Wikipedia:Thông tin kiểm chứng được

Bách khoa toàn thư mở Wikipedia

Tóm tắt quy định:
Thông tin trên Wikipedia phải đáng tin cậy và kiểm chứng được. Chỉ có thể đưa vào bài các sự kiện, quan điểm, lý thuyết hay luận cứ nào đã được công bố bởi nguồn đáng tin cậy. Các bài viết nên viện dẫn các nguồn này mỗi khi có thể. Các nội dung không có nguồn gốc có thể bị nghi vấn và xóa bỏ.

Thông tin trên Wikipedia phải đáng tin cậy và kiểm chứng được. Chỉ có thể đưa vào bài các sự kiện, quan điểm, lý thuyết hay luận cứ nào đã được công bố bởi nguồn đáng tin cậy. Các bài viết nên viện dẫn các nguồn này mỗi khi có thể. Các nội dung không có nguồn gốc có thể bị nghi vấn và xóa bỏ.

Quy định Wikipedia
Chuẩn viết bài
Thái độ trung lập
Chỉ đưa thông tin kiểm chứng được
Không đăng nghiên cứu chưa công bố
Chú thích nguồn tham khảo
Wikipedia không phải là...
Làm việc với người khác
Giữ thiện ý
Văn minh và lịch sự
Không công kích cá nhân
Giải quyết mâu thuẫn

Tiêu chí của thông tin đưa vào Wikipedia là khả năng kiểm chứng được chứ không phải tính đúng đắn. Trong ngữ cảnh này, "kiểm chứng được" có nghĩa là người đọc phải có khả năng kiểm tra rằng nội dung được đưa vào Wikipedia đã được công bố bởi một nguồn đáng tin cậy, do Wikipedia không công bố các tư tưởng hay nghiên cứu chưa được công bố.

Wikipedia:Thông tin kiểm chứng được là một trong ba quy định về nội dung của Wikipedia. Hai quy định còn lại là Wikipedia:Không đăng nghiên cứu chưa công bố và Wikipedia:Thái độ trung lập. Kết hợp với nhau, các quy định này quyết định xem các nội dung thuộc thể loại và chất lượng như thế nào thì được chấp nhận trong không gian tên chính. Không nên hiểu các quy định này một cách độc lập với nhau, do đó các thành viên tham gia soạn thảo nên cố gắng làm quen với cả ba. Các nguyên tắc, mà ba quy định này được xây dựng trên đó, chỉ có thể được thảo luận tại cấp tổ chức Wikimedia, không phải tại cấp Wikipedia tiếng Việt.

Mục lục

[sửa] Quy định

1. Các mục từ chỉ nên chứa các nội dung đã được công bố bởi các nguồn có uy tín.
2. Những người bổ sung nội dung cho một mục từ nên dẫn một nguồn có uy tín, nếu không nội dung đó có thể bị người khác đặc nghi vấn hoặc xóa bỏ.
3. Việc cung cấp nguồn có uy tín là nghĩa vụ của những người muốn giữ nội dung đó trong bài, không phải bổn phận của những người muốn xóa bỏ nó.

[sửa] Khả năng kiểm chứng được chứ không phải tính đúng đắn

Một trong các chìa khóa của viết các mục từ bách khoa toàn thư tốt là hiểu được rằng chúng chỉ được nói đến các sự kiện, khẳng định, lý thuyết, tuyên bố, quan điểm và luận cứ đã được công bố vởi các nhà xuất bản có uy tín. Mục tiêu của Wikipedia là trở thành một từ điển bách khoa đầy đủ và đáng tin cậy. Những người soạn nên chú thích các nguồn tham khảo đáng tin cậy để các nội dung soạn thảo của họ có thể được kiểm chứng bởi người đọc và những người tham gia soạn thảo khác.

