Rèz
From Wikipedia
Artécol in dialèt arzân
Evoluzione demografica
Rèz (Reggio nell'Emilia in italiân) l'é 'na sitê ed pió ed sèint e-ssânta méla abitânt, e cèinter pió impurtânt dla pruvîncia cun al 'stés nôm. L’é a cavâl ‘d la Via Emélia tr’al Sècia e l’Èinsa, a méza via tra Pèrma e Mòdna.
L'é famōsa pr'èser la sitê in dô l'é nê al Triculôr Italiân e pr' al só Teâter Municipêl. La zôna comunêla l'é tóta in pianûra, sistemêda ind la pianûra padâna, e l'é traversêda dal turèint Cróstel. La sitê la cgnós un avméint stabîl ch’al riguêrda sia l’andamèint ed la popolasiòun sia la sitê 'stèsa a fêres da i prém dal XX secól al dé d’incô.
Contents |
[edit] Strêdi e cunfîn
Al strêdi principêli, oltre la Via Emélia ch’l' atravêrsa da matèina a sîra, a gh'é l’autostrêda dal Sōl (Milàn-Róma) ch’la cór pêra a la Via Emélia, la statêla 63 che al’albasèin la và vêrs Mantva, a mezdé la và vêrs La Spésia, po’ ghé la 467 vêrs Sasōl, la 468 vêrs Curèz in diresiòun ed Chèrp. La cunfìna:
- al’albasèin cun i cmûn ed Campèşen, Cadelbôsch ed Sôver, Bagnôl;
- a matèina cun i cmûn ed Curèz, San Martèin, Rubēra;
- a mezdé cun i cmûn ed Casalgrând, Scandiân, Albinèa, Quâter Castē;
- a sîra cun i cmûn ed Bibiân, Queriêgh, Muntèc, Sant’Ilâri.
[edit] Un pô de stória
Ai tèimp di rumân l’êra ciamêda Regium Lepidi, al nôm al deşvin da cól ed Marco Emilio Lepido (cônsol 187 a.C.) cól ch’l’à fât la sitê e la via ch’la dà al nôm a la regiòun dal dé d’incô.
Dôp la cunquésta longobêrda (VI sec. d.C.) e pó ind al téèmp dal Medioêv, la sitê l’à tôt al nôm ed Rèz ed Lumbardéia. Ste nôm ché l’armâgn cól uficêl per tót al tèimp dal Duchê ed Mòdna e Rèz, fîn al’uniòun di Teritôri Estèins al Règn ed Sardègna ind al 1859 (l’ ân ed quând l’é stê inventê al nôm dal dé d’incô). Rèz dal vôlti l’é ciamêda "Sitê dal Triculôr" dôp ed la préma vésta dla bandêra in sitê (ind al téimp dl'occupasiòun Napoleònica).
La sitê l’é stêda municépi rumân. Cun la rèişa dl' Impêr Rumân la sitê l’é stêda quêsi abandunêda. Dvintêda pôst veschvêl, ind al téimp dal medioêv l’è stê ûn cmun léber, ma cun dal guêri civîl al d’ed dèinter in continvasiòun, che j àn purtê al cambiamèint in sgnuría sót a j Este, e dôp a Duchê; in sté peréiod la sitê la tôt al nôm ed Rèz ed Lûmbardeja, al nôm al gh’à al sô urégin ind l’Êlt Medioêv, e gh’é dal prôvi in bundânsa, fîn al mumèint dal só scanslamèint dôp al guêri dal 1859.
Int al XIX sècol Rèz l’à tôt pêrta a la Repóblica Cisalpèina e a la Repóblica Cispadâna. L’é stêda pò unîda, dôp ‘na parénteşi sót a la faméja reéla d’Austria-Este, al Règn ed Sardègna.
Int al XX sècol, dôp la Secónda Guèra mundiêla, Rèz l’é stêda gvernêda da 'na magiurânsa ónica dal Partî Comunésta Italiân e, da j ân Nuvânta, da l’unióun dl' Ulîv.
