Canòsa

From Wikipedia

Artécol in dialèt arzân

Canòsa (Canossa in italiân) l’é un cmûn ed 3.376 abitânt ed la pruvîncia ed Rèz, ind l'Apenèin arzân inséma al fióm Èinsa, luntân 27 Km da Rèz.

Cmûn Cunfinânt: Sân Pôl, Vsân, Casîna, Castelnōv di Mûnt, Vèt, Traversedèl (PR), Neviân Arduîn (PR).

Al Castèl ed Canòsa
Al Castèl ed Canòsa

Contents

[edit] Frasiòun

Runcâj, Cerezól, Selvapiâna, Cumpiân, Vedriân, Trinitê, Bursan, Rusèina, Canòsa, Cavândla, Vutégn, Cerèdel di Còp, Mûnchi dal j Òli, Runcvêder, Crugnôl, Vîco, Carbnés, Luşería.

[edit] Bōregh medievêl

Carbnés, Cerezól, Riverşâna, Rusèina, Vedriân, Vîco, Crugnôl, Cerèdel di Còp Pietranera, Mûnchi dal j Òli, Trinitê, Vutégn


[edit] Curiositê

Diversamèint da la magiōr pêrt di cmûn italiân al só nòm al deşvîn mìa dal paèiş principêl, Ciân d' Èinsa (Ciano d’Enza in italiân), perché int al 1990, in sègvit a un vôt popolêr, còl ch’ al s’ ciamêva “Cmûn ed Ciân d' Èinsa” l’é dvintê “Cmûn ed Canòsa” dal nòm dal pôst ind dō l’é al Castèl ed Canòsa ed la cuntèsa Matélda ed Canòsa.

[edit] Al teritôri

Ai pē dal culèin dōve es drésen al Rôchi di castê ed Rusèina e Canòsa, cōr dal grând fèved matldéch e inséma a la riva ed dréta dal fióm Èinsa l’é pugê al Cèinter principêl Ciân d' Èinsa al só nòm al deşvîn da "Cilianum", fôrsi rîva (ciglio in italiân) dal fióm. Bèle int all VI sec. a.C. a gh’é sègn ed ‘na presèinsa ed l'òm, fân da testimòni i rèst catê ind la pianûra dal fióm. Dōve l’impurtânt pôst, abitê da Etrósch e Rumân, l’é més inséma a un palsōl aluvionêl tra Ré Vîco e Ré Luşerîa, e l’êra bèle cgnusû da j archeôlogh fîn dal XVIII sèc. L’arcgnûsimèint ed Canòsa cme Cōrt, strutûra tépica fevdêla, l’é sucès però int al 940 quând al cûnt Azzo Adalberto, la fât al castèl ed Canòsa ereditê pó da la cuntèsa Matélda int al 1052. Canòsa e al só tèri în stêdi pó per lòungh tèimp pó di cûnt ed Curèz e int al 1816 în stêdi unîdi al duchê ed Pèrma ePiaşèinsa. Incô al cmûn al vânta dimòndi strutûri architetônichi ed grând interès stôrich-culturêl mési int al divêrsi frasiòun presèinti inséma al teritôri; in dōve j elemèint impurtânt êren dê da i castê, al cōrti, j uratôri, al cà a tòr, j antîgh mulèin, da cèchi cêşi antîghi, al cà in prêda ind i cèinter antîgh, originê dal svilóp d'antîgh Bōregh medievêl cme: Vutégn arnuvê e pôst ‘d un cèinter ed cultûr tibetâna, Cerèdel di Còp, Rusèina, Vedriân, Runcâj, Mûnchi dal j Òli dōve, a Selvapiâna, a gh’é al Tempièt dal Petrarca tirê só ind l’otsèint per arcurdê la permanèinsa dal poēta tuscân in zôna int al 1341, Cumpiân, Riverşâna, Crugnôl.

[edit] Al cèinter ed Ciân.

Int l’abitê ed Ciân, pôst ed l'Aministrasiòun Comunêla ed Canòsa, e tót intōrna a la piâsa municipêla a s’vèden i sègn ed vèc purtêl che portên a l'intêren d’ etertânti côrti, in dōve a dân di fabrichēt dal sèt-utsèint. Da cl’êtra pêrta ed l’abitê, a’s vèd la vècia furnêş, cun un gran caminòun in quadrê. L’ ativitê e la şgalmēdra conômica che sègna al fondvâl ed l' Èinsa l’à cambiê al vèc paesâg medioevêl ed Ciân che, vést da l'êlta ed la strêda ch’ la pôrta a Rusèina, al va a ciapêr sèimper pió l’aspèt ed ‘na produtîva sitadèina artigianêla, cun ed fiânch, ind l’andêr vêrs la bâsa, destèiş quartêr industriêl.

