Gualtêr

From Wikipedia

Artécol in dialèt arzân

Gualtêr (Gualtieri in italiân) l’ é un cmûn ed 6.230 abitânt ed la pruvîncia ed Rèz.

Mèsa a 25 Km. da Rèz ( a s’égh rîva lòunga la Strêda Statêla 63), a l’ardôs ed l’êrşen dal Po ch’ al sègna al cunfîn cun la Lumbardéia, Gualtêr l’é ‘na sitadèina ‘d urégin medievêla ch’ l’ à subî pió vôlti lòungh i sècol la piêga dal j aluviòun (l’ûltma, catastrôfica, int al 1951).
Frasiòun: Pēv Salşêr, Sânta Vitôria.

Cmûn cunfinânt: Burèt, Cadelbôsch ed Sôver, Castelnōv ed Sót, Dôşol (MN), Guastâla, Pomponèsch (MN)

Palâs Bentivoglio e S.Maria ed la Nèiva
Palâs Bentivoglio e S.Maria ed la Nèiva

Contents

[edit] La Stòria

A neghêr la convinsiòun che Gualtêr al duvés la só nasîta a i Rumâni a’gh pèinsen al sustansiōşi catêdi relatîvi a l’etê dal fèr e al peréiod etrósch e cuncentrê ind la zôna ‘d la Palasèina dal dé d’incô e dal Castlâs, unî a quî che a s’ arfân a l’etê dal brònz e che în da coleghêres a l’aşvèin teramêra ed Sânta Rôsa (ed Puvî), a sègnen sti pôst cme préma abitasiòun stâbila ed probâbil colonişadōr ed l’època. Al nòm ed Gualtêr al sêlta fôra cêr e nèt sōl dimòndi tèimp pió têrd, a la fîn dal peréiod rumân, al nòm al deşvîn fôrsi da “Castrum Vulturena”, pó “Castrum Walterii”, pôst fundê dal Longobêrd Gualtiero (VII sec.) Al cèinter sitadèin pió antîgh ed Gualtêr l'é d'arcgnòser cun la Cēşa ed Sânt' Andrea, tirêda só int al IX sèc. cme 'na nurmêla capèla, int a XII l'é dvintêda cēşa parochièla, ch' la servîva ânca pr' al j adunânsi ed la comunitê gualtierèişa, che d' intôren a s'în mési in fîla al prémi cà, che àn fât al sistèma ed Piâsa Felice Cavallotti dal dé d'incô fâta a teriângol, circundêda da strèti cà in fîla d' impiânt medioevêl e rinasimentêl, probabilmèint druvêdi ind al pasê ad ûş ed furesteréia dal Cunvèint aşvèin. Ind la piâsa a gh'é in pió ed la cēşa ed S.Andrea ânca al Pòs arnuvamèint, dôp avèir subî 'na parsiêla spianêda intōren a j ân ‘50, dal pió antîgh fât intōren al 1776 insèma a un prugèt ed Giovan Battista Fattori in fōrma ed 'n' elegânt caplèina.

Pr' al contròl dal véi dal fióm ed al pôst per la tèra bòuna i sgnōr ed l'època àn fât un castèl inséma a la rîva drèta dal Po, còl che gh'armâgn ed l'antîga furtèsa l'é stê mudê e més dèinter ind l'usadûra dal Palâs Bentivoglio che al tîn d'acât i sègn ed l'antîgh spiandōr ind la facêda ed frûnt la grânda piâsa e ind al dō tòri d' ângol davânti. Al gróp ed fabrichê, ed grândi mzûri ed fōrma a quâter cantòun circundê, fôrsi, da fusòun fònd furnî a i quâter angôl ed tòri, al gh'îva dèinter un lêregh curtîl. La stôria polética ed Gualtêr, decisamèint cumplichêda e turmintêda, l'à vést pasêr al pusès da 'na mân a cl'êtra. A l’inési dal Tersèint la properietê dal castèl l'é ed Azzo d’Este che a'gh và a drê, int al 1326, l' avtoritê di Da Correggio. Int al 1345 al pâsa al Marchèiş Obizzo d’Este che, sibèin i tetatîv ed rinfursêr al difèişi dal castèl, an égh la chêva mìa schivşêr, vêrs la fîn dal 'stès ân, la cunquésta da pêrt di Gunşêga, che a tînen al fèved per cûnt di Visconti. Ind al tèimp ed la dipendèinsa gunşaghèişa al castèl, pôst ed cunténov scûnter, al câsca sóta la giurisdisiòun ed Bresèl. Int al 1402, Gian Galeazzo, Dóca ed Milân, al dà al fèved Ottobono Terzi, cambiê int al 1442 da Erasmo Trivulzio. Int al 1452, Gualtêr al vîn més sóta da i Da Correggio, per caschêr ed nōv sóta al pusès milanèiş int al 1454. Un ât ed barât sarê só int al 1479 tra i Visconti e i sgnōr ed Frêra al decèd che Gualtêr al fâga pêrta dal Duchê estèins e la só sotmisiòun a la Duchessa Bona, invistîda da Ercole I. J Este mantînen al lôr pusès fîn a quând Alfonso I al decéd, int al 1567, ed cuncêder al feèved ed Gualtêr a Cornelio Bentivoglio, sostitût generêl dal Stêt Ferarèiş cun al tétol ed Marchèiş.