Trong ngữ cảnh này, tính "kiểm chứng được" không có nghĩa rằng những người soạn phải kiểm chứng xem nội dung của một bài báo, chẳng hạn đăng trên VNExpress, có đúng sự thực hay không. Thực tế, các thành viên Wikipedia rất không được khuyến khích thực hiện những nghiên cứu thuộc dạng này, vì không một nghiên cứu chưa được công bố nào có thể được công bố trên Wikipedia. Các mục từ chỉ nên chứa nội dung đã được công bố bởi các nguồn có uy tín, không cần biết nội dung đó là đúng hay sai theo quan điểm cá nhân của những người tham gia soạn bài. Do đó tiêu chí cho thông tin đưa vào Wikipedia là khả năng kiểm chứng được chứ không phải tính đúng đắn.

Một phương pháp tốt để phân biệt giữa tính kiểm chứng được và tính đúng đắn là sử dụng ví dụ sau đây. Giả sử bạn đang viết một mục từ Wikipedia về một lý thuyết X của một nhà khoa học nổi tiếng, lý thuyết này đã được công bố tại các tạp chí có chuyên gia đọc và duyệt (peer-reviewed journal) và do đó là một chủ đề phù hợp cho một mục từ tại Wikipedia. Tuy nhiên, trong khi viết bài, bạn liên lạc với nhà khoa học đó và ông ta nói rằng: "Thực ra, bây giờ tôi tin rằng Lý thuyết X hoàn toàn sai lầm." Ngay cả khi bạn có được thông tin này từ chính tác giả, bạn vẫn không thể viết trong mục từ Wikipedia rằng ông ta đã nói như vậy.

Tại sao? Vì sự kiện đó không thể được kiểm chứng theo một cách có thể thỏa mãn được người đọc và các thành viên khác. Độc giả không biết bạn là ai. Bạn không thể ghi số điện thoại của mình vào bài để bất cứ độc giả nào trên thế giới cũng thể gọi điện đề nghị bạn khẳng định thông tin. Và thậm chí nếu họ có thể gọi điện cho bạn, tại sao họ lại phải tin lời bạn?

Để thông tin được chấp nhận tại Wikipedia, bạn có thể đợi nhà khoa học đó công bố thông tin về sai lầm của mình (nên tại một tạp chí có duyệt bài). Một cách khác, bạn có thể thuyết phục một tổ chức có uy tín công bố câu chuyện của bạn trước, câu chuyện này sau đó sẽ trải qua một quá trình tương tự như peer review. Nó có thể sẽ được kiểm tra bởi một phóng viên, một biên tập viên, có thể cả một điều tra viên (fact-checker), và nếu câu chuyện có vấn đề, nó có thể được kiểm tra thêm bởi các luật sư và tổng biên tập. Những công đoạn kiểm tra này là để đảm bảo rằng các câu chuyện đăng trên báo được chính xác và công bằng.

Wikipedia không thể là nơi để thực hiện quy trình kiểm tra sự thật này, đó là lý do tại sao các quy định về không đăng nghiên cứu chưa công bốtính kiểm chứng được lại quan trọng như vậy.

Nếu tờ báo công bố câu chuyện, khi đó bạn có thể đưa thông tin vào mục từ Wikipedia và chú thích nguồn gốc là bài báo đó.

[sửa] Nguồn gốc

Các mục từ nên dựa trên các nguồn tin độc lập với danh tiếng về tính chính xác và việc kiểm tra sự thật. Đối với các chủ đề hàn lâm, nên chọn các nguồn có peer-reviewe. Các nguồn nên phù hợp với các tuyên bố được đưa ra: các tuyên bố kỳ quặc đòi hỏi các nguồn mạnh hơn.

[sửa] Nhiệm vụ dẫn chứng

Xem Wikipedia:Cước chú để biết cách chú thích các dẫn chứng

Việc cung cấp dẫn chứng là nhiệm vụ của những người soạn một nội dung hay muốn giữ một nội dung. Do đó, những người soạn nên cung cấp các nguồn dẫn chứng. Nếu một chủ đề mục từ không có các nguồn tin độc lập có uy tín và đáng tin cậy, Wikipedia không nên có một mục từ về chủ đề đó.

Một nội dung bất kỳ không có nguồn gốc có thể bị xóa bỏ, nhưng một số thành viên có thể phản đối nếu bạn xóa nội dung mà không cho người khác cơ hội cung cấp nguồn dẫn chứng. Nếu bạn muốn yêu cầu một nguồn dẫn chứng cho một tuyên bố không có nguồn gốc, bạn nên chuyển nó vào trang thảo luận của bài. Hoặc bạn có thể gắn tiêu bản {{cần chú thích}} vào cuối câu, hay gắn tiêu bản {{chưa kiểm chứng}} hoặc {{thiếu nguồn gốc}} vào đầu mục từ. Trong trường hợp đó, sẽ hữu ích cho những người cùng soạn thảo nếu bạn ghi một lời giải thích rõ ràng tại trang thảo luận, ví dụ bạn đã kiểm tra những nguồn nào và yêu cầu bổ sung nguồn cho những thông tin nào. Bạn cũng có thể làm cho các câu không nguồn gốc không hiện lên trên bài bằng cách gắn các thẻ <!-- trước đoạn bạn muốn "giấu" và --> vào sau đó, cho đến khi các nguồn đáng tin cậy đã được cung cấp. Khi sử dụng kỹ thuật này, hãy để lại tin nhắn tại trang thảo luận.[1]

Cẩn thận không nên để thông tin không nguồn gốc trong bài quá lâu, và hoàn toàn không nên để thông tin không nguồn gốc tại mục từ về người đang sống. Jimmy Wales đã nói về điều này như sau: "Tôi KHÔNG thể nhấn mạnh việc này cho đủ. Một số thành viên có một khuynh hướng đáng sợ, đó là: dạng thông tin suy đoán ngẫu nhiên kiểu như 'tôi đã nghe ở đâu đó rằng' nên được gắn thẻ 'cần chú thích'. Sai. Thông tin loại đó cần phải được loại bỏ một cách mạnh tay, trừ khi nó có thể được cung cấp nguồn dẫn chứng. Điều này đúng cho mọi thông tin, nhưng nó đặc biệt đúng đối với thông tin tiêu cực về những người đang sống." [2][3]

[sửa] Gánh nặng dẫn chứng trong tiểu sử của những người đang sống

Tiểu sử của những người đang sống cần được quan tâm đặc biệt vì các tiểu sử chứa các nội dung không có nguồn gốc có thể ảnh hưởng tiêu cực đến cuộc sống của ai đó và có thể dẫn đến hậu quả pháp lý. Hãy loại bỏ nội dung không nguồn gốc về những người đang sống ngay lập tức nếu nó có thể được coi là lời chỉ trích,[2][3] và không nên chuyển nội dung đó vào trang thảo luận. Điều này cũng áp dụng cho nội dung về những người đang sống trong các bài khác, cũng như trong các trang thành viên và thảo luận thành viên. Xem Wikipedia:Tiểu sử của những người đang sống và Wikipedia:Bôi nhọ. Khi xóa thông tin, hãy cẩn thận xem Wikipedia:Thái độ văn minh.

[sửa] Những nguồn có độ tin cậy thấp

Nói chung, các nguồn có độ tin cậy thấp là các nguồn có tiếng xấu về việc kiểm chứng sự thật hoặc không có các phương tiện kiểm tra sự thật hay sự giám sát của biên tập.

Đôi khi, một khẳng định chỉ có thể được tìm thấy trong một ấn bản có độ tin cậy thấp, chẳng hạn một tờ báo nhỏ (tabloid newspaper). Nếu khẳng định đó tương đối không quan trọng, hãy xóa bỏ nó. Nếu nó đủ quan trọng để giữ, hãy nhắc đến nguồn dẫn chứng khi nói về khẳng định đó. Ví dụ: "Theo tờ báo nhỏ của Anh The Sun..."

