېمیندیكی رۇس مۇستەملیكیسینیڭ ئازابینی تارتقان خەلقلەر مۇستەقیللیق يولینی تۇتۇپ، ئیلگیری -كەيین تۇرلۇك پارتیيە ۋە سیياسیي گۇرۇھلارنی شەكیللەندۇردی.
ئالدی بیلەن قیریملیق ئیسمائیل گاسپیرالینیڭ مەدەنیيەت گۇللینیش ۋە جەدیدچیلیك ئیدیيیسینی ئاساس قیلغان " بالقاندین جۇڭگوغیچە "بولغان بیپايان زېمیندیكی تۇركیي خەلقلەرنی بیر ئورتاق سیياسیي ۋە ئورتاق تیل شارائیتیغا ئۇيۇشتۇرۇپ، ئۇلارنیڭ مۇستەھكەم ئیتتیپاقینی شەكیللەندۇرۇش ئیدیيیسی بیلەن قوراللانغان قیریملیق تاتار زیيالیيلیری "ياش تاتار پارتیيیسی" ناملیق سیياسیي تەشكیلات ئاستیغا ئۇيۇشۇپ، پەقەت مەدەنیيەت-مائاریپ جەھەتتین ئويغۇنۇشنیڭلا بیر میللەت ئۇچۇن يەتەرلیك ئەمەسلیكینی، پەقەت ئیقتیسادیي ۋە سیياسیي جەھەتتین ئیسلاھات ئەلیپ بەریپ، میللەتنی بۇ ھوقۇقلاردین بەھریمەن قیلغاندیلا ھەقیقی مەنیدیكی قۇتۇلۇش ۋە گۇللینیش مۇمكینچیلیكی ھەم كاپالیتی بولیدیغانلیقینی تەشۋیق قیلدی. ياش تاتار پارتیيیسی 1917-يیلی 2-ئايدا تۇركیي خەلقلەر ئیچیدە تۇنجی بولۇپ، "میللیي پیرقە"پارتیيیسینی قۇرۇپ ،ھاكیمیيەتنی قولغا ئالماقچی بولدی. بۇ پارتیيە 1917-يیلی 5-ئايدا يەنە قۇرۇلتاي چاقیریپ، قیریم تاتار ھۆكۈمیتینی قۇردی ۋە ئاساسیي قانۇننی بەلگیلیدی. لەكین، 1920-يیلی سوۋېت رۇسیيیسی قیریم ئاریلینی ئیشغال قیلیۋەلیپ، تاتار میللەتچیلیری بیلەن كوممۇنیستلارنیڭ بیرلیشیشی ئاستیدیكی قیریم سوۋېت جۇمھۇریيیتینی قۇردی ھەمدە ھاكیمیيەتنی مۇستەھكەملیۋالغاندین كەيین، تاتار میللەتچیلیرینیڭ ھەممیسینی دەگۇدەك جازالیدی. قیریم تاتارلیرینیڭ بەشیغا ئەغیر كۇنلەر كەلیپ، ھەتتا 1944-يیلیغا كەلگەندە ئۆز يۇرتلیریدین قوغلاندی خالاس[20]. ئوخشاش بیر ۋاقیتتا يەنە قازاننی ئاساس قیلغان ۋولگا( ئیدیل)-ئۇرال بويیدیمۇ تاتارلار ۋە باشقیریتلارنیڭ میللیي ئويغینیش ھەم سیياسیي جەھەتتین قەد كوتۇرۇش ھەریكیتی جانلانغان بولسیمۇ، لەكین تاتار-باشقیرت میللەتچیلیری ئیككی خیل پیكیر ئەقیمیغا بولۇنۇپ كەتتی. بۇنیڭ بیری "سیياسیي جەھەتتین بیرلیككە كەلتۇرۇش" بولۇپ، ئۇلارنیڭ تەرەپداپلیری بیرلیككە كەلگەن بۇرجۇئازیيە ۋەكیللیكیدیكی رۇسیيە تەۋەسیدە قەلیپ، بارلیق مۇسۇلمانلارنیڭ مۇختاریيیتینی قولغا كەلتۇرۇشنی تەشەببۇس قیلسا، يەنە بیر گۇرۇپپا فەدەراتسیيیچیلیك پیكیر ئەقیمیغا مەنسۇپ بولۇپ، ئۇلار ۋولگا-ئۇرال دۆلیتینی قۇرۇپ، ئۇنی زېمین جەھەتتین مۇستەقیل قیلیش ئەمما، رۇسیيە بیلەن يەنیلا فەدەراتسیيیلیك مۇناسیۋەتنی ساقلاش تەشەببۇسینی ئوتتۇریغا قويدی[21]. بۇ گۇرۇپپیغا مەنسۇپ كوپلیگەن میللەتچیلەر كەيین بولشەۋیكلەر پارتیيیسیگە كیریپ، بولشەۋیكلەرنیڭ ياردیمی ئارقیلیق ئۆزلیرینیڭ غايیسینی ئەمەلگە ئاشۇرماقچی بولدی. ئۇلارنیڭ ياردەملیشیشی نەتیجیسیدە 1920-يیلی 27-مايدا تاتاریستان سوتسیيالیستیك جۇمھۇریيیتی قۇرۇلدی. ئەمما، بۇ بیر قیسیم تاتار زیيالیيلیری كوممۇنیستیك پارتیيیگە ئەزا بولغان بیلەن ھېچ قاچان ئۆزلیرینیڭ میللەتچیلیك ئیدیيیسیدین ۋاز كەچمیگەن بولۇپ، ئۇلار موسكۋانیڭ ئۆزلیریگە بەرگەن سیياسیي ھوقۇقلیریدین رازی ئەمەسلیكینی ئیپادیلەپ، پارتیيینیڭ ئیچكی قیسیمیدا تۇركیي خەلقلەرنیڭ دولەتچیلیكینی قايتیدین تۇزۇش مەسیلیسیدە تالاش-تارتیشلارنی قانات يايدۇردی. میرسەيید سۇلتان غالیيەۋ رەھبەرلیكیدیكی تاتار میللەتچیلیری ئیدیل-ئۇرال، ئوزبەكیستان، تۇركمەنیستان ،قازاقیستان ۋە قیرغیزیستاننی ئۆز ئیچیگە ئالغان كەڭ تۇركیي- مۇسۇلمانلار جايلاشقان رايونلارنی بیرلیككە كەلتۇرۇپ، تۇران دۆلیتی قۇرۇشنی شۇنیڭدەك يەنە بۇ رايوندیكی بارلیق مۇسۇلمانلارغا ۋەكیللیك قیلیدیغان ئۆز ئالدیغا "مۇسۇلمان كوممۇنیستلار پارتیيیسینی" قۇرۇپ[22]، سوتسیيالیزیم دۇنياسینی تۇركیي- مۇسۇلمانلارنیڭ ئوزیگە خاس مەدەنیيەتكە ئیگە ئیكەنلیكینی شۇنیڭ ئۇچۇن ئۇنیڭ ئۆز ئالدیغا رۇسیيە كوممۇنیستلار پارتیيیسیدین مۇستەسنا بیر ئايریم پارتیيە بولۇش سالاھیيیتیگە لايیق ئیكەنلیكینی ئەتیراپ قیلدۇرۇشقا تیریشتی. ئەپسۇسكی ئۇلارنیڭ بۇ ئیستراتېگیيیسیمۇ ئەمەلگە ئاشمیدی، 1928-يیلی ھاكیمیيەتنی تولۇق مۇستەھكەملیۋالغان موسكۋا سۇلتان غالیيەۋ رەھبەرلیكیدیكی مەزكۈر میللەتچی كوممۇنیستلارنی بیراقلا تازیلاپ، نۇرغۇنلیغان ئادەملەرنی ئولۇمگە، سۇرگۇنگە ۋە تۇرمیگە مەھكۇم قیلدی. سۇلتان غالیيەۋ ئیجاد قیلغان "مۇسۇلمان كوممۇنیستلیری پارتیيیسی" دېگەن بۇ غەيری سیياسیي ئیدەولوگیيە سۇ ئۇستیدیكی كوپۇكتەك سیياسیي ئاتالغۇلار لۇغیتیدین غايیپ بولدی. چۈنكی، تاكی 1924-يیلیغیچە موسكۋا ئوتتۇرا ئاسیيادیمۇ "مۇسۇلمان كوممۇنیستلیری" دېگەن ئاتالغۇلارنی كەڭ ئیشلەتكەن ئیدی.
قیسقیسی ئیدیل-ئۇرال بويیدیكی موسكۋا بیلەن ئوخشاشلیققا ۋە ياكی قیسمەن پەرقلەرگە ئیگە بولغان تاتار-باشقریت میللەتچیلیرینیڭ ھەر خیل شەكیل ۋە ھەر خیل ئۇسۇلدیكی شۇنیڭدەك ھەر خیل پیكیر ئەقیمیدیكی ھەریكەتلیرینیڭ ھەممیسی سوۋېت ئیتتیپاقینیڭ دۇشمینی دەپ قاریلینیپ زەربە بەریش ئوبيەكتی بولدی. شۇنینغا ئوخشاشلا، چار پادیشاھ ھاكیمیيیتینیڭ يیمیریلیشی غەربیي تۈركیستانغیمۇ ئازادلیق ئیشەنچیسینی ئەلیپ كەلدی. ياش تۇركلەر پارتیيیسینیڭ تەسیرینی ئالغان شۇنیڭدەك رۇسیيینیڭ 1905-يیلیدیكی مۇنارخیزیمغا قارشی دەكابیرچیلار ھەریكیتی ھەمدە رۇسیيە-ياپونیيە ئۇرۇشیدا رۇسیيینیڭ يەڭیلیشیدەك بیر قاتار ئیچكی ۋە تاشقی ۋەزیيەتنی ئۆزلیری ئۇچۇن پايدیلیق دەپ قاریغان تۈركیستانلیقلار ئیلگیری كەيین ئاشكارا ھەم مەخپیي تەشكیلاتلارغا ئۇيۇشۇپ، میللیي ئويغینیش تەشۋیقاتلیرینی قانات يايدۇردی ھەمدە " ياش بۇخارالیقلار پارتیيیسی"، " ياش خیۋەلیكلەر پارتیيیسی"نی قۇردی. فەۋرال ئینقیلابیدین كەيین، 1917-يیلی 5-ئايدا ئۇلار تۈركیستان مۇسۇلمانلیری قۇرۇلتیيینی چاقیریپ، تۇنجی مۇستەقیل ھۆكۈمەت –میللیي مەجلیسنی تەسیس قیلدی. 1917-يیلی ئوكتەبیر ئینقیلابی پارتلیغاندین كەيین، بۇ مەجلیس ئەمەلیي ھوقۇقنی قولغا ئەلیش ئۇچۇن قوقاندا تۈركیستان مۇسۇلمانلار ھۆكۈمیتینی ئېلان قیلدی. "قوقان ئاپتونومیيیسی "دەپ ئاتالغان بۇ ھۆكۈمەتنیڭ ئومری قیسقا بولۇپ، ئۇ 1919-يیلی تاشكەنتتیكی سوۋېتلەر ئەۋەتكەن قوراللیق كۇچ تەریپیدین ئاغدۇریۋەتیلدی ۋە قوقان ئینقیلابچیلیری دەھشەتلیك قیرغینچیلیققا ئۇچریدی [23] يەتتە سۇنی ئۆز ئیچیگە ئالغان قازاق –قیرغیز رايونلیریدیمۇ چار رۇسیيیدین قۇتۇلۇش ھەریكیتی بۇرۇنلا باشلانغان بولۇپ، 