Al Po Fôto ed Riccardo Varini
Al Po
Fôto ed Riccardo Varini

Atravêrs la costrusiòun dal palâs Cornelio Bentivoglio al mudéfica in môd pió impurtânt l'impiânt sitadèin dal paèiş. Per tirêr só al palâs, che l'inzgnêr incarichê, Giovan Battista Aleotti ciamê l'Argenta, al dîş: “erezione di tanta mole”, a's drôva al materiêl ch' al deşvîn dal şventramèint dal Castlâs druvê cme pôst dal Consèli ed la Cumunitê. Al magnéfich Palâs Bentivoglio rispetōş di critèri dal Rinasimèint al gnirà finî da Ippolito fiōl ed Corneglio subèintrê a ló al gvêren int al 1594. Cornelio e só fiōl Ippolito, àn dê l'inési a còla grandiōsa ôvra ed bunéfica ch' l'à salvê dal la padòla la pianûra arzâna e che j impiânt impurtânt în incòra vâlid e funsionânt.

A's pôl dîr che al periéod de spiandōr per la stôria ed Gualtêr a's cunclód int al 1634, quând Francesco I ed Mòdna l'à tôt adôs a ló al Marcheşê. Int al 1661, sóta al gvêren ed la Duchèsa ed Mòdna Laura, a s' intervîn inséma al palâs Bentivoglio şlargândel e dubândel. J Este int al 1750 vènden la rôca al Cmûn, ch' égh l'à incòra adès. Int al 1751 'na grând pêrta dal fabrichêt l'é stê butê zò per arznêr al pîni dal Po. A la fîn dal setsèint int l'êla ed mansèina é stê zuntê, per ôvra ed Giovan Battista Fattori, al teâter, che incô an s' pôl mìa druvêr. Int al l1796 al paèiş al tôş pêrta a la Repóblica Cispadâna. Int al 1860 al va a fêr pêrta dal Règn d’Itâlia. Al 9 novèmber dal 1879 a ’s costituèş la préma Societê ed Mótvo Socôrs e Prèstit tra j operâri dal cmûn ed Gualtêr. A la vigélia ed la préma guèra, i coperadōr ed Sânta Vitôria a dân véta a n’impurtânt speriĵnsa ed coperasiòun agrécola cûmprând la pussiòun di Grèpi. L’inési dal sècol l’é sgnê da nōvi pîni dal Po. Al 15 novèmber 1951 l’âcva dal Po l’à invêş la Bâsa arzâna e la rîva al cêvi ed vôlta dal j archêdi ed Piâsa Bentivoglio a 3 mêter e 80 d’ altèsa. Da alōra la riprèişa socio-conômica dal cmûn l’é stêda sèimper in chersûda.

[edit] Palâs e monumèint

[edit] Palâs Bentivoglio

Tirê só tr’ al 1594 e al 1600 da Cornelio e Ippolito Bentivoglio. In urégin al fabrichêt l’êra fât da quâter facêdi in côt lòunghi 90 mêtri, cumpâgni a còla ch’ a’s vède incô. I quadrê di trî lêt chi incô égh manchén în stê druvê per rifursêr e tirêr só j êrşen dal Po al tèimp ed la pîna dal 1751. Al piân tèrra dal palâs a’s câta la Sêla di Marangòun, druvêda in pasê da artigiân dal lègn, adèsa druvêda per mòstri e sêla conferèinsi. Al piân d’ed sôvra catòm al Salòun di Gigânt, la Sêla ed l’Eneide, la Sêla d’ Icaro, la Sêla ed Giove e la Capèla Gentilésia.

