Castèl ed Canòsa
From Wikipedia
Artécol in dialèt arzân
Al Castèl ed Canòsa a’s câta ind al cmûn ed Canòsa in pruvîncia ed Rèz, ind l'Apenèin arzân.
Contents |
[edit] Urégin
La rôca l’é stêda tirêda só vêrs l'ân 940 da Azzo Adalberto, fiôl ed Sigifredo ed Lóca, prîncip ed râsa longobérda. D’ed là ed la cà dal Sgnōr, inséma a la prêda, al castèl al gh’îva dèinter un cunvèint dōve stêven ed sôlit dodéş frê benedetèin cluniacèins e la cêşa dedichêda a S. Apollonio. L’êra difèişa da un trépel gîr ed mûri e fr’ al prém e al secònd, pió bâs, a gh’êren al cà pr’ j armê e pr’ i sêrev, i fabrichêt che fêven i bôregh.
Ind al tèimp dal Medioēv la rôca l’an s’ prîva mìa ciapêr e in lê la gh’à ‘vû rifûg sicûr la regî Adelaide, vèdva ed Lotario II rè d'Itâlia, che int al 950 la s’é lughêda a Canòsa per difèndres dal marchèiş d'Ivrea, Berengario II, che per pió ed trî ân l’à asediê, sèinsa risultê, la rôca.
[edit] L'andêda a Canòsa d’ Enrico IV
Al fât principêl dal perché l’é famōşa Canòsa l’é còl ed quând a s’ é més d’acōrdi l'Imperadōr Enrico (o Arrigo) IV cun al pêpa Gregorio VII ind l’ân 1077, dōve la Cuntèsa Matélda l’é stêda prutagonésta.
[edit] Dôp Matélda
Dôp la môrt ed la Gran Cuntèsa a Bundèin ed Runcôr, al 24 lòj 1115, a s’é impiê ‘na grând lôta per l'ereditê dal patrimòni matéldich, dôp che, quând incòra l’êra in véta, l’îva prumés i sô bèin a la cêşa. Cun divêrsi vicèndi al castèl l’é stê di sucesōr ed Matlda, pó di Arzân, che l’àn butê zò fîn ai fundamèint int al 1255, pó ed nōv di Canòsa, dôp ed Giberto da Curèz, môrt int al 1321. Vêrs la fîn sté ân al castèl al ritōrna al Cmûn ed Rèz ch’ al l’à tgnû fîn al 1402, dōve Simone, Guido e Alberto Canòsa n’àn turnê a tôr al pusès; cuischéi ind l’ân 1409 àn cedû la rôca per sèimper a j Estèins, che sâlvo quêlch céch peréiod trtibulê (int al 1557 da Ottavio Farnese, Dóca ed Pèrma) l’àn tgnû fîn al 1796.
Int al 1502 Ercole I l’à numinê capitân ed la rôca Ludovico Ariosto ch’ al gh’é stê per quêşi sê mèiş ûn a drê cl’êter, e int al 1593 al castèl l’é dvintê fèved di cûnt Rondinelli.
Int al 1642 al Dóca Francesco I l’à invistî ed Canòsa la faméja Valentini ch’ l’ à tgnû el fèved ch’ l’ à tgnû al fèved fîn al 1796.
In cl'ân lé j abitânt ed Canòsa a s’în arblê e s’în més insèm a la Repóblica ed Rèz e Napoleòun I, cun decrêt 8 giugno 1805 al fêva al Cmûn ed Canòsa che int al 1809 l’é stê unî a còl ed Quâter Castê.
Int al 1815, dôp la restaurasiòun, al Cmûn ed Quâter Castê la fât pêrta ed Sân Pôl e int al 1819 i cûnt Valentini àn utgnû dal Dóca ed turnêr in pusès dal fèved di Canòsa. N’ în armêş padròun fîn al 1878, l’ân dōve al Stêt l’à cumprê la rôca, e l’à dichiarêda Monumèint Nasiònêl.
[edit] Vôş corelêdi
- Castê arzân
- Râsa di Canòsa
[edit] Nôti
Pêrt ed l'artécol l’é trât da la "Guida dell'Appennino Reggiano del Club Alpino Italiano, ed 1930"