Can Lộc
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia
Huyện Can Lộc là một huyện ven biển của tỉnh Hà Tĩnh, Việt Nam.
Mục lục |
[sửa] Vị trí địa lý
Về phía nam, huyện giáp huyện Thạch Hà, phía bắc giáp huyện Nghi Xuân và Thị xã Hồng Lĩnh, phía tây bắc giáp huyện Đức Thọ, phía tây nam giáp huyện Hương Khê,phía đông giáp biển Đông. Can Lộc cách thủ đô Hà Nội 330 km, cách thành phố Vinh khoảng 30 km, cách thị xã Hồng Lĩnh khoảng 15 km và cách thị xã Hà Tĩnh khoảng 20 km.
[sửa] Lịch sử
Thời vua Hùng dựng nước, nước Việt được chia làm 15 bộ, bộ Cửu Đức là vùng đất Hà Tĩnh ngày nay , huyện Can Lộc nằm trong lãnh thổ bộ này.
Huyện đã hình thành từ xưa và đã từng mang nhiều tên gọi: huyện Phù Lĩnh(thời thuộc Ngô -271), huyện Việt Thường (thời thuộc Đường - 679), huyện Hà Hoàng và huyện Phi Lộc. Những địa danh ấy tương ứng với quy mô một huyện thời xưa , tuy chưa có tài liệu xác nhận địa phận , địa giới một cách rõ ràng, nhưng xét nội dung ý nghĩa của những tên gọi ấy có liên quan đến địa lý, lịch sử của huyện này.
Thời Lê Sơ huyện Thiên Lộc được thành lập gồm 27 xã. Tên huyện Thiên Lộc cùng với địa giới huyện này được hoạch định rành mạch bắt đầu từ đó. Đến thời Nguyễn năm Tự Đức thứ 15 (1862), vua ra chỉ dụ: ở đâu địa danh có chữ "thiên" phải đổi chữ khác để tỏ lòng tôn kính trời. Từ đó, huyện Thiên Lộc phải đổi thành huyện Can Lộc.
Năm 1984 một phần đất xã Đại Lộc và xã Thiên Lộc được cắt để thành lập thị trấn Can Lộc, trực thuộc huyện.
Năm 1992 hai xã Minh Lộc và Thuận Lộc nguyên thuộc huyện Can Lộc được cắt để chuyển về thị xã Hồng Lĩnh.
[sửa] Hành chính
Huyện Can Lộc hiện nay gồm thị trấn Nghèn và 29 xã (Tân Lộc, Hồng Lộc, Thiên Lộc, Thuần Thiện, Thịnh Lộc, Kim Lộc, Vượng Lộc, An Lộc, Thanh Lộc, Song Lộc, Thường Nga, Trường Lộc, Tùng Lộc, Bình Lộc, Yên Lộc, Phú Lộc, Ích Hậu, Khánh Lộc, Gia Hanh, Vĩnh Lộc, Tiến Lộc, Trung Lộc, Xuân Lộc, Thượng Lộc, Quang Lộc, Đồng Lộc, Mỹ Lộc, Sơn Lộc, Phù Lưu).
[sửa] Văn hóa
[sửa] Danh nhân văn hóa
Can Lộc xưa kia có tên gọi là Thiên Lộc thuộc phủ Đức Quang được xem là vùng đất "địa linh nhân kiệt" của trấn Nghệ An. Trong thời kỳ phong kiến có hơn rất nhiều danh nhân văn hóa lịch sử như: Thái phó- Nghiêm quận công Nguyễn Biên (-1425) danh tướng Đặng Tất, Đặng Dung (thời Hậu Trần); La sơn phu tử Nguyễn Thiếp, các danh sĩ Đặng Minh Khiêm, Đặng Chiêm; Đô đốc Phan Văn Lân, Đại Tư mã Ngô Văn Sở (danh tướng thời Tây Sơn),danh tướng Ngô Phúc Vạn; nhà văn hóa Hà Tôn Mục, Thượng thư Hà Tông Trình ; Hoàng giáp Vũ Diễm, Tiến sĩ Dương Trí Trạch; Hoàng giáp, tể tướng, nhà thơ Nguyễn Văn Giai; Thám hoa, nhà giáo Nguyễn Huy Oánh; Tiến sĩ nhà thơ Nguyễn Huy Tự; nhà thơ Nguyễn Huy Hổ ; Hoàng giáp, Tể tướng Phan Đình Tá; Đình nguyên, Lưỡng quốc Thám hoa Phan Kính;Thám hoa Đặng Văn Kiều; chí sĩ yêu nước Ngô Đức Kế; nhà giáo, nhà cách mạng Võ Liêm Sơn, Chí sĩ Nguyễn Trạch...