La Tòra Cèvica
La Tòra Cèvica

[edit] La Tòra Cévica

Mésa ind al fiânch a sîra, la tòr cévica la s’lêva só incastêda tra i pôrdegh che, cuntènev, ôrnen i trî fiânch ed la piâsa. A piânta cun quâter spîgh, l’é stêda fâta ind i prém dal ‘700. L’intêra impalcadûra l’é tgnûda só da un êrch a tót sèst che la dà l’ingrès in via Vittorio Emanuele II. La tòr l’é fâta da trî piân che se stréchen vêrs l’êlta: ind al prém piân, tra dō côpi ed riliêv vertichêl cun capitèl, a’s câta l’antîgh arlòj ch’ al dà inséma a la piâsa, ind al secònd tra còsti a’s câta ‘na perfiladûra archêda. Al têrs piân l’é un lucernâri cun la bês a ôt ângol, cun un’archêda cèca per lê, cun imséma un tambór ciléndrich, quacê da ‘na coplèta e da ‘na bandirîna segnaèient. Inséma a la facêda a mezdé ed la tòr l’é ste restarvê da pôch un antîgh arlòj solêr.

[edit] Véla Torello – Malaspina - Guarienti

Al cèinter uriginâri a’s pôl probabilmèint arcgnòser cun l’antîgh castèl dal veschév ed Pèrma, arcurdê in un documèint dal 1388. L’é pasê Torello int al XVI sècol. La véla a’s preşentêva alōra a piânta fâta a retângol e a dû piâni. Al prugèt dal giardèin, més zò secònd a mudê rumântich, al fà vèder ûn di pió interesânt esèimpi ed prugèt ed giardèin pitorésch a l’inglèişa int l’arzân.

[edit] Ospedêl Felice Carri

L’ospedêl, incô cà protéta per ansiân, l’é intitulê al benefatōr Felice Carri, che a n’à prugetê l’istitusiòun int al 1781. L’é gnû só in ‘na zôna bèle destinêda a Convèint ed l’ōrden ‘’Francescano Minore Osservante’’, ciamê i “Zoccolanti”. Che l’ é môrt, ind al 1965, dôp avèir pasê j ûltemi ân in malatéia, còl che l’é fôrsi incō al pió famōş sitadèin gualtierèiş, l’artésta Antonio Ligabue.

[edit] Palâs Greppi

Ind la frasiòun ed Sânta Vitôria a’s câta sté grând fabrichêt tirê só tr’ al 1770 e al 1775 (al giardèin e chi êter fabrichêt atâch în stê finî int al 1783) da la faméja di Cûnt Greppi ed Milân, che îven ricevû da j Estèins, in sté zôna, ‘na pussiòun ed grôsi dimensiòun, che îven urganişê e l’îve fâta dvintêr funsinânt e ch’ la rendîva. J adôb ed l’intêren în stêd in grând pêrta fâti da Giovanni Morini e préma ed tót dal gualtierèiş Giovanni Sogliani, ch’ l’ à imblîe al salòun Greppi, da considerêres cme esèimpi d’adôb ed la metê dal ‘700 ind l’arzân. Ind al salòun a’s tîn da cât un camèin in mêlmer, dal Bolognini, che insèma a gh’êra, probabilmèint, un spèc. Da segnalêr la preşèisa dal pôrti e fnêstri uriginâri, e la schêla d’ ingrés al salòun.

[edit] Al Pòs ed Piâsa Nōva

Ind la secònda metê dal sècol XVIII al Dóca ed Mòdna l’à impôst la sarêda ed tót i pós privê per vansêr infiltrasiòun cèchi d’ âcva surzéia dal Po ind l’abitê. Per gnîr incûntra al necesitê d’ j abitânt ed la piâsa al Cmûn l'à fât fêr un pós pōblich, finî intōren al 1776, l’é stê da pôch arpurtê a la só fōrma uriginâria.

[edit] Pûnt Purtèini

Sté pûnt ch’ al s’arfâ a la secònda metê dal ‘700 a’s câta a S. Vitôria, inséma al turèint Cróstel, e l’ é al pió antîgh dal gualtierèiş. L’ é in quadrê côt, a trèi archêdi. Al nòm al deşvîn, probabilmèint, dal “paradôri” che mési a piòmb al côrs dal Turèint a tirêven só al livèl ed l’âcva, necesâri pr’ al funsionamèint dal mulèin, pôst l’ a tâch. Al pûnt al costituîva ‘na poşisiòun stratégica: un tèimp a ‘gh pasêva l’antîga véia ‘’Domorum de Boscho’’ e al permetîva al pasâg da la pianûra a la culèina e invicivêrsa.

[edit] Al piâsi

[edit] Piâsa Bentivoglio

In sté piâsa a dân al Palâs cun al ‘stès nòm, la colegêda ed Sânta Maria ed la Nèiva e la Tòr Cévica. La piâsa l’é un perfèt quadrê ed sèint mêter ed lê, curonê per trî lê da ariōş pôrdegh muvimentê da 69 archêdi.

