Bresèl

From Wikipedia

Artécol in dialèt arzân

La cêşa
La cêşa

Bresèl (Brescello in italiân) l’é un cmûn ed 4.818 abitânt ed la pruvîncia ed Rèz. Sistemêda atâch al Po, luntâna 30 chilômeter da Rèz, (lòunga la statêla 358) e circa 20 da Pèrma. Al cmûn l’é més insèm dal’uniòun ed trèi localitê: al Cèinter principêl e al frasiòun ed Lentigiòun e Sôrbel a Matèina, che se şlêrghen, a sîra, vêrs la pruvîncia ed Pèrma.

Cmûn cunfinânt:Burèt, Gatâtich, Mşân (PR), Puvî, Sôrbel (PR), Viadâna (MN).

Contents

[edit] Stòria

Bêrchi inséma al Po Fôto ed Riccardo Varini
Bêrchi inséma al Po
Fôto ed Riccardo Varini

L’é ind al teramêri ed Ravisa ed S. Genesio e Motta Balestri ch’ a’s pôl fisêr la nâsita ed Bresèl, cun i lôr rèst antîgh es dân la prôva che ‘d la gînta dal cà insèma al góci a s’în fermê in sté zôni bèle da l’etê ed la prêda. Turnând indrê insém a i sègn di nòm Brixellum (Brèsa cèca), Brixia (Brèsa) Brixen (Bresanòun) a’s pôl dîr cun sicurèsa che i prém pôpol a fermêres in stê i Galli Cenomani ed râsa Cimbrica. Ind al III secolo a.C. i Galli Boi, che îven fât ed Bresèl un cèinter impurtânt, àn fât frûnt cun ustinasiòun al j invasiòun ed l’esêrcit rumân, mó intōren al 220 a.C. al Cōnsol Quinto Manlio a gh’l’à cavêda a bâter i Cêlti e l’é dvintê padròun ed tót al teritôri Cispâdan, e cme l’arcôrda Plinio al Vèc ind la só Naturalis Historia (III, 15, 115), Bresèl l’é dvintê ‘na colônia ed Ròma e da còl mumèint l’à patî al trasfurmasiòun carateréstici ed l’ûş rumân che j àn bonifichê e divîs al teritôri breselèiş in ‘’cardi’’ e ‘’decumani’’ ch’ a’s vèden incòra al dé d’incô. Int al prém sècolo d.C. dòunca, fôrt ed la dinâmica véta lochêla, istitusiònêla, cunômica, socêla, l’é cumincê un peréiod ed grând spiandōr, sgnê ânca da la creasiòun d’impiânt ed servési póblich cme al pôrt inséma al sbòch ed l' Èinsa e al famōş acvidòt. Dôp la vicènda ed Marco Savio Ottone, ch’ al s’é masê dôp avèir pêrs la guèra ed Bedriaco per côlpa ed Aulo Vitelio só aversâri ind la sucesiòun imperiêl, Bresèl al dvèinta ûn di cèinter pió impurtânt ed la zôna per la só poşisiòun stratégica, naturalmèint difèisa da i râm dal fióm Po. Al III sècolo d.C. al cumbîna per Bresèl cun al calêr pôch a la vôlta ed l'impêr, ch’al mét in prâtica saczédi e şguastamèint ânca in pideméi ed pèsta che àn şvudê la sitê e al campâgni. Sibèin che la situasiòun l’an fós mìa sicûra, Bresèl l’é dvintê, int al 389, pôst dal Veschév e Sân Genesio (incô Sânt Prutetōr) l’é stê incarichê cme prém veschév, cun al cûmpit ed cumbâter al reséi purtêdi da i pôpol furasêr. Int al 572 la sitê l’é stêda ocupêda da i Longobêrd e da quisché promôsa a Duchê. Tr’ al VI e al VII sècol Bresèl l’é stêda tirêda dèinter in ‘na fadigōşa discusiòun che la més in mèz l’Esarchê Bişantèin ed Ravèna e i Potentê Bârber che îven ocupê la Padânia. Al trópi guidêdi dal ré longobêrd Agilulfo (int al 603) e ‘na şfîlsa ed disastrôşi aluviòun (int al 589 e intōren al 605-610) àn butê zò quêsi dal tót la sitê ardusèndla in ‘na séngia ed pantân e sâbia. L’é stê acsé ch’l’à finî d’èser al mònd la Brixellum gâl-rumâna.