Cme es rîva a Ciân, ed fiânch a l’incrōş cun la pruvincêla ch’la pôrta a Canòsa e Rusèina, a ‘s vèd la cêşa parrocchiale intitulêda a Sânta Madalèina. Al fabrichêt religiōs a gh’é cumpagnê un campanîl êlt, al stîl ed la facêda e col ed la tòr ind al XVIII-XIX sècolo. Al só intêren a gh’é un rèch patrimòni d'êrt: d’ed là ed un'importânt tèila, attribuîda al Reni, a gh’é dimòndi argînt dal setsèint fât da incisōr arzân, di fîn paliôt in scajôla e bê môbil dal sê-setsèint..

[edit] Stòria

[edit] Dal j urègin al medioêv

Inséma al la trâsa aluvionêla ed l' Èinsa la presèinsa ed l’òm l’é documentêda fîn da la preistôria: di la vōr fât a mân in prêda schegêda che s’arfân al paleolétich e al neolétich în môd particolêr sparpagnê ind al fondvâl, e în la pió antîga testimoniânsa ed la presèinsa ed l’òm in tóta la montâgna arzâna. L’ importânt véia ch’ la coleghêva i cèinter ed la pianûra padâna meridionêla cun Lóca e cun Luni (antîgh pôrt ed la Ligória) l’êra al cōrs dal fióm che gh’à ‘vû un impurtânt pôst: Luceria (o Nuceria), òna dal quâter colônie rumân pió impurtânti ed la “Gallia Togata” o Cisalpèina, n’în testimòni ‘na sèria ed rèst, tra quî ‘na bòuna quantitê ed munèidi, têli da fêr pinsêr che la fîn ed Luceria sia stêda cavşêda da ‘n dişaster pió che da ‘na saczêda. Sègn ed rèst etrósch în stê in pió catê inséma a i muntarôt, mēno culiĵnt e mìa tgnû cûnt dal pôpol rumân a favōr dal pió rèch fondvâl. Sōl cun la paûra dal scuriasêdi ungârichi e cun graduêl afermêres dal fevdalèişem, a’s vèd al popolamèint dal teritôri muntanêr, pôst pió difendèbil, stratègich e pió sicûr dal campâgni aşvèin. Inséma al fōrmi mêl mési dal trèin a vín só dòunca la cintûra ed fortificasiòun medioevêli: al rôchi e i castê, tra còsti a vîn só al nòm ed Canòsa, cèinter fortifichê tirê só intōrna al IX sècol, cme l’arcôrda al Carducci, inséma a la: "bianca, brulla, erma rupe". Dôp al 1.000, dimòndi Bōregh sparpagnê àn ciapê al sémi dal culèini, pruvând acsé al desfêres pôch a la vôlta ed la vècia properietê fevdatâria e al şlarghêres ed céche e mzâni aşièndi agrâri. Al cà a tòr armâgne l’elemèint che sêlten fôra di pió antîgh Bōregh campagnôl che mantînen incòra incô un rèch patrimòni culturêl, e în un elemèint ed costrusiòun pió carateréstich dal paesâg architetônich dal teritôri, dōve al piân tèra l’êra préma ed tót druvê a magaşèin e al purtêl d'ingrès l’êra êlt, in môd da permèter l'ingrès a ambiĵnt domèstich més al prém piân cun ‘na schêla mìa fésa. J elemènt ed costrusiòun d’ j antîgh Bōregh, cme i rèst ed dimòndi castêi, testimònien incô, cun un ‘arciâm mìa cambiê, l'antîga civiltê ch’ l’ è stêda in sté teritôri rèch ed tradisiòun e stòria.

[edit] Int l’ân mél

Rèst dal Castel
Rèst dal Castel

La grând polética européa l’îva stabilî al só teâter in st'època prôpria a Canòsa.Al legendâri Sigifredo, che es’à sōl da dōve al deşvîn: Lóca, l’é l'urégin ed la râsa fevdêla che l’à rifursê la só avtoritê ind l’êrch ‘d un sècol e mèz. Mó l’é cun Adalberto-Atto ch’ la cumîncia la stòria ed la putèinsa di Canòsa, al patriêrca ed Matélda la guidê i sódit al recóper ed tèri in saldîv, a la difèişa dal dirét de scampêr e l’ à ufêrt a lôr un ricôver sicûr cun la fortificasiòun ed cà a tór, prutèti da na bòuna rêda ed difèişa militêra. Al sgnōr ed Canòsa l’à savû asicurêres la prutesiòun ed l'imperadōr Ottone I, fîn a dvintêr al só fedêl rapresentânt, ricevènd in câmbi di crèdit polétich e ôbligh fevdêl. Int l’ ân 940-950, secònd la memôria, în stê fât da Adalberto-Atto di stâbil fortifichê e tòri a Canòsa, Rusèina e Rusnèla. In di documèint dal 975-976 a's gh’à nutèsi per la préma vôlta dal Cunvèint ed S. Apollonio che a's câta ind la Rôca canosiâna. Int al 988, pôch dôp èsser stêt numinê marchèiş, Adalberto-Atto al môr. A n'à cuntinvê l'ôvra poltica ûn di quâter fiō: Teobaldo, ch' l' à zuntê al cuntèi ch’ al gh'îva ânca còli ed Brèsa e Frèra. In sègvit Bonifacio, ònich erêd ed Teobaldo, l'à quistê la giurisdisiòun só teritôr a l'abasèin d' j Apenèin, fîn a rivêr ad avèir un grêd ed potèinsa têla da prèir èsser considerê al pió grând di fevdatâri italiân. Al marchèiş al s'é şluntanê pôch a la vôlta da l’Impêr stabilènd dimòndi rapôrt cun la Cêşa (cme al scâmbi dal castèl ed Toân cun pēv e capèli).


