Leteratûra bulgnaisa

From Wikipedia

Artéccol in dialètt bulgnais

La leteratûra bulgnaisa l'è l'insamm däli ôver scrétti in dialatt bulgnais int'î sécol. L'è bän récca ed tradiziån e la presänta 'na móccia d'ôver ed teâter, ed poesî e 'd prôsa. As à da azontèr anch'al tipologî testuèl d'la zirudèla e däl balanzunè, ch'î én téppic d'la cultûra bulgnaisa.

Contents

[edit] Stòria

[edit] Uréggin

Al prémm letterè d'l epoca moderna l'è Lambertino Buvalelli, ch'l è vissò int'al '200. L'è stè al prémm povéta bulgnais ch'as cgnoss, mo al scrivéva in pruvenzèl cme tant èter d'l epoca, parché al dialatt ed Bulåggna l'è piò cunpagna al provenzèl che al tuscàn o al sizigliàn. Al prémm ch'al scrivé in vulghèr tuscàn l'è stè al grand Guido Guinizelli, bulgnais, ch'l è stè al master dal Dolce stil novo e donca anch'ed Dante Alighieri.

[edit] 1500 - 1800

La fén dal Zénczänt l'è stè la premma epoca d'ôr d'la leteratûra bulgnaisa, cun al sô autåur piò pruléffic: Giulio Cesare Croce, ch'al scrivé däli ôver ed teâter, poesî e prôsa (Bertoldo e Bertoldino, La sotterranea confusione, La tibia del Barba Pol da la Livradgha, La Toniola, Il Tartuffo, Il Tesoro, Il Sandrone astuto) in bulgnais. Al pôl èser considerè al Dante Alighieri dal bulgnais. Äli ôver én totti burleschi e scherzåusi e dipenzen un månd indòvv i puvrétt i én sänper i pió sfortunè anch' quand i én pió intelizént dî récc. Dal Sîzänt l'è al teâter al zèner leterèri ch'l è stè piò drovè par i autûr, i piò famûs én stè Adriano Banchieri, Francesco Draghetti e Giulio Cesare Allegri, inventûr däl comêdi ridiculåusi, scrétti par èser rezitè parchè la änt la capéss sénd ch'inciòn al savéva lèzer e scrîver. Äli eren inspirè a la comêdia d'l èrt e eren scrétti a sugèt. Dal Sètzänt' la gné drovè di mondi la figûra dal dutåur Graziàn, ch'al srà pô ciamè Dutåur Balanzån a la fén d'l Otzänt e al i é in totti äli ôver. I autûr ed teâter pió famûs én Giuseppe Maria Cesari, col so cheplavåur Al sêruv fortunè, e la cuntassa Maria Isabella Dosi Grati, mej cgnossò col nomm d'ert ed Dorigista, onna däl pochi fammen scritrîz d'l epoca, ch'ain scrivé tanti: Al pränzip piò amant che ambråus, Al furtånni poc cgnossò dal dutåur Graziàn e tant èter. Etri autûr én Fabrizio Nanni e Federico Gallesi. Al teâter dal Setzänt al n'avéva piò cal carâter séri ch'l avéva ai ténp ed Croce, l'èra piò brécc, flòber e sghignåus e an tratèva piò ed sugèt sociâl. Ed st'epoca l'è anch' la prémma racôlta ed balanzunè, che Properzio Talpi al mitté insamm dal 1738.

[edit] Otzänt

Alfredo Testoni dal 1910
Alfredo Testoni dal 1910

Al cminzéppi d l Otzänt al paréssen dåu curént teatrèl: qualla 'd Persutén, operèri bulgnais ch'al fà rédder la zänt, e al teâter dî buratén pr' i cén. Al persunâg' ed Persutén al fò inventè da Leonardo Scorzoni, operèri anca lò, ch'l advinté famåus col so ôver dal 1840: Persutén in cucâgna, Guerén, e èter. Mo al piò grand autåur d'l Otzänt l'è stè Alfredo Testoni, on dî piò grand ch'ai sia mai stè, ch'al scrivé stra la fén d'l Otzänt e al cminzéppi dal Novzänt fundand anch'na compagnî 'd teâter insamm a Adriano Pagani. Stra äli ô ver piò inpurtant as à d'arcurdèr Scuffiareini, Insteriarì, Sòtt ai adobb, I pisuneint, Cussa faréll ló, Quèll ch’paga l’oli, Anca nó l’Espusiziòn, Dóv s’métt Garibèldi, Al fnèster davanti, Arabella a Montecarlo, Tòurna in scena i pisunént, mo la léssta la sré ancåura longa di mondi. L'Otzänt l'è anch'l epoca dal zirudèl. On dî piò grand autûr l'è stè Giuseppe Mezzofanti e dal 1820 arcurdän anch'la traduziån in bulgnais dal Vangêl ch'la fé al cånt Carlo Pepoli, amîg ed Giacomo Leopardi.

[edit] Prémma metè dal Novzänt

La prémma metè dal Novzänt l'è stè segnè par dåu guèr, onna piò brotta ch'l ètra. Int'la secånda guèra mundièl al Teâter dal Cåurs l'andé zå. Al teâter al vadd dî nôv autûr chi canten d'la nôva vétt ed Bulåggna dåpp la guèra: Remo Scoto con A.S.M.A., Umberto Bonfiglioli con El bèl int'l'ultom e Umberto Morucchio con al so adattamänt ed Che cuccagna, sgnèr Felîz!, totti scrétti dal 1945. Mo al piò grand comic bulgnais ed tott i tänp al fò Bruno Lanzarini, ch'al lavuré anch con Strehler, e al scrivé däli ôver såura al Dutåur Balanzån. La prémma metè dal Novzänt l'è stè fortunè anch'par la poesî. On dî piò grand povét d'la prémma metè dal Novzänt l'è stè Oreste Trebbi, ch'al fò un gran studiåus ed Bulåggna e ch'al scrivé däl narcisè e däl poésî såura la zitè: Bulåggna la Grâsa, La vècia afadè. Eter autûr inpurtant én Ugo Balestri, d'inspiraziån tstugnèna, e Odoardo Baroni. Zirudlèr famåus ed st'epoca l'è stè Eugenio Roncagli.

[edit] Dåpp la guèra fén incû

I ân dåpp la guèra én stè d'or par la poesî.

[edit] Riferimént

Al sît bulgnais