Apenèin arzân
From Wikipedia
Artécol in dialèt arzân

L’Apenèin arzân (Appennino reggiano in italiân) l’é ‘na pursiòun ed l' Apenèin tôsch-emiliân mésa ind la pruvîncia ed Rèz, in dōve al quâcia metê ‘d la metradûra dal teritôri.
Contents |
[edit] Paesâg
[edit] Sémi ed l' Êlt Apenèin
La côsta ed l' Apenèin arzân al se şlêrga tra mezanôt e matèina a mezdé e sîra dal Pâs dal Lagastrèl (m 1.200) che l’ al divèd da l'Apenèin pramzân , al Mûnt Giavarèl (m 1.760) che al cunfîna cun l'Apenèin mudnèiş. Andând adrê ala lènia dal crinêl a ‘s incuntrên ûn adrê ch’ l’ êter al blôch masés ed l'Êlp ed Sucîş (m 2.017) fra l'Èinsa e al Sècia, cun al Mûnt Êlt (m 1904), i dû pâs avşèin ed l' Ospedalâs (m 1.220) e dal Cerêto (m 1.261) al cò ed la vâl dal Sècia, dôpa La Nûda (m 1.894), al Belfiôr (m 1.810) e i dû pâs dal Cavorsèl (m 1.330) e dal Praderèina (m 1.572) divîş da un spròun dal Cavalbiânch; al Mûnt Silân (m 1.864) e al Mûnt Prêd (m 2.053) divîşi dal Pâs ed Rumèc (m 1.760), al Mûnt Vèc (m 1.981) e al Giavarèl (m 1.760) divîş dal Pâs dal Fôrbiş (m 1.574).
Da la côsta a ‘s destâchen divêrsi cadèini che vân zò vêrs la pianûra a mezanôt, soquânti ed còsti, disgnând un méz sèirc vultê tra mezanôt e sîra, tîren só al cò dôp a ‘d un altèsa ânca pió grânda dal sémi pió êlti ed la côsta ‘stèsa, e acsé dal Sucîş và só al Mûnt Casarōla a 1.978 m; dal rîvi dal Belfiôr al Cavalbiânch a 1.855 m; dal rîvi dal Prêd al Mûnt Cùsna – al colôs ed la regiòun - che al và só fîn a 2.120 m.
Sta dispuşisiòun l’agh tôrna adrê atōren al Mûnt Cimòun, in dôve al só pé a ‘s destâca dal Léber Avêrt e al fà méz sèirc vultê tra mezanôt e sîra.
A vînen a dişgnêres etertânti lèni spartidōri che partésen, pió o mēno, tra mezdé e sîra e che cuntînen al valêdi ‘d la Liôca (Liocca), dal Sècia, ed l' Ôsla, dal Dôl che al sègna al cunfîn fra Êlt Apenèin arzân e còl mudnèiş.
In sté cadèini pió cèchi che cuntînen al diversi valêdi a ‘s tîren só di mûnt dimòndi impurtânt, cme al Vintâs (m 1.727) fra l'Èinsa e al Sècia, al Prâmpa (m 1.699) che al cunténva la séma dal Cùsna fra al Sècia e il Secèl, la Pèna ed Nuvilân (m 1.260) inséma la rîva ch’ la divêd al Secèl dal Dôl.
[edit] Al Bâs Apenèin e còl ed méz
Fra i pió grând arciâm ed l' Apenèin arzân a gh’ é la Prêda ed Bismântva, ind al cmûn ed Castelnōv di Mûnt, mó ch’ la ‘s vèda dal teritôri ed dimòndi cmûn ed la muntâgna,
Sta zôna l’é particulêra per la preşèinsa dal pēv e castê dal tèimp ed Matélda ed Canòsa, al pió famōşed quisché l’é còl ed Canòsa.
[edit] La fâsa a i pē ed la culèina
Ânca lê è l’é particulêra per la preşèinsa stôrica ed costrusiòun ed l’Êlt Medoēv dal tèimp ed Matélda ed Canòsa.
[edit] Stòria
[edit] Stòria antîga
I pôst dōve a ‘s é fermê dla gînta ind l’atichitê ind i apenèin în stê studiê a partîr dal XIX sècol, in particolêr grâsia a i stódi ed l' abê Gaetano Chierici, un fondadōr in Itâlia di stódi inséma a la véta ind la stòria antîga.