[edit] I tétol d’unôr
Réz l'é tr’al sitê italiâni decorêdi al Valôr Militêr per la Guèra ed Liberasiòun, gh’é sté dê la Mdaja d'Ôr al Valôr Militêr pr’al sacrifési dla só gînta e per l'ativitê fâta ind la lôta partigiâna al tèimp dla secònda guèra mundièla e al 1 d’ avrîl dal 1950, l’è stêda decorêda cun al segvèint mutîv:[1]
[edit] Cunuméia
A Rèz gh’é ‘na robósta zôna cun tânti fâbrichi che lavûren ind la mecànica, ónica ind dal sô géner e un impurtânt nōmer d’aziêndi cooperatîvi in diferèint câmp. L' agricultûra e l'alevamèint j in flôra, préma ed tót l'alevamèint di nimêl (Fêra Internasionêla dal Nimêl), la lavurasiòun dal lât e la produsiòun dal furmâj (Grâna) e la coltûra dla frûta e dla verdûra.
Al fâbrichi j in ed grandèsa céca o mzâna e lavûren in diferèint câmp. In môd particulêr j in svilupêdi ind al câmp dla mecànica, dal mâchini avtomâtichi, dla cerâmica (Casalgrând e Castlarân) e ind la tesdûra (masmamèint in pruvîncia).
La disocupasiòun l’é ridòta (grêd ed disocupasiòun atâch al 3,5%); préma ed tót cóst al fà arivêr, da la Bâs’ Itâlia e dal’èster di lavuradōr furastêr vêrs la sitê e vêrs la pruvîncia. Secónd a j ûltem contróll statéstich la sitê l’è ai prém pôst a livèll nasionêl per lavuradōr furastêr presèint in zôna.
L’intrêda dal stipéndi mzân l’é piotôst êlt grâsia a‘na disocupasiòun che in sustânsa l’an gh’è mìa, la pruîncia l’a’s mètt despèss ai prém pôst ind la gradvatôria dla qualitê dl’ andamèint dla véta, secónd soquânt famôs giurnêl la sitê l’è sèimper tr’ al prémi 10 sitê italiâni.
[edit] I savōr ed Rèz
La tradisiòun dla bòuna cuşèina arzâna, scèta e naturêla, l’a's câta ânca ind i dimòndi ristorânt e tratoréi in dōve l’è pusébil gustêr di bòun magnêr purtê avânti d’in pêder in fiôl. I prodòt principêl deşvînen da la tèra e dal bèsti, per còst a's pêrla ed “cuşèina pôvra”. A's trâta ed savōr fôrt nê da la necesitê ed rimediêr a la mancânsa ed còl ch’ égh va més chêr e delichê. Prèma tra tót la fujêda, fâta cun la farèina, j-ôv dal cuntadèin, ‘na canèla rubósta e… dal mân cun al calôr gióst. Al caplèt in brôd l’è al rè dal mnèstri, mó s’in câta ânch cundî in môd divêrs. Tót i piât, da i pió cumûn a i pió stimê, în insavûri e cumpagnê cun al Grâna, ch’al só urègin as fân indrê adiritûra ai tèimp di Rumân. Per chi an al s’à mìa, l’è un furmâj a pâsta dûra, mèz grâs, côt, a lèinta stagiunadûra, cun dimòndi sustânsi bòuni, al vîn fât ind i casê cun ‘na tètnica incòra artigianêla. Ind i secònd piât a s’impòn sèins’êter al chêrni ed nimêl (a Rèz tót j-ân a gh’è la Fêra Internasionêla dal Nimêl). A tèvla a catòm al carèl dal lès cun sampèt, cudghîn, sampòun, ecc.., in sèma al bânch di salumêr la vaschèta di grasōl, salâm e persót. Al turésta ch’ al vîn a Rèz e al vôl fêr brènda a’s égh pôl cunsiliêr ‘na specialitê tóta arzâna: al scarpasòun. As trâta ‘d ‘n’ impâst, côt al fōren, cun spinâs o bēdi, sigulôt, lêrd e Grâna, més tra dû fodêr ed pâsta sutîla e môrbida. Tra i vâri dōls a gh’è: la spunghêda, e al bisòun, un dōls cun al mandòrli, sócher, ôv frèsch, ch’al vîn preparê per Nadêl. La spunghêda uriginêla, ed Bresèl, lê adiritûra dal XV sécolo. Sèimper a Nadêl j-arzân a prepêren i turtlèin, frèt o al fōren, cun dèinter al pést, o cun la marmêlata ed nôsi o ed castâgni. Finî ed magnér a’s cunsèlia ed gustêr la famôsa sópa inglèisa, sibèin al nòm al sia furastêr, l’è un dôls arzanèsim. Al vèin ‘d la cusèina arzâna, che bèin a’s acumpâgna al sô bâgni l’é al Lambrósch Arzân, ròs ch’al spóma naturêl, incô protèt da un mêrch D.O.C. Al Biânch de Scandiân, ed góst dôls e mèz sèch, l’é fât ind al tîpo ch’al spóma e al spumânt.
[edit] Al cèinter stôric
Al cèinter stôric dal dé d’incô ed la sitê al gh’à ‘na piânta cun ‘na fôrma geomètrica ed sê lê slunghêda, atraversê da la via Emélia, carateréstich dal sînch - setséint. I principél munumèint, d’ed l’à dal Teâter Municipêl, j in al basélichi ed San Prôsper e dla Beata Vergine dla Giêra, al Dôm e dimòndi palâs.
In môd particulêr interesânt l’è al colegamèint tr’al piâsi. Al colegamèint tra la piâsa principêla, in dō gh’è al Dôm e al Municépi, ciamêda Piâsa Prampulèin[2], (Piâsa Grânda) cun Piâsa San Prôsper (Piâsa Céca), in dō gh’è al marchê, al vîn fât cun ‘na strêda a purtghêl ciamêda Via dal Brulètt. Piâsa Prampulèin l’a’s colêga ânca cun Piâsa Casôt, che ‘na vôlta l’êra la piâsa dal marchê dal pólghi (Pìasa di Savaj) cun n’êtra strêda a purtghêl. Da nutêr ânca Piâsa Fontanèis rifâta da pôch cun d’atôrna di pôrdegh. Ed valôr ânca: la via Emélia c'la gh'à, da tóti al dô pêrti, di palâs d’architetura ed valôr cun ind al mèz Piâsa dal Mûnt, l'antîgh côrs davanti a la cēsa dla Madòna dla Gêra, ciamê Côrs Garibaldi, in dō ‘na vôlta pasêva al Cróstel, desviê fôra dal mûri, in dō gh’è ânca al palâs duchêl (adèsa a gh’ân pôst la Provîncia e la Prefetûra). Impurtânt ânca i giardèin póblich, un pérch ed l’Otsèint cun stâtvi e funtâni méss sō ind la zôna dl'antîga sitadèla militêra.
Ind la sèla dal Setsèint dal Municèpi, ciamêda Sèla del Triculôr, al 7 de znêr dal 1797 l’è stê siēlt al prém triculôr dla Repóblic Cisalpèina, d’ed l’é desvîn la bandêra dal dé d’incô dla Repóblica Italiâna.
[edit] Pôst impurtânt
Piâsi
Strêdi
Teâter |
Pôst religiòs
Palâs
|
Muséj
Êter
|
[edit] La zôna comunêla
La zôna comunêla l’è aministrêda da 8 circoscrisiòun, che unesén al j antîghi "Véli", oséja la divisiòun dla zôna ed campâgna cun al cèinter la cēsa ed la parôchia. Al dé d’incô soquânti ed cósti j in stêdi unîdi a la sitê c’la s’è slarghêda dôp la secònda guêra mundiêla , masmamèint: l’Uspési, Santa Crôs, San Pellegrèin, San Prôsper Strinê, e tótt o in pêrt al sô zôni a pôlem èsser cunsidrêdi cme di quartêr ed periferéia dla sitê.