Những người nổi tiếng ngày nay có: nhà thơ Xuân Diệu, nhà thơ Chính Hữu, nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Giáo sư Nguyễn Đổng Chi, chí sĩ Nguyễn Hằng Chi, nhà dân tộc học Giáo sư Nguyễn Từ Chi (Giải thưởng Hồ Chí Minh), nhà vật lý hạt nhân Nguyễn Đình Tứ, nhà toán học Phan Đình Diệu,... và nhiều nhà khoa học, nhà văn hóa, chính khách và doanh nhân nổi tiếng khác.
[sửa] Di tích và danh thắng nổi tiếng
- Chùa Chân Tiên: Chùa nằm trên núi Tiên An, sát bờ biển thuộc địa phận xã Thịnh Lộc, huyện Can Lộc. Chùa được được xây dựng vào đời nhà Trần (thế kỷ 13), thờ Phật Tổ và Thánh Mẫu. Phía Đông là biển dạt dào bao la sóng vỗ, phía Tây và phía Bắc là đại ngàn Hồng Lĩnh oai hùng. Cảnh vật hoang sơ mà kỳ thú, mỗi mùa lễ hội du khách các vùng đến dự rất đông để cầu phúc lộc, nam thanh nữ tú thì đến cầu duyên.
- Đền Cả: Đền Cả còn có tên là đền Lớn hoặc Tam tòa Đại Vương thuộc xã Ích Hậu, huyện Can Lộc. Đền thờ 3 vị: Lý Nhật Quang (hoàng tử thứ 8 của vua Lý Thái Tổ), Lý Đạo Thành và Lý Thế Giai (là 2 vương hầu của nhà Lý).
- Đền thờ Đặng Tất, Đặng Dung: Đền thờ thuộc xã Tùng Lộc, huyện Can Lộc, thờ Đặng Tất và Đặng Dung là hai vị tướng lĩnh quan trọng và có công lao lớn trong cuộc khởi nghĩa chống quân Minh xâm lược.
- Miếu Biên Sơn: Miếu Biên Sơn được xây dựng thời nhà Lê ở huyện Can Lộc, thờ nữ tướng Phan Thị Sơn. Nữ tướng là người có công tham gia khởi nghĩa chống bọn phong kiến nhà Minh và lập chiến công hiển hách.
- Mộ trạng nguyên Bạch Liêu: Mộ trạng nguyên Bạch Liên thuộc xã Thiên Lộc, Can Lộc. Bạch Liên sinh năm 1236 quê ở làng Yên Xá, huyện Đông Thành, Nghệ An. Ông đỗ trạng nguyên năm 1266 nhưng không ra làm quan. Sau này, ông giúp Trần Quang Khải trấn Nghệ An và có công lớn trong cuộc chống quân Nguyên Mông.