Bresèl futifichêda,Piânta ed Terzo Terzi (1552)
Bresèl futifichêda,
Piânta ed Terzo Terzi (1552)

[edit] Dal Medioēv al dé d’incô

Bisògna spetêr l’època medievêla per vdérla arvivîr, grâşsia al pusès ed Matilde di Canòssa Matélda ed Canòsa e a la presèinsa benedetèina: a i frê la cuntèsa la gh’à dê al castèl e l’intêra sitê pîna indipendèinsa dal cuntròl dal veschvêl. Int al XII sècol Bresèl, puliticamèint, al dipendîva da Pèrma, mèinter ind i sècol dôp la stôria dal paèiş la fà vèder al dêres al câmbi dal divêrsi Sgnuréi: i Correggeschi, i Rossi, i Visconti, i Sforza, fiîn a j Estèins int al 1479. Al batàli, cun môrt e frî, per cunquistêr al pusès ed la sitê àn cunvînt j Estèins a prugetêr e tirêr só un gîr ed mûri a sînch lê cun fusòun, fând ed Bresèl ‘na sitê-furtèsa. Int al 1704 al mûri e la rôca ed Bresèl in stêdi butêdi zò da i Spagnôl e al paèiş e l’é andê zò ed nōv ad avèir pôca impurtânsa per pió ‘d un sècol. Al gvêren estèins lò’é cuntinvê fîn al 1861, l’ân in dōve Bresèl, insèm al j êtri sitê arzâni, l’é andê a fêr pêrta dal Règn d’Itâlia. Ind al 1866 l’stê fât al famôş pûnt ed barcòun inséma al Po, ch’ al coleghêva la rîva Mantvâna cun còla Arzâna ch’ l’ é stê cambiê int al 1969. Ind la Resistèinsa Bresèl l’é impgnêda cun al gróp dal C.L.N. e l’ ativitê ed la 68° Brighêda Garibaldi.

[edit] I rèst dal pasê

L'antîga Brixellum rumâna la mantîn i sègn dal só pasê ind l' Antiquarium, in via Cavallotti 12 (ex cunvèint benedetèin) dōve a’s pôlen mirêr interesânti testimuniânsi e scultûri del peréiod rumân, tra quisché la stâtva ‘d un personâg cun al mantèl (lacerna), dal I sècol dôp Crést. Dègna ed nôta ânca la stâtva d’ Ercole mésa ind la piâsa centrêla, ôvra dal famōş scultōr Jacopo Sansovino (1553), fâta fêr dal dóca Ercole II Este.

[edit] Ind al cinéma

Fernandell ind i pâgn ed Don Camél
Fernandell ind i pâgn ed Don Camél
Gino Cervi Ind i pâgn ed Pepòun
Gino Cervi Ind i pâgn ed Pepòun

Mó pió che pr’ al só antîgh pasê, Bresèl l’é famōş pr’ èser stêda ind al dôp guèra al teâter ed pôşa ‘d un cōrs dal cinéma chêr a la gînta: còl ed Pepòun e Don Camél, interpretê int al félm da Gino Cervi e Fernandel e inspirê da i scrét ed Giovanni Guareschi. A i dû personâg, figûri ed l' Emélia quistionadōra dal dôp guèra, Bresèll la gh’à dedichê un vèir e prôpria muşéo, dōve în tgnû da cât dimòndi bagâj ed sēna, tra quêst ânca… un câr armê. (Al Crucifés ch’ al pêrla a Don Camillo l’é invêci, ânca adès, al só pôst, ind la cêşa ed Sânta Maria Magiōr), davânti a st'ûltma a gh'în mési dō stâtvi di prutagonésta ’d altêsa naturêla che a’s salóten da luntân; a la fîn dimòndi pôst arcordên etertânti situasiòun ed la stôria dal félm.


[edit] Cunuméia

Stasiòun
Stasiòun

Bresèl cun: Burèt, Gualtêr, Guastâla e Lusēra al fà pêrt ed la fâsa, lòunga 20 chilômeter, ed cmûn ed la bâsa arzâna, cèch e mzân, che a’s fân inséma al Po. Al pôrt ed Burèt, ch’ l’é més a mèz dal trât navighê, al pemèt ‘n grôsa ativitê mìa sôl turéstica dal fiòm. L’e-cunuméia dal paèis l’é còla ‘d la Bâsa arzâna: un setōr agrécol tra i pió favurèvel d’Itâlia, dōve al svilóp l’é stê favurî da la preşèinsa ed dimòndi cōrs d’âcva, prém fra tót al Po, e da ‘na sèria ed bunéfichi fâti lòung i sècol (da i Benedetèin ind al Medioēv, da j Estèins int al Rinasimèint e incòra ind l’Itâlia repoblicâna fîn a la metê dal ’900). Dimòndi svilupê în l’ativitê zotènica, lighêda préma ed tót a l’alevamèint di nimêl, e tót al setōr alimentêr (da i salòm, al pió ed valōr l’é al Culatèl, a i formâj, an s’ pôl mìa numinêr al Grâna (Parmigiano-Reggiano), al tót compagnê da un bòun bicêr ed vèin, (al Lambrósch Arzân naturalmèint). Ind al secònd dôp guèra l’é andê sèimper pió a şvilupêres al setōr industriêl, lighê a l’indóstria mecânica e metalmecânica. Atâch a un nòmer cèch ed grôsi imprèişi, a s’é adrê aséster al fiurîr ed cèchi e mzâni indóstri, soquânti cun prestasiòun sèins’ êter ed celèinsa.

[edit] I personâg famôş

  • Antonio Panizzi (Brescello, 1787 – Londra 1870), inteletvêl, pateriôta, senadōr dal Règn d'Itâlia, esiliê, diretōr dal British Museum ed Lòndra. La biblitotēca comunêla, cme còla ed Rèz, la pôrta al só nòm.
  • Mario Nizzoli (Brescello, 1498 – 1576), studiōş dal savèir e leterê, al s’é dê a l'insegnamèint e a la publicasiòun dal j ôvri inséma a Cicerone, stimê dal mònd ed la cultura italiân e ânca dal pensadōr tudèsch Leibniz.
  • Carlo Zatti (Brescello, 1809 – 1899), pitōr, inteletvêl, s’ arcôrden ôvri ind la cêşa fiurintèina ed Fiumalbo, al côpi dal Tiziano fâti a Venèsia,i quêder e al pêli presèinti ind la Cêşa parochiêla ed Bresèl.
  • Carlo Pisi (Poviglio, 1897 - Brescello1979), scultōr, artésta, s’ arcôrden al famōsi stâtvi dal pêpa Giovanni XXIII, tgnûda da cât a Ròma, e ‘d Padre Pio da Petralcina.
  • Carlo Bisi (Brescello, 1890 - 1984), âvtōr ed figûri, al fà dimòndi personâg ed sucès pr’ al Corriere dei Piccoli, cme al dutōr Piramidone (1927), Sor Pampurio (fât ind al 1928) e la Faméja Doggidì (1953).


[edit] Colegamèint d’ed fôra

Comuni della provincia di Reggio Emilia (tradurre)Al cmûni ed la pruvîncia ed Rèz

Albinèa · Bagnôl in Piân · Baîş · Bibiân · Bresèl · Burèt · Buşâna · Cadelbôsch ed Sôver · Campagnōla · Campeṣen · Canòsa · Carpnèida · Casalgrànd · Caşîna · Castelnōv di Mûnt · Castelnōv ed Sòt · Castlarân · Culâgna · Curèz · Fâbrich · Gatâtich · Gualtêr · Guastâla · Ligûnchi · Lusēra · Muntèc · Nuvalêra · Puvî · Quâter Castē · Queriêgh · Ramşèit · Ré Salşêr · Rèz · Rezōl · Rôl · Rubēra · San Martèin · Sant’Ilâri · Sân Pôl · Scandiân · Toân · Véla Mnôs · Vèt · Viân · Vsân