1916-يیلی كەڭ كولەملیك قوراللیق قوزغیلاڭ پارتلیدی. چار پادیشاھ يیقیلغاندین كەيین بولسا، قازاق زیيالیيلیری « ئالاش ئوردا" ناملیق ئەركینلیكنی تەشەببۇس قیلیدیغان بیر پارتیيە قۇرۇپ، ئورینبۇرگ، ئۇرال ۋە يەتتە سۇ رايونلیریدا ھەركەت قیلدی. بۇ پارتیيە دەسلیۋیدە قیزیللارغا قارشی كازاكلار بیلەن بیرلیشیپ، بولشەۋیكلارغا قارشی تۇرغان بولسا، 1919-يیلیدین كەيین بولشەۋیكلارنیڭ ۋەدیلیریگە ئیشینیپ، ئۇلار تەریپیگە ئوتۇپ، ئۇلار بیلەن كەلیشیم تۇزدی. بولشەۋیكلار قازاقلارغا ئالیي ئاپتونومیيە بەریشكە رازی بولدی ھەمدە شۇ يیلی رۇسیيە تەۋەسیدە قازاق سوۋېت ئاپتونوم جۇمھۇریيیتینی قۇرۇپ، رۇس كوممۇنیستلیری ئالاش ئوردیچیلارنیڭ ياردیمی ۋە قوللیشی ئاستیدا قازاق تۇپراقلیریدا ئۆز ھاكیمیيیتینی مۇستەھكەملیۋالغاندین كەيین، قازاق-قیرغیز میللەتچیلیرینی بیر-بیرلەپ تازیلیدی خالاس[24] بۇ مەزگیلدە يەنە خارەزم رايونیدا خیۋە خانلیقی، بۇخارا رايونیدا بۇخارا ئەمیرلیكی مەۋجۇت بولۇپ، بۇلارنیڭ ھەممیسی چار رۇسیيینیڭ ھامیلیقی ئاستیدا ئیدی. 1919-يیلی ۋولگا بويیدا جەڭ قیلیۋاتقان قیزیل ئارمیيە قوشۇنی لەنیننیڭ بیۋاستە بۇيرۇقی بیلەن ئوتتۇرا ئاسیياغا كیریپ، ئیلگیری كەيین خیۋە ۋە بۇخارا خانلیقلیرینی يوقاتتی. بۇ خانلیقلار ئیلگیری-ئاخیر خارەزم خەلق جۇمھۇریيیتی(1919-يیلی)، بۇخارا خەلق جۇمھۇریيیتی( 1920-يیلی)گە ئوزگەرتیلدی. گەرچە، سوۋېت رۇسیيیسی زور غەلیبیلەرگە ئەیشیپ، ئوتتۇرا ئاسیيا، ئیدیل-ئۇرال ۋە كاۋكازیيە قاتارلیق تۇركیي-مۇسۇلمانلار رايونینی ساقلاپ قالغان بولسیمۇ، لەكین ئۇلار يەنیلا ئیچكی ھەم تاشقی تەھدیدلەردین خالی بولالمیدی. گەرچە، ياش بۇخارالیقلار، ياش خیۋەلیكلەر ھەم باشقا میللەتپەرۋەرلەرنیڭ بیر قیسیمی بولشەۋیكلار پارتیيیسی بیلەن ھەمكارلیشیپ، تۈركیستاندیكی سوۋېت ھاكیمیيیتیدە يۇقیری لاۋازیمەتلیك ئورۇنلارغا ئەریشكەن بولسیمۇ، ئەمما ئۇلار لەنینیڭ ئینقیلاب غەلبە قیلیشتین ئیلگیری ئوتتۇریغا قويغان "چار رۇسیيینیڭ مۇستەملیكیسی ئاستیدیكی ھەر قايسی میللەتلەرنیڭ خالیسا فەدەراتسیيیلیك ھاكیمیيەتتین چیقیپ كەتیپ، ئۆز میللیي مۇستەقیل دۆلیتینی قۇرۇش ھوقۇقی بار" دېگەن شۇئاریدین غەلیبینی قولغا كەلتۇرۇپ ھاكیمیيەتنی ئیگیلیگەندین كەيین، ئاستا-ئاستا يەنیۋالغانلیقینی بیلیپ، بۇنیڭدین سوۋېت رۇسیيیسینیڭ ئەسلی مەقسیتینی سەزیۋالغان ئیدی. شۇنیڭ نەتیجیسیدە پەرغانە ۋادیسینی ئاساس قیلغان ھالدا ئوتتۇرا ئاسیيا خەلقلیرینیڭ سوۋېت رۇسیيیسیگە قارشی میللیي مۇستەقیللیق ۋە ئیسلامیي غازات شۇئاریدیكی قوراللیق قارشیلیق كورسیتیش ھەریكیتی پارتلاپ، پارتیزانلارنیڭ سانی كۇنسايین ئەشیش بیلەن بەزی شەھەرلەر،قیشلاقلار ئۇلارنیڭ قولیغا ئوتتی. موسكۋا ھۆكۈمیتی بۇ كۇچنی يوقیتیش ئۇچۇن فرۇنزەنیڭ باشچیلیقیدا 200 میڭدین ئارتۇق ئەسكەر سالدی. دەمەك، ئاتالمیش "باسمیچیلار ھەریكیتی" ھەمدە ئیدیل-ئۇرال ۋە ئوتتۇرا ئاسیيادیكی تۇرك میللەتپەرۋەرلیك ئیدیيیلیرینیڭ كۇچۇيۇۋاتقانلیقینی نەزەرگە ئالغان لەنین رۇسیيیسی 1919-يیلی تاشكەنتنی مەركەز قیلیپ، تۈركیستان سوۋېت ئاپتونوم جۇمھۇریيیتینی قۇرۇش ئۇسۇلی بیلەن تۇركچیلیك