I prém spostamèinti e i prém pôst dōve a ‘s é fermê dla gînta a ‘s pôlen arfêr ind al tèimp dal şvêş ed la Pianûra padâna, e a ‘s câten in môd principêl inséma a i muntarôt dal bâs apenèin. I sègn catê a ‘s pôle arpurtêr a l’etê ed la prêda a còla dal brònz a còla da fér. Dôp a’s gh’à nutèsi ed j-Umbri, Pelasgi e a la fîn ed j-Etrósch, che a ‘s in fermê per cîrca sînch sècol, per èser pó mandê via da i Galli ind la pianûra e dai Liguri ind l’Apenèin, fîn ché ânch sti ûltem în stê batû dai Rumân cun Marco Emilio Lepido.
A i tèimp di rumân é stê fât l’ acampamèint ed Luceria, a i pē ed la culèina atâch al fióm Èinsa.
[edit] Medioēv e l’etê modêrna
Al teritôri ed l ‘apenèin, fîn almēno al XI sècol, l’êra divîş in dō circoscrisiòun principêli: al teritôri dal castrum Verabulum, ch’ al gh’îva al só cèinter in còla che incô l’é Carpnèida, e al teritôri dal castrum Bismantuae, oséja ed Bismântva, che incô l’é Castelnōv di Mûnt. Al Medioēv l’é sgnê dal svilóp di Fedév e da la costrusiòun ed dimòndi castê. Fra chiêter la gh’à ‘vû impurtânsa la faméja ed la râsa di Canòsa, ch’ l’ à utgnû al masîm cun la Cuntèsa Matélda, int al peréiod dal lôti per al j-invistidûri ch’ l’ é arivê al masîm ind al famōş fât d’ Enrico IV a Canòsa e cun al lôti gnûdi dôp per al pusès dal patrimòni ed Matélda.
În gnû dôp j-Estèins che àn tgnû la pruvîncia arzâna e l'Apenèin, sêlov cûrti interusiòn, dal sec. XIII al 1796. L’é stê dòunca dichiarêda la Repóblica Cispadâna (27 dicèmber 1796), pó la Cisalpîna e a la fîn la Repóblica Italiâna, cun Napoleòun prém Cônsol. In tót sté ûltem peréiod i Cumisâri ind l' Emélia în stê cambiê cun i Prefèt Dipartimentêl e la muntâgna arzâna l’êra sóta al Dipartimèint dal Cróstel cun pôst a Rèz.
Ind l’ûltma pêrt del pusès estèins, cun Napoleòun e pó ed nōv la Restaurasiòun în stê inviê e finî i lavōr ed la strêda dal Cerêto, ed comunicasiòun fra Rèz e Sarşâna, atravêrs al Pâs dal Cerêto.
Cun i decrêt dal 4 e 27 dicèmber 1859 ed Luigi Carlo Farini, e dôp ed la fîn dal duchê estèins, l'Apenèin al gh’ à ’vû ‘na sistemasiòun aministratîva precîşa cme al rèst ed la Pruvîncia ed Rèz.
[edit] Êrt e al stódi ed l’antichitê
[edit] Al stódi ed l’antichitê
La zôna muntanêra ed la Pruvîncia ed Rèz, cme còla ed la pianûra, la gh’à interesânt documèint antîgh.
Impurtânt in sti stódi l’é stê 1'abê prof. Gaetano Chierici, che dal j-uservasiòun fât l’à trât di dâti ed préma impurtânsa per la dutrèina dal prémi migrasiòun ed l’òm ind la Lumbardéia, e la documentasiòun dal sucedrés dal divêrsi etê ed préma ed la stòria.
Dimòndi impurtânt , per al stódi di rèst dal bèsti e dal piânti ind l’antichtê, al catêdi fât dal Chierici ed teramêri ed l'etê dal brònz a la Turèta, a Castlarân, a Ruteja, a Mûnt Venêra; di rèst di fònd ed capâni lòungh al Cróstel a Albinèa, a Rivaltèla e a Calêren; dal Stasiòun a l'avêrt ed Pratsōl, che a vînen dôp ind al tèimp, i rèst d’ êrem e utèinsil squêrt ind la Tâna ed la Musèina, l'arlèqui dal tòmbi ed S. Ilâri e 'd S. Pôl, i pòs dal tòmbi ed Servirôla ed S. Pôl e 'd Castagnêt e la sitê dal tòmbi ed la Prêda ed Bismântva, relatîv a l'j-etê pió atâch dal brònz e dal fér. Al tèimp di rumân l'apenèin l' à vést la cosrtusiòun ed dimòndi castê. Còst a ‘s dêv in môd pricipêl a la putèinsa di Canòsa, che cun al grandiōşi richèsi mucêdi îven permés al Cûnt Bonifacio cun la mujêra Beatrice ed fêr o şlarghêr fortèsi e castê e druvêr sòmi grôsi in presiōşi ôvri da urèveş e sizèl.
