Хасар каганачĕ

Википедири материал

Хасар каганачĕ, Хасар патшалăхĕ (650—969) —вăтамĕмĕрсенчи хасарсен патшалăхĕ. Малтан Анăçтӳркит каганат шутĕнче пулнă. Кавказъум, Аялти тата Вăтам Атăлçи çĕрĕсене, паянкунхи Казахстанăн çурçĕр-анăç пайне, Азовçумĕн, Крымăн çурçĕр енне, çапла татах та Тухăç Европăн çеçенхирĕсемпе вăрманхирĕсене Днепр шывĕ таранах тытса тăнă. Патшалăхăн тĕпĕ малтан хальхи Дагестанăн çурçĕр енче (тинĕс çумĕнче) пулнă, каярахпа ăна Атăлăн аялти юхăмне куçарнă. Каганата ертсе пыракансен (элитăн) чылайăшĕ иудаизм тĕнне йышăннă. Çав вăхăтра тухăçславян йăхĕсен ушкăнĕсен пĕр пайĕ политика шучĕпе хасарсене пăхăнса пурăннă.

Тупмалли

[тӳрлет] Истори

[тӳрлет] Хасарсем VI ĕмĕрте

Чи малтанах хасарсем куçса çӳрен темтĕрлĕ халăх-йăхĕсенчен пĕри пулнă. Халăхĕсем ун чухне Азирен Европа еннелле куçса пынă. Хасарсем малтанхи тӳрк чĕлхисен ушкăнĕнчи чĕлхепе калаçнă, вĕсем огур йăх ушкăнне кĕнĕ пулас теççĕ. Европăна 463 çулта персе çитнĕ. Историри хасарсем пирки çырнă пĕрремĕш чăнлăхĕсем VI ĕмĕрте курăнаççĕ. Вĕсен Европăри тăван вырăнĕ тесе хутсенче хальхи Дагестанри Берсили таврашĕнчи çĕрсене палăртаççĕ.

VI ĕмĕрĕн 1-мĕш çурпайĕнче хасарсем савирсен пĕрлĕхĕн сĕмĕпе пурăннă, çарĕсемм пĕрле Кавказлешъенне вăрçăсемпе çӳренĕ. Çав тапхăрта кунта Сасанид Иранĕ хуçаланнă, вĕсем аран-аран тапăнусене тытса чарса пынă. Хосрой шах (531—579) вăхăтĕнче персисем Каспи тинĕсĕпе Кавказ тăвĕсен хушăкне питĕрме вăйлă Дербент хӳтлĕхĕсене туса лартнă, анчах та çак чарак çеçенхир куçаканĕсенчен пулăшу ытлах парайман. Хосрой хан Дагестанра Беленджерпе Семендер хулисене никĕсленĕ теççĕ, кайран çав хуласене хасарсен аллине кайнă. 562 çулта савирсене тăшманĕсем çапса аркатнă, вара вĕсем хасарсен пĕр пайĕпе Кавказлешьенне пурăнма куçнă. Савирсен пĕрлĕхĕ Дагестанра малалла тăсăлнă, ун чухне вĕсене «хунсем» тесе чĕннĕ.

Хасарсен историре çӳле хăпарни Тӳркит каганачĕпе çыхăннă. Тӳркит каганатне тытса тăнă ăрусемпе хасарсен ертӳçĕсем тăванланнă пулас. Алтай тӳркĕсем, Ашин ăрăвĕ каганĕсем ертсе пынипе, 552 çулта аслă импери йĕркеленĕ, каярахпа вăл иккĕне пайланнă. VI ĕмĕрĕн 2-мĕш çурпайĕнче Анăç-тӳркит каганачĕ каспи-хуратинĕс çеçенхирĕсене ярса илнĕ.

[тӳрлет] Хасарсем VII ĕмĕрте

Хасарсен сулăм çар вăйне пĕрремĕш хут 602—628 çулхи иран-висанти вăрçи асăнаççĕ, хасарсен пуçлăхĕ Джебукаган Ирана хирĕçле тӳрк-висанти пĕрлĕхне хистерсе тăвакан пулнă. 626 çулта хасарсен çарĕ Кавказри Албание çапса çĕмĕрнĕ те, висантисемпе пĕрлешсе, Тбилисине туртса илнĕ.

630 çултан пуçласа, нумай хутчен пĕр-пĕринпе тытăçни Анăç-Тӳрк каганатне аркатнă. Çапла вара Тухăç Европăн айкинчи çеçенхирсенче çĕнĕ патшалăх тытăмлăхĕсем тĕрекленнĕ. Хура тинĕс çумĕнчи çĕрсенче 632 çулта Купрат йĕркеленĕ Аслă Пăлхар, Каспи тинĕс çĕрĕсенче — Хасар ханлăхĕ тымар янă.

Хасарсем малтан хăйсене нимпе те палăртман. Ун чухне Пăлхар пĕрлĕхĕн политики хăватланса пынă, анчах та пăлхарсен ӳсĕнӳ тапхăрĕ кĕске пулнă. Купрат çĕре кĕнĕ хыççăн, Пăлхар патшалăхне Купратăн пиллĕк ывăлĕ пайланă. Хасарсем çак ансатпа усă курса пăлхарсемпе вăрçма тытăннă. Пăлхарсем кар тăрса пĕрле хӳтĕленме пултарайман.

660-мĕш çулсенчи çапăçусем хыççăн, пăлхарсен пĕр пайĕ Танай леш енне куçнă, паянхи Болгари патшалăхне йĕркеленĕ. Вырăнта юлнă пăлхарсен ушкăнĕ хасарсен пăхăнăвне лекнĕ. Çакăн хыççăн вара, Хасарин пуçлăхĕ çеçенхир халăхĕсĕн иерархийĕн чи çӳллĕ титулне йышăннă, ăна каган теме пуçланă. VII ĕмĕр вĕçнелле хасарсем Крымăн, Азовçумпа Çурçĕр Кавказăн чылайăш çĕрĕсене тытса тăнă.

[тӳрлет] Хасар каганачĕ: VIII—IX ĕмĕрсем

[тӳрлет] Хасар каганĕсем

[тӳрлет] Хасарсен хулисем

[тӳрлет] Вуламалли