La Piâsa Bentivoglio e La Tòr Fôto ed Giuseppe Maria Codazzi
La Piâsa Bentivoglio e La Tòr
Fôto ed Giuseppe Maria Codazzi

[edit] Piâsa Felice Cavallotti (Bèle Piâsa Nōva)

Tirând drèt per via Vittorio Emanuele II a s’ arvésa la lòunga Piâsa Felice Cavallotti, a fōrma ed teriângol, circundêda da strèti cà in fîla. Ind la piâsa a gh’é la cêşa ed S.Andrea e al Pòs.

[edit] Al cêşi

[edit] La Colegêda ed S. Maria ed la Nèiva

La Cêşa l’é steda tirêda só int al 1547 e in sègvit l’à subî di arnuvamèint ed nèt per ôvra ed l’inzg. Vacca. Òna dal dō facêdi la s’unès cun al purdghêl ed la piâsa, ch’ l’êtra sóta al purdghêl. În preşèint sê caplèini ed fiânch piturêdi a frèsch: la pió impurtânta l’é còla a mansèina atâch al preşbitèri, zuntêda int al 1660, dōve a’s câta l’Anunciasiòun dal Bononi. Al sufèt a’s preşèinta in vôlti a bót e a vèila.

[edit] Cêşa ed l’Imacolêda Cuncesiòun

La costrusiòun de sta cêşa, mésa in un spâsi indrê rispèt a la cuntrêda, l’é stêda dêda a la diresiòun ed l’inzg. Vacca a j inèsi dal XVII sècol. La cêşa l’é servîda pr’ al funsiòun religiōşi ed la Cunfratêrnita gnûda só a Gualtêr bèle int al 1547

[edit] Cêşa ed San Andrea

Tirêda só int al IX sec. cme nurmêla capèla, int al XII l’é dvintêda acêsa parochiêla, druvêda ânca pr’ al j adunânsi ed la comunitê gualtierèişa. Che, int al 1547, l’é gnûda só la Cunfratêrnita ed la Cuncesiòun. Quêsi tóti al ōvri tgnûdu da cât ind a l’ intêren în dal XVIII sècol, mēno la stâtva ed la Madòna ed Loreto (del XV°) ed ‘na tèila figurânt Sant’Ignazio ed Loyola e S.Filippo Neri in adorasiòun ed la Crōş (metê XVII°). A gh’ é che, sèinsa nisûn sègn per arcgnòsrel, la tòmba dal frê Ludovico Grossi, ciamê al Viadâna, fondadōr ed la múşica sâcra modêrna, che l’é gnû suplî int al 1627 dôp avèir pasê i só ûltem ân ind al cunvèint atachê.

[edit] La Cêşa ed Pēv Salşêr (SS.ma Anunsiêda)

Ind la frasiòun ed Pēv Salşêr l’é drisêda la Cêşa ed la SS.ma Vêrgin dal Grâsi. Al fabrichêt uriginâri, més pió a sîra, l’à subî dimòndi pîni dal Po, che a n’àn cumprumés gravemèint la stabilitê. A n’é gnû fât un nōv fr’ al 1653 e al 1670. L’intêren ed la cêşaa l’é a ‘na navêda cun sê capèli ed fiânch. La vôlta l’é stêda dal tōt restavrêda tr’ al 1914 e al 1915, cme grân pêrte dal tèimpi.

[edit] La Cêşa ed Sânta Vitôria

L’é mésa davânti al Palâs Greppi. L’ é stêda arfâta cme l’é adèsa insèma al campanîl int al 1683, imnséma al ruvîni ed la préma costrusiòun ed la fîn dal 1500, vrûda préma da Cornelio, pó da Ippolito Bentivoglio a conclusiòun dal j ôvri ed bunéfica inséma al teritôri. A l’inteêren Sânta Vitôria l’é tôta zò a mèz bóst, in lègn decorê cun ôro e argînt, in manēra barôc; a i pē ed la scultûra ‘na custêdia ed vêder la tîn da cât l‘arléquia ‘d la sânta, dòun dal Cardinêl Vicâri ed Ròma all’Arcidiâchen ed Guastâla (1647).

Comuni della provincia di Reggio Emilia (tradurre)Al cmûni ed la pruvîncia ed Rèz

Albinèa · Bagnôl in Piân · Baîş · Bibiân · Bresèl · Burèt · Buşâna · Cadelbôsch ed Sôver · Campagnōla · Campeṣen · Canòsa · Carpnèida · Casalgrànd · Caşîna · Castelnōv di Mûnt · Castelnōv ed Sòt · Castlarân · Culâgna · Curèz · Fâbrich · Gatâtich · Gualtêr · Guastâla · Ligûnchi · Lusēra · Muntèc · Nuvalêra · Puvî · Quâter Castē · Queriêgh · Ramşèit · Ré Salşêr · Rèz · Rezōl · Rôl · Rubēra · San Martèin · Sant’Ilâri · Sân Pôl · Scandiân · Toân · Véla Mnôs · Vèt · Viân · Vsân