Ânca la cuntèsa Matélda la favurî la costrusiòun ed dimònd cēşi e uratôri int l' arzân, ind l' Apenèin Mudèiş in Tuscâna e int al Mantvân. L'îva fât dimòndi dunasiòun a badéi e cunvèint, e l'à fât tirë só al difèişi ed dimòndi paèişi in piân e in mutâgna. In particulêr l'à fât pió bê dû di castê ed l’ apenèin da lê preferî, còl ed Canòsa e Carpnèida.
[edit] Architetûra
[edit] Cēşi
Al cēşi despès în d'urègin e impiânt ed al êlt mediēv, mudifichêdi ind al côrs di sècol. Ed sôlit în cèchi, a piânta fâta a retângol, a òna o trèi navêdi e âbsida, urientêdi cun la facêda a sîra. A d' esèimpi la cēşa ed Sânt'Apollonio ed Canòsa l'é a trèi navêdi con soterâni sót al preşbitèri alvê da tèra da dōve a 's và zò per dō schêli ed fiânch.
Al navêdi în divîsi da clōni comûni, o a pió manēri ind al cosrtusiòun pió avansêdi, per sustgnîr al vôlti a cruşêra, opór al quaciadûri a caveriêda o j-impalchê piturê.
La pôrta principêla, sèimper erchivoltêda, l'é, despès, sèina l'ândit. Ind al cēşi pió antîghi agh mânca la şvaşadûra e l'archivôlt l'é urnê ed un basrilēv nurmêl: e al spalèti în lèsi e int al frutòun a gh'é nisûna scultûra. In êtri pió lavurêdi bèin a gh'é al purtêl ch' l' é şvaşê cun dal clonèti capitê sculpî o al fruntòun cun basrilēv legôrich. La secònda pôrta, sèimper inséma la parèida ed mezdé, erchitravêda o erchivultêda, l'é despès urnêda cun di fiurâm e figûri cme sègn a basrilēv, curnîş, clōni e capitê. Al rusòun inséma ala facêda l'é ridòt al dimensiòun 'd un fnestrèin e la pôl èser rotònd o a êla cme un comûn cuntōren. J-erchèt ed curonamèin, in un sōl pèz, tgnû só da mensulèin, gîren sóta al tèg tót atōren a la costrusiòun impustândes inséma di bògn vertichêl che vân zò inséma a la sôca: inséma a j-erchèt despès a gh'é 'na sfîlsa ed prêdi squadrêdi a sèiga o a dèint. Al fnèstri în a archêra şvaşêdi in môd sèimpi o dòpi o a dû ôc con erchivôlt sculpî; la tòr, quând la gh'é, l'é a sesiòun quadrêda stachêda da la cēşa in posisiòun variâbila o dal vôlti l'é mésa inséma al mûr, ed dréta ed la facêda, tirê pió só. AI materiêl druvê in sté cēşi l'é trât sèimper da chêvi lochêli, l'é al sâs ed côch squadrê (lapis quadratus) e ind al costrusiòun fat fêr da Matélda al sâs ed côch ed Canòsa; la prêda squadrêda l'é sèimper tajê cun al fâci in paralêl e cun pôca calsèina.
[edit] Castê
Al castèl al mócia 'na grânda impurtânsa; despès difèiş da pió fîli ed mûri merlêdi (ed sôlit trèi) rinfursê cun dal tòri e rivalèin. Al pôrti e al pôrti cèchi dal drê dal castèl ("postierle") a mèten in comunicasiòun i prém mûr cun còl più intêren pió êlt, dōve gh'é la cà dal sgnôr, cun d' j'-ambiĵnt stréch e pôch inluminê da archêri che a ‘s arvésen ind i mûr ed gând e-spesōr. Ind al mûri intêrni a ‘s scâta al curtîl e, in un agôl, a ‘s pôl catêr la tòra grânda, ûltma difèişa dal castèl (cme al Castèl dal Carpinêti, Canòsa, Dinasân); a vôlti a dà int al curtîl ânca 'na cēşa cèca per l'ûş dal castelân (Carpnèida). Per rivêr al curtîl intêren a ‘s và só per un sintêr che al pôlen fêr ânca bal bèsti, al quacê da i pusèbil côlp di nemîgh; arivê int al curtîl a gh'é j-êlbi pr' i cavâj in prêda, piantê in tèra (Castèl ed Canòsa).
Dimòndi tòri cèchi (guardiôli) pr’ al sentinèli în stremnêdi inséma al mûri. Ind i pē dal tòri principêli a gh’êren al perşòun stréchi e scûri. (Canòsa, Carpnèida). Al materiêl druvê per còsti costrusiòun l’é la prêda da tàj; i mûr a gh’àn un grôs spesōr, în tót pîn, cun lêregh berbacân e piantê in môd rubóst ind lòa rôcia.