پیكیریدیكیلەرنی قايمۇقتۇرۇش تاكتیكیسینی قوللاندی. ئاخیریدا ۋەزیيەتنی ئوڭشاپ بولغاندین كەيین، تۈركیستان ئاپتونوم جۇمھۇریيیتینی ئەمەلدین قالدۇرۇپ، يەرلیك میللەت رەھبەرلیری ۋە زیيالیلیرینیڭ نارازیلیقیغا قاریماستین تۈركیستاننی پارچیلاپ، 1924-يیلیدین باشلاپ، تاكی 1936-يیلیغیچە ئوزبەكیستان، تۇركمەنیستان، تاجیكیستان ،قازاقیستان، قیرغیزستان ئیتتیپاقداش جۇمھۇریيەتلیرینی بەرپا قیلیپ، بۇنی « ئوتتۇرا ئاسیيادا میللیي چېگریلارنی ئايریش ۋە میللیي جۇمھۇریيەتلەرنی قۇرۇش سیياسیتی "دەپ ئاتیدی، شۇنیڭدەك "تۈركیستان" ئیباریسینی چەكلەپ، ئۇنیڭ ئورنیغا ئوتتۇرا ئاسیيا ئاتالغۇسینی ئومۇملاشتۇردی ھەمدە ئومۇمیي يۇزلۇك پانتۇركیزمغا قارشی ھەركەت باشلیدی. لەنین باشچیلیقیدیكی سوۋېت رۇسیيیسی پۇتۇن سابیق چار پادیشاھ مۇستەملیكیلیرینی تولۇق ئیدارە ئاستیغا ئەلیپ، بۇ جايلاردا يەرلیك خەلقلەرنیڭ میللیي سیياسیي ھوقۇقلیری ئەتیراپ قیلینغاندەك ھالەتنی بیلدۇریدیغان تۇرلۇك ئاپتونومیيیلیك جۇمھۇریيەتلەرنی قۇرۇپ، ھوقۇقنی موسكۋاغا مەركەزلەشتۇرۇش بیلەن بیرگە يەنە پۇتۇن دۇنيا يۇزیدە "پرولەتاریيات ئینقیلابی قوزغاش"، « ئەزیلگەن خەلقلەرنی ئازاد قیلیش" شۇئاری ئاستیدا شەرقیي تۈركیستاننیڭ تەقدیری مەسیلیسیگیمۇ كوڭۇل بولدی. بیراق، دەسلیۋیدە بۇ جايدا ئینقیلاب قوزغاشنی مۇۋاپیق تاپقان سوۋېت رۇسیيیسی ھۆكۈمیتی ئۇچینچی ئینتەرناتسیيونالنیڭ باشلیقی رۇگزۇكتاكنیڭ « قەشقەریيە-جۇڭغاریيە جۇمھۇریيیتینی قۇرۇش « لايیھیسینی 1921-يیلی مەخسۇس كومیسسیيە تەشكیللەپ مۇزاكیرە قیلیش ئارقیلیق بیكار قیلیپ، بۇ پیلاندین ۋاز كەچتی ھەمدە ئۇيغۇرلار ئیتتیپاقینیڭ پائالیيەتلیرینی چەكلیدی. بۇ قارارغا لەنین بیۋاستە ئاریلاشقان ئیدی[25]. ئومۇمەن،1917-يیلیدین ئەتیبارەن يەتتە سۇنی ئۆز ئیچیگە ئالغان ئوتتۇرا ئاسیيادیكی ئۇيغۇرلار ئاریسیدا ئۆزلیرینیڭ كەلگۇسی ئازادلیقینی تەمین ئەتیشنی مەقسەت قیلیدیغان سیياسیي ھەریكەتلەر پەيدا بولدی ۋە كۇنسايین كۈچەيدی. ئۇيغۇرلار ئوتتۇرا ئاسیيا خەلقلیرینیڭ جۇملیدین دۇنيا تۇرك خەلقلیرینیڭ بیر قیسیمی بولۇش سۈپیتی بیلەن ياۋرو-ئاسیيا میقياسیدا داۋاملاشقان بارلیق تۇركیي خەلقلەرنیڭ ئازادلیق كۇرەشلیری قاتاریدین ئورۇن ئەلیپ، ئۆزلیرینیڭ ئیستیقبالینی بەلگیلەشنیڭ تۇرلۇك يوللیرینی ۋە ئۇسۇللیرینی ئیزدیدی. ئۇيغۇرلار 20-ئەسیرنیڭ بەشیدا مەيدانغا كەلگەن ۋە كۇچیيیشكە قاراپ يۈزلەنگەن ھەم خارابلاشقان تۇرلۇك سیياسیي، ئیجتیمائیي ۋە مەدەنیيەت ئیدەولوگیيیلیری مەسیلەن "كوممۇنیزم"، "تۇركچیلیق"، « ئیسلامیي گۇللینیش"، "میللیي ئازادلیق" ۋە "جەدیدچیلیك" ھەم باشقیلارنیڭ ھەممیسینی دەگۇدەك ھەر خیل سەۋیيیدە ئۆز تۇرمۇشیغا ئەلیپ كیریپ، بۇلارنی میللیي ھورلۇك كۇرەشلیری ئۇچۇن خیزمەت قیلدۇردی. گەرچە، بۇ ئیدیيیلەر ئۇيغۇر جەمیيیتیدە ئۆز ئورنینی تاپقان بولسیمۇ، بیراق ئۇ ئوزارا كۇرەشلەرگیمۇ مەلۇم دەریجیدە سەۋەب بولدی. ھەر قايسی ئیدیيیلەرنیڭ تەرغیباتچیلیری ئۆزلیری ئیشەنگەن يول بیلەن ئۆز میللیتینیڭ ئازادلیقینی قولغا كەلتۇرگیلی بولیدۇ دەپ قاریغاچقا، ئۆزلیرینیڭ بۇ ئیدیيیلیریگە سادیق بولدی. بۇنداق مەپكۇریۋی توقۇنۇشلار