- Ngã ba Đồng Lộc nằm ở giao điểm 2 tỉnh lộ số 5 và 15.Trong kháng chiến chống Mỹ, nơi đây đã phải hứng chịu hàng ngàn trận bom của máy bay Mỹ và đã chứng kiến sự hy sinh của tiểu đội nữ thanh niên xung phong gồm 10 người
- Chùa Hương Tích ở xã Thiên Lộc:Di tích danh thắng thế kỷ 14
- Đình Đỉnh Lự ở xã Tân Lộc: Di tích lịch sử cách mạng thế kỷ 15. Đây là nơi để nhân dân quanh vùng tưởng nhớ công ơn của võ tướng Nguyễn Xí. Thời kỳ chống Pháp, các chí sĩ yêu nước đã tổ chức nhóm họp và lấy đình Đĩnh Lữ làm trụ sở, và đây cũng là nơi Thành lập Chi bộ Đảng đầu tiên của huyện Can Lộc.
- Đền thờ Tể tướng Hoàng giáp Nguyễn Văn Giai ở xã Ích Hậu: Danh nhân lịch sử thế kỷ 16
- Nhà thờ Hà Tôn Mục ở xã Tùng Lộc: Danh nhân lịch sử thế kỷ 17
- Nhà thờ Phan Kính ở xã Song Lộc: Danh nhân LS-VH thế kỷ 18
- Nhà thờ Nguyễn Huy Hổ ở xã Trường Lộc: Danh nhân văn hóa thế kỷ 18
- Nhà thờ Ngô Phúc Vạn ở xã Đại Lộc : Danh nhân lịch sử - văn hóa thế kỷ 17
- Nhà thờ Nguyễn Thiếp ở xã Kim Lộc : Danh nhân lịch sử - văn hóa thế kỷ 18
- Nhà thờ Nguyễn Huy Tự ở xã Trường Lộc: Danh nhân lịch sử - văn hóa thế kỷ 19
- Ngã ba Nghèn ở Thị trấn Nghèn: Di tích lịch sử cách mạng (phong trào Xô viết Nghê- Tĩnh) giai đoạn 30-31.
[sửa] Lễ hội truyền thống
- Lễ chùa Hương Tích: Lễ hội được tổ chức tại chùa Hương Tích thuộc xã Thiên Lộc. Chùa thờ Phật và con gái vua Sở Trang Vương. Hàng năm cứ đến ngày 19/2 âm lịch, nhân dân ở khắp mọi nơi đến hội chùa cúng Phật, cầu yên và thăm cảnh đẹp của chùa. Lễ hội được tổ chức rất trang nghiêm.
- Lễ Xuân Điển: Lễ hội diễn ra tại làng Phan Xá, Lợi Xá, xã Ích Mậu. Lễ hội tưởng nhớ thần Tam Lang có công giúp quân Đại Việt đánh thắng giặc ngoại xâm. Lễ hội được tổ chức từ ngày 4 đến ngày 8 tháng 1 âm lịch rất trọng thể với nghi thức quốc lễ. Lễ hội có hát tụng thần, có hát chèo, tuồng, thi nấu cơm. Ba năm một lần làng có tổ chức bơi thuyền rồng, rước thần trên kênh trước đền.
- Lễ hội Đền Tam Lang ở Đền Cả ở Phan Xá, Hậu Lộc. Thời gian: 05 và 06 tháng Giêng âm lịch
- Lễ Kỳ phúc và Hội thi vật ở Thuần Thiện.Thời gian: Đầu Xuân và Rằm tháng Sáu
- Lễ hội Chùa Chân Tiên ở Thịnh Lộc. Thời gian: 03/03 âm lịch
- Hội làng Thanh Lương xã Thụ Lộc.Thời gian: Ngày 6 tháng 6 âm lịch
- Hội cờ người ở Trung Thịnh, Yên Điềm xã Thịnh Lộc. Thời gian: Đầu Xuân
- Kỷ niệm ngày Xô Viết Nghệ Tĩnh ở Khu di tích Ngã 3 Nghèn, thị trấn Nghèn. Thời gian: 12/09 dương lịch
[sửa] Làng nghề
- Làng Vĩnh Hoà:thuộc xã Mỹ Lộc. Làng có các nghề sau: Nghề đúc lưỡi cày; nghề nấu gang; nghề dệt võng.