[edit] Architetûra civîla
Ed l’ architetûra civîla medievêla a ‘s câta di rèst ind i bôregh d'êlta muntâgna ed sôlit luntân dal strêdi grândi. La fōrma ed la cà medievêla l’é particulêra perché fât da sōl al piân tèra e dal prémo piân, cun i mûr ed grôs spesōre, cun fnèstri cèchi quadrêdi, cun l'urdidûra dal tèg fâta ed grôsi trêvi che tînen só al pesânt quêrc ed lâstri ed prêda. I tasê în di piân dâsi inséma di trêv e al piân d’ed sōvra a ‘s và só per ‘na schêla d’ed fôra in prêda, quacêda o no, ch’ l pôrta in ‘na trâsa, sèimper quacê, ch’ al dà in cusèina.
[edit] Cà a tòr
La cà medievêla l’êra, d’ed là cme ricôver, pôst ed difèişa da bandî e da afamê ind al tèimp dal carestéi, mutîv perché dimòndi cà, che fêven bèlo pêrta ed 'n' aşiènda agrécola o fònd ed côrt, êren furnîdi ed tòr, sèimper quadrêda, un gèner ed furtilèsi, dōve a's tgnîva da cât al magnêr e tót còl ch ' l' êra necesâri difènder. Ed còsti cà a tòri, da soquânt ciamêdi ânca tóri clumbêri, a 'gh'òm dimòndi esèimpi ind al nôstri muntâgni e ûn bundânt int al bôregh medievêl ed Cerèşol. Sté gróp cèch ed cà, l'é ânca carateréstic per la strêda ch' al l' atravêrsa (urientêda in môd perfèt matèina-mezdé) pr' al sô cà cun la trâsa, pr' al gèner ed fôren tachê pr'âria o sostgnû pilâster grèz.
Un bèl cavalcavía a's câta incòra ind al bôregh ed Rusèina e s'cèta costrusiòun medioevêla l'é al mulèin ed Ligûnchi.
[edit] Scultûra
La scultûra la servés sōl cme adôb a l'architetûra e la catòm quêşi sōl int al cēşi . I capitê fât a cûb o a câlis, în fât a manēra divêrsa: despès i fujâm che vînen fôra aj-ângol a fâ arcurêr i capitê grêch. Bèsti cme sègn mèst a fiôr, uşê fantâstich, figûri che in luntanânsa arvîşena figûri umâni (Castlarân, S. Vitêl), în j-elemèint sono i soggetti che ed sôlit a's incûtren ind i capitê pió antîgh che în fât ed comûni arvòj grêch (S. Apollonio).
Dimòndi în i capitê ed la cēşa ed Sânta Maréja ed Toân, ûn ed quî ch' al pôrta sculpî a altrilēv figûri d'òm a cavâl in manēri divêrsvi. La clōna l'é lésa, sfuşlêda, dal vôlti a sesiòun ed polégon (Castlarân) e finîda, quêsi sèimper, a pē grêcg antîg. I basrilēv în dimòndi e adôben j-erchvôlt e i fruntòun dal pôrti. I pió antîgh în ad ôvra schisêda (Castlarân), êter în rilevê e fân vèder mutîv ed palmèti e fiurâm, o sēni religiōşi fantâstich, o mòster arvujê incurnişê in curdèli a intervâl tót atōren al furmèli (Bibiâno, Quâter Castê).
La figûra umâna l'é rêra (Toân, Quâter Castê , S. Vitêl) e despès piotôst grosolâna. Al materiêl druvê l'é la prêda lochêla; pió têrdi catòm al mêlmer ed Veròuna e 'd Carēra.
[edit] Divisiòun aministratîvi
Al teritôri 'd l'Apenèin arzân al gh'à dèinter i segvèint cmûn, unî ind la Comunitê muntanêra ed l'Apenèin arzân:
- Castelnōv di Mûnt,
- Ligûnchi,
- Colâgna,
- Busâna,
- Ramşèit,
- Vèt,
- Canòsa,
- Casîna,
- Viân,
- Baîs,
- Carpnèida,
- Toân,
- Véla Mnôs.
I segvèint cmûn a fân invêci pêrt ed la préma fâsa ed la culèina e 'd l'êlta pianûra:
- Quâter Castê ,
- Vsân,
- Albinèa,
- Scandiân,
- Sân Pôl d'Èinsa.
(pêrt ed l'artécol l'arciâpa e al jósta la "Guida dell'Appennino Reggiano" dal Club Alpino Italiano ed. 1930)