دەسلەپتە بۇخارا، ئیستامبۇل، قازان قاتارلیق جايلاردا ئوقۇپ كەلگەن ئابدۇقادیر داموللا، مەسۇد سەبیری، قۇتلۇق شەۋقی، جیرجیس ھاجی قاتارلیق ئۇيغۇر زیيالیيلیری ۋە تاشقی دۇنيانی كورگەن ئاكا-ئۇكا مۇسابايەۋلار ھەم مەقسۇت مۇھیتی قاتارلیق ئۇيغۇر بۇرجۇئازیيیسینیڭ ئوزارا بیرلیشیپ، ئۆز ۋەتینیدە يەڭیچە مەكتەپلەرنی ئەچیپ، يەڭی مەدەنیيەت-مائاریپ ئويغینیش ھەریكیتینی قوزغیغان ۋاقتیدا ئۇنیڭغا قارشی چیققان ئومەرباي قاتارلیق جاھیللار گۇرۇھی ئوتتۇریسیدا كەسكین رەۋیشتە ئیپادیلەندی. ياڭزەڭشیڭ قاتارلیق میلیتاریستلار ئۇيغۇرلارنیڭ ئیچكی قیسیمیدیكی بۇ يەڭی مەدەنیيەت ۋە يەڭی ئاڭنیڭ ھیمايیچیلیری بیلەن جاھیللار گۇرۇھی ئاریسیدیكی كۇرەشتین ئەپچیللیك بیلەن پايدیلاندی ھەمدە ئۇنی تەخیمۇ ئۇلغايتتی. قوشنا ئوتتۇرا ئاسیيادا بولسا، 20-ئەسیرنیڭ باشلیریدا مەيدانغا كەلگەن چار رۇسیيینیڭ ئاغدۇرۇلۇشیدین پايدیلینیپ، ئۇيغۇرلارنیڭ ئازادلیقینی تەمین ئەتمەكچی بولغان "تارانچی –تۇڭگان كومیتەتی"نیڭ باشلیقی، ئۇيغۇر زیيالیيسی ھۇسەيین تارانوپ ۋە ئۇنیڭ ئەگەشكۇچیلیری بیلەن بولشەۋیكلارنیڭ ۋەدیسیگە ئیشینیپ ئۇلارنیڭ ياردیمی ئارقیلیق ئۇيغۇریستان جۇمھۇریيیتینی تیكلەشنی غايە قیلغان ئابدۇللا روزیباقیيەۋچیلار بیر مەيدان كۇرەشنی باشلیۋەتتی. ئۇنیڭدین كەيین بولسا، يەتتە سۇ ۋە پەرغانە ۋادیسیدیكی ئۇيغۇرلار ئاریسیدا بیر قانچە يیل تارانچی-قەشقەرلیك جیدیلی يەنی بۇ ئیككی شیۋینیڭ قايسیسینی ئۇيغۇر ئەدەبیي تیلی قیلیش مەسیلیسیگە مۇناسیۋەتلیك تارانچیلار بیلەن ئۇيگۇرلارنیڭ بیر میللەتكە تەۋەلیكی مەسیلیسی ھەققیدە كەسكین مۇنازیرە داۋاملاشتی[26].1934-يیلی بولسا بۇ جیدەلدین شەڭ شیسەي پايدیلینیپ، تارانچیلارنی ئۇيغۇرلاردین ئايریپ چیقیپ، باشقا میللەت قیلیپ بەكیتتی. ئۇنیڭدین كەيین، ئۇيغۇر ئینقیلابچیلیری تاكی 1949-يیلیغیچە ئۆزلیری ئیشەنگەن ۋە ئەتیقاد قیلغان يوللارنی ئۇيغۇر میللیي ئازادلیق ھەریكیتیگە تەۋسیيە قیلیش جەریيانیدا بیر-بیرینی ئینكار قیلغان بولسیمۇ، ئەمما مەيلی تۇركچیلیك ئیدیيیسینی ئاساسیي قورال قیلغان جۇڭ خۇئا میڭو ھۆكۈمیتیگە تايینیپ، ئۇيغۇرلارنیڭ ئالیي مۇختاریيیتینی قولغا كەلتۇرمەكچی بولغان ئۇچ ئەپەندی باشلیق "كونسەریۋاتیپلار" بولسۇن ۋە ياكی ئەخمەتجان قاسیمی قاتارلیق رۇسلارنیڭ ياردیمی ئارقیلیق میللیي ئازادلیقنی قولغا كەلتۇرۇشنی تەشەببۇس قیلغان "رادیكاللار"[27] بولسۇن ۋە ياكی بۇ ئیككی ئیدیيینیڭ ھېچ قايسیسیغا قوشۇلماي ئوتتۇرا يولنی تاللیغان ئابدۇل ئەزیزخان مەخسۇم قاتارلیقلار بولسۇن بەریبیر ئۇلارنیڭ ھەممیسی پاجیئەلیك قیسمەتكە دۇچار بولدی. ئەلۋەتتە، بۇ ئۇيغۇر میللیتینیڭ ئاجیزلیقی ئەمەس ئیدی، بەلكی بۇ ئۇيغۇرلارنیڭ ئەينی ۋاقیتتیكی تاللاش ھوقۇقیدین بەھریمەن بولۇشقا ئینتیلیش، خەلقارا سیياسیي ئەقیملارنی ۋە ۋەزیيەتنی تەتقیق قیلیشتین چیقارغان خۇلاسیلیری ئیدی. ئەسلیدە مۇنداق پیكیر ئەقیملیریغا بولۇنۇپ، ئوزارا كۇرەش قیلیش ئۇيغۇرلارنیڭ مۇستەقیل ھاكیمیيیتی تیكلینیپ بولغاندین كەيین، خۇددی تۇركیيە ۋە ئامەریكا قاتارلیق باشقا دەموكراتیك دولەتلەردیكیدەك شەكیلدە ھەم مەۋقەدە مەۋجۇت بولسا تەخیمۇ ئەھمیيەتلیك بولار ئیدی. ئەپسۇسكی، ئەينی ۋاقیتتا ئۇيغۇرلارنیڭ بۇ خیل پیكیر ئەقیملیرینی ئۆز ئازادلیقینی قولغا كەلتۇرۇش ئۇچۇن تاللیشی ئەمەلیيەتتە ئۇلارنیڭ ئوزارا زیددیيەتلیشیپ ھەتتا بیر-بیرینی ئینكار قیلیپ، ئۇلارنیڭ ئورتاق رەقیپلیرینیڭ بۇنیڭدین پايدیلینیپ كەتیشیگە، ئۇيغۇرلارنی ئیچكی جەھەتتین ئاجیزلیتیشیغا پۇرسەت ياریتیپ بەردی. ئەينی ۋاقیتتیكی جۇڭگونیڭ تۇلكیسی دەپ ئاتالغان ئاتاقلیق دیپلومات جاڭ جیجوڭ ئۆز ئەسلیمیسیدە بۇ ئیككی گۇرۇھنیڭ زیددیيیتیدین پايدیلینیپ، ئۇلارنیڭ ئوزارا زیددیيیتینی كۈچەيتكەنلیكینی ئیقرار قیلیدۇ شۇنیڭدەك مەيلی كونسەریۋاتیپلار بولسۇن ۋە ياكی رادیكاللار بولسۇن ئۇلارنیڭ ھەممیسینیڭ ئاخیرقی مەقسیتینیڭ يەنیلا مۇستەقیللیق ئیكەنلیكینی كورسیتیدۇ.[28] قانداق بولۇشتین قەتیي نەزەر،20-ئەسیرنیڭ دەسلیۋیدە ياۋرو-ئاسیيادا يۇز بەرگەن زور سیياسیي ۋەقەلەر ھەم ئیدەولیگیيیلیك توقۇنۇشلاردا ئۇيغۇرلار يەنیلا ئۆزلیرینیڭ مەۋجۇتلۇقینی ئیپادیلەپ، ئۇيغۇرلارنیڭ دۇنيا میللەتلیری قاتاریدا مۇستەملیكیدین قۇتۇلۇش، مۇستەقیل میللیي دولەت قۇرۇش ئارزۇسینی ۋە غايیسینی دۇنياغا بیلدۇردی. ئۇيغۇر سیياسیيونلیری ئۆزلیری ئیشەنگەن سیياسیي ئیدیيە ۋە ئەقیملار شۇنیڭدەك كۇرەش يوللیری ۋە ئۇسۇللیری ئارقیلیق ئاخیرقی ئورتاق مەقسەتلیریگە يەتیش ئۇچۇن تیریشتی، ئۇرۇندی ۋە بۇ ئورتاق غايە ھەم مەقسەتلیری ئۇچۇن زور بەدەللەرنی تولیدی.
خۇلاسە
ئۇيغۇرلارنیڭ ئۇزاق ئەسیرلیك سیياسی تاریخیغا قاریغاندا، ئۇيغۇرلار ئۆزلیرینیڭ مەۋجۇتلۇق كۇرەشلیریدە رەقیبلیری تەریپیدین بیۋاستە جیسمانیي جەھەتتین يەڭیلگەن ئەمەس. ئۇيغۇرلارنیڭ رەقیبلیرینیڭ غالیپ چیقیشی كوپینچە ھالدا بۇ میللەتنیڭ ئۆز ئیچیدیكی ئیتتیپاقسیزلیق ۋە سیياسیي جەھەتتیكی يەتەرسیزلیكلەر، بۇنیڭغا قوشۇلۇپ تاشقی چوڭ دولەتلەرنیڭ ئۇيغۇر سیياسیي تەقدیرینی قامال قیلیۋەلیشی نەتیجیسیدە ئەمەلگە ئاشقان. ئۇيغۇرلار ئاریسیدیكی ئیچكی نیزالار، رايونلار ئاریسیدیكی میللیي پیسیخیكیلیق ۋە مەدەنیيەت پەرقلیری شۇنیڭدەك ئیدەولوگیيیلیك توقۇنۇشلار 20-ئەسیر ئۇيغۇر سیياسیي ھاياتینیڭ بەختسیزلیكلەرگە يولۇقیشیدیكی ئامیللاردین بولۇپ ھېسابلینیدۇ. چۈنكی، ئیچكی ئامیل بیرینچی دېگەندەك ئۇيغۇرلارنیڭ ئۆز ئیچیدیكی میللیي مەنپەئەت ئۇچۇن ھەممە شەخسیي مەنپەئەتلەردین ۋاز كەچیش، ئوزارا بیرلیك ۋە ئۇيۇشقاقلیقنی قەدیرلەش روھینیڭ كەمچیللیكی ھورلۇككە مۇھتاجلیقی بار، ئۇزۇن مەزگیللیك كۇرەش ئەنئەنیسی ئیگە ھەمدە بۇ يولدا ھەددیدین زیيادە كوپ قۇربان بەرگەن ئۇيغۇردەك میللەت ئۇچۇن زور پاجیئە ھېسابلیناتتی. قیسقیسی ياۋرو-ئاسیيانیڭ يۈریكی ھېسابلانغان ئۇيغۇر ۋەتینی 19-20-ئەسیر سیياسی تاریخیدا ئۆزینیڭ جۇغراپیيیلیك تەلەيسیزلیكی سۈپیتیدە ئەتراپیدیكی قۇدرەتلیك كۇچلەرنیڭ چوڭ شاھمات تاختیسیدیكی پەچكیلار كەبی ئوينیلیش ۋە قۇربان قیلیۋەتیلیش قیسمیتیگە دۇچ كېلیپ خەستەلەندی! ئۇيغۇر سیياسیي تەقدیری چوڭ دولەتلەرنیڭ تاشقی سیياسیي ئیستراتېگیيیلیریدیكی ئويۇن قەرتیگە ئايلینیپ، دیپلوماتیك سورۇنلارنیڭ ئويۇنچۇقی بولدی. ئوتتۇرا ئاسیيا میللەتلیرینیڭ ئیچیدە ئۇيغۇرلاردەك باشقا چوڭ دولەتلەرنیڭ میللیي مەنپەئەتلیرینیڭ قۇربانیغا ئايلینیپ كەتكەن يەنە باشقا میللەت يوق دەسەكمۇ خاتالاشمیساق كەرەك؟! ئۇيغۇرلارنیڭ ئاق كوڭۇللیكی، ئۆز ئازادلیقینی قولغا كەلتۇرۇشتە دائیم باشقیلارنیڭ ۋەدیسیگە ئاسان ئیشینیپ، ئۆزینیڭ ئەسلی قۇدریتینی سەل چاغلیشی ھەمدە تاریخی تەجریبیلەرنی يەكۇنلەشكە ئەھمیيەت بەرمەسلیكیمۇ مەلۇم رول ئوينیدی. ئەلۋەتتە، كوپینچە ھاللاردا ئاجیز میللەتلەردە ئەنە شۇنداق ئاق كوڭۇللۇك يەنی باشقیلاردین ياخشیلیق كۇتۇش ۋە ئۈمید باغلاش پسیخیكیسی بولیدۇ. مەركیزیي ئاسیيا، ئیدیل-ئۇرال ۋە كاۋكازیيیدیكی تۇركیي تیللیق قېرینداش خەلقلەرنیڭ 20-ئەسیردە بەسیپ ئوتكەن سیياسیي مۇساپیلیرینی ۋە دۇچ كەلگەن سیياسیي قیسمەتلیری ئاساسیي جەھەتتین ئورتاقلیققا ئیگە. ئۇيغۇرلار دینیي جەھەتتە ئیسلام دۇنياسینیڭ، تیل ۋە مەدەنیيەت جەھەتتە تۇرك دۇنياسینیڭ، جۇغراپیيە جەھەتتە مەركیزیي ياۋرو-ئاسیيانیڭ بیر قیسیمی بولۇش سۈپیتی بیلەن مەزكۈر ئۇچ چوڭ گەۋدینی بیر پۇتۇنلۇككە ئیگە قیلغان. شۇنداق ئیكەن، دەمەك ئۇيغۇرسیز بیر پۇتۇن تۇركیي تیللار گەۋدیسی ۋە تۇرك مەدەنیيیتی، ئۇيغۇرسیز بیر پۇتۇن گۇللەنگەن ئیسلام دۇنياسی، ئۇيغۇرسیز بیر پۇتۇن، تینچ ۋە مۇقیم مەركیزیي ياۋرو-ئاسیيا سیياسی ھاياتی بولمايدۇ خالاس!
مەيلی قانداق بولۇشتین قەتیي نەزەر، 19-20-ئەسیر ئۇيغۇرلار ئۇچۇن زور ئیزتیراپلارنی چەككەن، ھەددی-ھېسابسیز قۇربانلارنی بەرگەن ئازابلیق بەتلەر بیلەن پۇتۇلگەن بولسا، يەنە ئۆز نوۋیتیدە ئۇيغۇر خەلقیغە ئاجايیپ قەھریمانلیقلارنی، پیداكارلیقلارنی شۇنیڭدەك قۇدرەتلیك ۋە شەرەپلیك ئۆتمۈشكە چوقۇنۇش بیلەن پارلاق كەلەچەككە نیسبەتەن ئۈمید ئۇزمەسلیك روھینی ئاتا قیلغان ئەسیر بولدی. ئۇيغۇر روھیيەت قۇرۇلمیسی كۇنسايین ئۈمیدسیزلینیش ۋە زەیپلیشیش ئەمەس بەلكی، تەخیمۇ مۇستەھكەملینیش ۋە تاكامۇللیشیش ھۇجەيریلیری بیلەن يۇغۇرۇلۇپ، ئۆزینیڭ ھېچ قاچان تاریخ قۇرلیدین ئوچمەس ۋە يوقالماسلیقیغا كاپالەت تۇرغۇزدی.
ئیزاھاتلار؛
1.مۇھەممەد ئیمین بۇغرا. شەرقیي تۈركیستان تاریخی، ئەنقەرە، 1998-يیلی نەشری.466-بەت
2.زبیگنەv بریزەنسكیي. چوڭ شاخمات تاختیسی. ئینتەرنەتكە قويۇلغان رۇسچە تەرجیمیسی. http://lib.ru/politolog/america/bzhezinskij.txt
3.دۇبروكvسكايا د. شینجاڭنیڭ تەقدیری ،1997-يیلی، موكسۋا (رۇسچە)، داۋۇت ئیسیيەv، يەتتە شەھەر دۆلیتی، 1990-يیلی ئالمۇتا (ئۇيغۇرچە)
4.رۇسیيینیڭ 19-ئەسیرنیڭ ئیككینچی يەریمیدیكی تاشقی سیياسەت تاریخی. 1999-موسكۋا، 166—بەت (رۇسچە) 5. شۇ كیتاب 167-بەت 6.شۇ كیتاب.167-بەت 7. قۇربان ئالی كھالیدی. ئان ئیسلامیc بیئوگراپھیcلا دیcتیئوناري ئوف تھە ئەاستەرن كازاكھ ستەپپە 1770-1912.. بریلل لەیدەن-بوستون. 2005. 37-38-بەتلەر 8.مۇھەممەد ئیمین بۇغرا، 342-343-بەتلەر 9.شۇ كیتاب.346-بەت 10.دۇبروvسكايا، شۇ كیتاب، موسكۋا نەشیری(رۇسچە) 11.جامەس میللۋارد. بەيوند تھە پاسس.ەcونوموي ،ەتھنیcیتي،اند ئەمپیرە ئین قیڭ Cەنترال ئاسیئا،1759-1864. ستانفورد ئۇنیvەرسیتي پرەسس.1998 12.غوجەخمەت ساداۋاقاسوپ تاللانما ئەسەرلیری، 2001-يیلی، ئالمۇتا، 55-بەت(رۇسچە) 13.شۇ كیتاب، 55-بەت، ۋە چوقان ۋەلیخانوv تاللانما ئەسەرلیری، 1986-يیلی، 190—بەت(رۇسچە) 14. ئا.ن.كروپاتكین، قەشقەریيە، سانكیتپەتەربۇرگ.121-122-بەتلەر (رۇسچە)