- Làng dệt vải Trường Lưu: ở xã Trường Lưu, huyện Can Lộc. Làng Trường Lưu đã hình thành phường vải và hát ví phường vải cũng phát triển ở đây. Hiện nay nghề dệt vải ở Trường Lưu đã mai một .
- Làng Phù Lưu Thượng: Nay làng thuộc xã Hồng Lộc, huyện Can Lôc. Làng có nghề trồng chè ngon có tiếng được đi vào ca dao, tục ngữ :"Lá dày bé bé, gấp bẻ thì giòn".
- Làng chiếu Trảo Nha: nay thuộc thị trấn Can Lộc. Làng nổi tiếng với nghề dệt chiếu
- Làng Ba Xã - Ích Hậu: Nay là xã Hậu Lộc. Làng có nghề trồng mía, kéo mật, trồng dưa gang.
[sửa] Những đóng góp của Can Lộc trong lịch sử dân tộc
- Thế kỷ XVII nhân dân Can Lộc đã ủng hộ nhà Lê xây dựng sự nghiệp của một quốc gia .Ở Can Lộc nổi bật lên một dòng thế tướng , truyền suốt mấy thế hệ gần 300 năm , đó là dòng họ Ngô nổi tiếng lẫy lừng như: Ngô Phúc Vạn, Ngô Văn Sở,...
Thế kỷ này các văn thần ở Can Lộc cũng rất nhiều .Tể tướng Nguyễn Văn Giai là trọng thần coi sóc đến sáu bộ . Là Dương Trạch đi sứ Trung Quốc, Là Hà Tông mục kinh lý đất Tuyên Quang ...
- Sang thế kỷ XVIII người Can Lộc đã đóng góp tích cực nhất cho văn hoá nước nhà . Danh tiếng "Can Lộc tứ hổ" không kém gì Tràng An tứ hổ " . Kinh thành Thăng Long còn lưu truyền câu phương ngôn " Bút Cấm Chỉ , sỹ Thiên Lộc " .Có rất nhiều người làm quan và đỗ thám hoa, bảng nhãn: Phan Kính, Đặng Văn Kiều, Nguyễn Huy Oánh, Vũ Diễm,... .Giai đoạn này Can Lộc có rất nhiều ẩn sỹ nổi tiếng , giúp ích nhiều cho đất nước Nguyễn Thiếp là ví dụ điển hình .
- Phần đóng góp quan trọng nhất của Can Lộc đối với văn hoá nước nhà cuối thế kỷ XVII là Can Lộc cùng với Nghi Xuân đã tạo ra một điểm văn hoá có ảnh hưởng lớn trong văn học .Can lộc có làng Trường Lưu , quê hương của hát phường vải nổi tiếng .Nguyễn Huy Oánh là một cây đại thụ trong nền văn hoá Hồng Lam .Nguyễn Huy Tự soạn cuốn Hoa Tiên để tạo điều kiện mở đầu cho người chú vợ là Nguyễn Du sáng tác nên tác phẩm vĩ đại Truyện Kiều .
Nguyễn Huy Hổ lại tiếp nhận ảnh hưởng Hoa Tiên - Kiều viết nên Mai Đình Mộng ký . Đến bây giờ ý kiến về có một Hồng Sơn văn phái đã được chấp nhận .
Còn có một hiện tượng văn hoá quan trọng nữa mà văn hoá Việt Nam chưa đặt vấn đề nghiên cứu đó là : phải chăng Nguyễn Huy Oánh là người tiên phong trong văn hoá làng ở Việt Nam .
Những năm đầu thế kỷ XX là những năm sôi nổi mãnh liệt nhất của người dân Can Lộc , đã để lại những dấu ấn không thể phai mờ trong lịch sử dân tộc .Đỉnh cao là phong trào Xô Viết Nghệ Tĩnh . Can Lộc đã giành chính quyền sớm hơn 3 ngày so với các địa phương trong toàn quốc ( 16 / 8 /1945 ). Ngã ba Đồng Lộc là bản hùng ca về tinh thần bất khuất của người dân Can Lộc anh hùng .