[edit] Al Véli
Lêsta dal Véli:
|
|
|
|
[edit] Al j êtri frasiòun
Butghîn ed Sèss, Ca’ Bîs, Ca’ Mansot-Scolâri, Ca’Pirónd, Ca’ Véci, Casèll Lagûit, Castèll Bêld, Castèll ed Prêfuntana, Castèll ed Vialê, Cēsa ed Bagno, Curtsèll, Ghiêrda, Ghiêrdell, Guitôn d'Arés, Al Cantòun ed Marmirôl, Al Cantòun dla Pêv Mudlèina, Al Caveriôl, Al Castèll dla Cadè, Al Chiûns, La Côrt, La Giarôla, La Vâl, Madòna Carâfa, Al Mulèin di Canêl, Palasèina, La Parôchia dla Séla, La Piâsa ed Sabiòun, Quarèism, San Flîs, San Zôrz, San Rîgh, Staziòun ed Prêfuntana, Véla ed Curbèl, Véla Cûrta, Zimêll
[edit] Al circoscrisiòun
|
|
[edit] Istrusiòun
A Rèz gh’è presèint 'na centrêla e di dipartimèint ed dô universitê: l'Universitê ed Mòdna e Rèz e l'Universitê ed Bològna. La sitê l’è al cèintr dla sperijnsa ciamêda "Reggio Children" pr’al prém cuntât cun la manêra d’insgnêr ind al scôli comunêli di prém ân, inspirêda ai stódi iséma a l’argomèint dl’arsàn Loris Malaguzzi e l’è cgnusûda e stimêda da tótt al mônd per l'êlt livéll dl’insegamèint ed l’educasiòun ind al scôli ed l’esîlo. Ind al licéo Ariôst al s’è diplumê al presidèint dal cunséli dal dé d’incô Romani Prodi.
[edit] Sport
- A.C. Regiâna, nêda ind al 1919 e falîda ind al 2005. La tôrna nâser da la categorèia C-2 sfrutând al Lodo Petrucci.
- Bâschet Regiâna
- Regiâna Fódbal a Sînch
A Rèz a’s câta un impurtânt câmp e-spurtîv pr’ un zôgh americân che lôr ciamên baseball, druvê ind j ûltem campiunêt mundiêl fât in Itâlia e ciamê coliseum da j americân per la fatûra dal tribûni che s’arvîsen al teâter al’avêrta ed Ròma ciamê Colosseo.
[edit] Aministrasiòun cumunêla
Séndech Graziano Delrio
Data dl’elesiòun: 14/06/2004
Telefôn dal cumûn: 0522 4561
Al Cumûn iséma a Internet: comune.informa@municipio.re.it
[edit] Lèsta di Séndech dôp l'Unitê d'Itâlia
Al gvêren estèins dla sitê al finés al 12 ed zôgn dal 1859 e dôp che quâter câp provisôri j an gvernê la sitè per pôch tèimp e pò ‘na Comisiòun cumunêla cun Podestê Pietro Manodori, s’êra rivê al prémi elesiòun cumunêli al 25 ed setèmber dal 1859.
Cósta l’è la lêsta di câp dl'aministrasiòun cumunêla ch’ in pasê a Rèz .
|
|
[edit] J arzân famōs
|
|
|
[edit] Sitê imparentêdi
Rèz l’è imparentêda cun:
- Girona, Spagna, dal 1982
- Kragujevac, Serbia
- Bydgoszcz, Polonia
- Fort Worth, Stêt Unî d'Amèrica
- Digione, Francia
- Chişinău, Moldavia
[edit] Dal j êtri fotograféi
Reggio emilia pomodoro giano detail.jpg
Pâlas Magnân |
[edit] Nôti, informasiòun e êter sît
- La cmûna la scrév al fòj "Rèz in nómer".
- Al sît ed l'anâgrafe dla cmûna: [3]
Albinèa · Bagnôl in Piân · Baîş · Bibiân · Bresèl · Burèt · Buşâna · Cadelbôsch ed Sôver · Campagnōla · Campeṣen · Canòsa · Carpnèida · Casalgrànd · Caşîna · Castelnōv di Mûnt · Castelnōv ed Sòt · Castlarân · Culâgna · Curèz · Fâbrich · Gatâtich · Gualtêr · Guastâla · Ligûnchi · Lusēra · Muntèc · Nuvalêra · Puvî · Quâter Castē · Queriêgh · Ramşèit · Ré Salşêr · Rèz · Rezōl · Rôl · Rubēra · San Martèin · Sant’Ilâri · Sân Pôl · Scandiân · Toân · Véla Mnôs · Vèt · Viân · Vsân