15.بارمین ئا،ب .سوۋېت ئیتتیپاقی ۋە شینجاڭ 1943-1949-يیللیریدا. بارناۇل، 1998-يیلی نەشیری (رۇسچە).شۇنیڭدەك سابیق شەرقیي تۈركیستان جۇمھۇریيیتی ھۆكۈمیتینیڭ باش كاتیپی ئابدۇرەۋۇپ مەخسۇم ئیبراھیمی بیلەن ئوتكۇزیلگەن سوھبەت.2002-يیلی، نويابیر. 16. ئازیزا تۇردۇيەvا. قیتاي قیرغیزدارینین تاریخینان- ئالا-توئو ژۇرنیلی .بیشكەك،1997-يیلی، 23-بەت(قیرغیزچە) 17. بۇ ھەقتە كوپ ماتەریياللار بار. مۇسا ئەپەندی. تۈركیستان پاجیئەسی، ئیستمابۇل. ھەمدۇللا تاریم. تۈركیستان تاریخی. ئیستامبۇل.(بۇلار قول يازما شەكیلدیكی نەشیرلەر) ئۇنیڭدین باشقا يەنە خەۋیر تومۇر، باي ئەزیز ۋە باشقیلارنیڭ ماقالیلیریغا قارالسۇن.
18. سابیق ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونلۇق پارتیيە مەكتیپینیڭ باشلیقی،سوvەت ئیتتیپاقی كومپارتیيیسی مەركیزیي كومیتەتی خیتاي ئیشلیری بولۇمینیڭ خادیمی تۇرسۇن سادیقوv بیلەن 1993-يیلی،موسكۋادا ئوتكۇزگەن سوھبەت .بۇ كیشی 1995-يیلی،موسكۋادا ۋاپات بولغان.
19. سیریيوشكین.ك. خیتايدیكی میللیي بولگۇنچیلیكنیڭ رەياللیقی ۋە ئويدۇرمیلیقی شۇنیڭدەك مەركیزیي ئاسیيانیڭ بیخەتەرلیكی .2003.الماتي”دائیك-پرەسس” نەشیریياتی. 437-439-بەتلەر (رۇسچە) ھەمدە
20.گاvین ھامبلي. Cەنترال ئاسیئا. دەلل پۇبلیشیڭ Cو.ینc.نەۋ يورك.1969. خیتايچە نەشیری.1994-يیلی. ب خیتايچە نەشیری.1994-يیلی. بەيجیڭ.262-264-بەتلەر. قیریم تاتارلیریغا ئائیت تۇرلۇك ئینتەرنەت تورلیریدیكی ئۇچۇرلار. مەسیلەن. بۇ تورغا قاراڭ. http://www.euronet.nl/users/sota/gaspirali.html
21. شۇ كیتاب.254-257-بەتلەر
22. میر سائید سۇلتان غالیيەv ۋە ئۇنیڭ ئیدیيیسی. بولشەvیزیم، ئیسلام ۋە میللیي مەسیلیلەر. بۇ ماقالە ئۇچۇن توۋەندیكی تور بەتكە قارالسۇن. http://www.revkom.com/index.htm?/naukaikultura/sultan-galiev.htm
23. ئەلیخان تورە ساغۇنیي. تۈركیستان قايغۇسی. 2003-يیئی، شەرق نەشۇرۇيات مەتبەئە. توشكەنت. 66-86-بەتلەر (ئوزبەكچە)
24. قازاقیستان جۇمھۇریيیتی تاریخی. 24-باپ، قازاقیستان پۇقرالارنیڭ قارشیلیق باسقۇچیدا؛ ئینتەرنەتكە قويۇلغان نۇسخیسی. http://kazref.narod.ru/lib/hiskz/g24.htm
25.بارمین V.ا. سوۋېت ئیتتیپاقی ۋە شینجاڭ 1918-1941-يیللیری. بارناۇل،1998-يیلی،85-87-بەتلەر(رۇسچە)؛ 26. ئا.روزیباقیيەv. بۇرھان قاسیموپ. ئالمۇتا، 1992-يلی، 18-19-بەتلەر “پەرۋاز” مەجمۇئەسی. 1994-يیلی، ئالمۇتا. جازۇشی نەشیریياتی.3-17-بەتلەر. ئۇيغۇر تیلینیڭ قۇرۇلمیسی.1989-يیلی،الما-ئاتا، ناۇكا نەشیریياتی.42-45-بەتلەر(رۇسچە)
27.1945-يیلی شەرقیي تۈركیستان جۇمھۇریيیتی بیلەن گومینداڭ مەركیزیي ھۆكۈمیتی ئاریسیدیكی سوھبەتتە نەنجیڭ ۋەكیلی بولغان جاڭ جیجوڭ ئۆز ئەسلیمیسیدە بۇ ئیككی گۇرۇھنی شۇنداق ئاتايدۇ ھەمدە ھەر ئیككیلیسینیڭ مەقسیدینیڭ ئاخیرقی ھېسابتا مۇستەقیللیقنی ئەمەلگە ئاشۇرۇش ئیكەنلیكینی كورسیتیدۇ. 28. جاڭ جیجوڭ ،ۈرۈمچی سوھبیتیدین شینجاڭ تینچ ئازاد بولغانغا قەدەر. ئۈرۈمچی. 459-،464-469-بەتلەر