Theo quy tắc ngón tay cái, các nguồn có độ tin cậy thấp chỉ nên được dùng trong các bài về chính họ (Xem mục dưới.) Tuy nhiên, ngay cả với mục đích đưa ra ví dụ về hồ sơ của các nguồn này, các mục từ này cũng không nên nhắc lại các tuyên bố có tiềm năng bôi nhọ mà các nguồn này đưa ra về bên thứ ba, trừ khi các tuyên bố này cũng đã được công bố bởi các nguồn có độ tin cậy cao.

[sửa] Các nguồn tự xuất bản (trên giấy và trên mạng)

Bất cứ ai cũng có thể tạo một website hoặc bỏ tiền để xuất bản một cuốn sách, và rồi tự nhận là chuyên gia trong một lĩnh vực nào đó. Vì vậy, các cuốn sách tự xuất bản, website cá nhân và blog hầu như không phải là các nguồn chấp nhận được.

Có thể có ngoại lệ khi một nhà nghiên cứu nổi tiếng chuyên về lĩnh vực liên quan, hoặc một nhà báo chuyên nghiệp đã tạo ra nội dung tự xuất bản. Trong một số trường hợp, các nguồn này có thể được chấp nhận, nếu công trình của những người này đã từng được công bố bởi các nhà xuất bản độc lập đáng tin cậy. Tuy nhiên, hãy cẩn thận: nếu thông tin đang quan tâm thực sự đáng nói đến thì nhiều khả năng là nó đã được công bố bởi một nơi khác rồi.

[sửa] Các nguồn tự công bố và không đáng tin cậy trong các bài về chính các nguồn này

Nội dung từ các nguồn tự công bố và các nguồn không đáng tin cậy khác có thể được dùng làm nguồn dẫn chứng cho các thông tin về chính các nguồn đó trong các bài về các nguồn này, với các điều kiện:

  • Nội dụng đó liên quan đến sự nổi tiếng của người đó hay tổ chức đó;
  • Nội dụng đó không bị tranh chấp;
  • Nội dụng đó không quá vụ lợi (self-serving);
  • Nội dụng đó không chứa các tuyên bố về các bên thứ ba, hoặc về các sự kiện không trực tiếp liên quan đến chủ thể;
  • Không có nghi ngờ đáng kể nào về việc ai là người viết nội dung này.

[sửa] Bàn thêm

Việc một thông tin nào đó có thể kiểm chứng được không có nghĩa rằng Wikipedia là nơi thích hợp để công bố nó. Khả năng kiểm chứng được là điều kiện cần nhưng không phải điều kiện đủ cho một bài viết. Xem những gì không phải là Wikipedia. Việc một thông tin đúng sự thực không có nghĩa rằng nó thỏa mãn yêu cầu của ta về khả năng kiểm chứng được - thông tin phải được dẫn từ các nguồn đáng tin cậy nếu nó muốn có một chỗ đứng tại Wikipedia (tất nhiên, nếu một thông tin là đúng, bạn sẽ có thể tìm thấy một nguồn có uy tín cho nó). Một hệ quả khác của quy định này là: do các nghiên cứu chưa được công bố không được hỗ trợ bởi các nguồn có uy tín, các nghiên cứu đó không thể được đưa vào bài. Xem Wikipedia:Không đăng nghiên cứu chưa công bố.

[sửa] Xem thêm

  • Wikipedia:Tiểu sử người đang sống
  • Wikipedia:Phê phán

[sửa] Chú thích

  1. Xem Trợ giúp:Sửa đổi#Che không hiển thị: "Các chú thích vô hình dành cho những người soạn bài chỉ hiện ra khi soạn thảo trang. Nếu bạn muốn các chú thích này công khai, bạn nên mang nó ra trang thảo luận."
  2. 2,0 2,1 Jimmy Wales (2006-05-16). "Zero information is preferred to misleading or false information". WikiEN-l electronic mailing list archive. Được truy cập ngày 2006-06-11.
  3. 3,0 3,1 Jimmy Wales (2006-05-19). "Zero information is preferred to misleading or false information" (followup post clarifying intent). WikiEN-l electronic mailing list archive. Được truy cập ngày 2006-06-11.

[sửa] Đọc thêm