[edit] Matélda

Rex rogat abbatem / Mathildim supplicat atqueMatélda ed Canòsadal Cod. Vat. lat. 4922 (1115)
Rex rogat abbatem / Mathildim supplicat atque
Matélda ed Canòsa
dal Cod. Vat. lat. 4922 (1115)

Fiōla ed Bonifacio, mōrt asasinê int al Mantvân mèinter l’êra drê fêr ‘na batûda ed câsa, e ‘d la só secònda mujêra, Beatrice ed Lorena. Cuşèina ed l'imperadōr Enrico IV, l’é stêda la figûra ed dòna pió impurtânt ed la stôria medioevêla italiâna, un chês ònich ind l’Eurôpa dal tèimp. A la môrt dal pêder la dvèinta erêd ‘d un grôs patrimòni fevdêl, ch’ l’ andêva da la pruvincia dal dé d’incô ed Lóca a Frèra, da la Garfagnâna a Brèsa. La cuntèsa l’à visû ind la strésia d'Apenèin cumprèişa tr’ al fióm Sècia e l'Èinsa dal 1071 al 1115 quând l’ é môrta per èsser pó suplîda, ‘na préma vôlta, int la badèia ed Polirone (Sân Benedèt Po dal dé d’inco).

Canòsa, cèinter ed la cuntèa in dōve l’é stê més só al strordinâri sistêma ed tòr d’ avistamèint, la dêv la grân glôria al pió impurtânt fât dal scûnter tr’ al papêt e l’impêr: l'ât d’ ubidiĵnsa fât da l'imperadōr Enrico IV ind i cunfrûnt dal Pêpa Gregorio VII ch’ al ‘l’îva scumunichê ind al tèimp ed la lôta dal j investidûri. Int al znêr dal 1077, per trî dé e trèi nôt sóta al mûri dal castèl, l'imperadôr, deschêlsa, vistî da pelegrèin e cun la tèsta sparpagnêda ed sèndra, l’à perghê in znòc al perdòun ed Gregorio VII.. A la fîn, cun la bòuna parôla ed Matélda, l’é stê ricevû dal Pêpa e l’ à sotoscrét ‘na pês pó rèişa inótila da la bestiêla vendèta per l'umiliasiòun subîda. La guèra ch’l’é gnûda dôp, l’é durêda di dêş ân, l’à més a dûra prôva al grandōş sistêma difensîv di castê, che in tót al manēri àn permés a la cuntèsa ed reséster fîn al la cunversasiòun per fêr la pêş int al castèl ed Bianèl, l’é aşvèin, cun Enrico V, fiôl d’ Enrico IV, int al 1111. Mó sōl al tratêt, gnû dôp, ed Worms l’à fât finîr, dêş ân pió têrdi, la lòunga lôta dal j invistidûri.


[edit] Da la môrt ed la Cuntèsa ai nôster dé

A la môrt ed la Cuntèsa i posedimèint di Canòsa a s’în sfrantumê. A i Canòsa gh’êra armêş la sgnuría inséma al paèiş e la rôca, che asediêda l’êra stêda butêda zò int al segvînt 1255 dal milési dal cmûn ed Rèz. Dimòndi şguastamèint àn sgnê al destîn ed Canòsa ind al dimòndi batâli frût ed cumplôt e aleânsi tra i Visconti, i Farnese, gli Estensi. La localitê ed Canòsa, ch’la fêva pêrt dal Duchê ed Pèrma, l’é dvintêda cmûn indipendèint int al 1805, cûn al municèpi. Lé’ stê unî int al 1809 a Quâter Castê e int al 1815 a Sân Pôl d’Enza, dal 1861 l’é stê més insèm al Cmûn ed Ciân. Més a cavâl tr’ al prûvînci ed Rèz e Pèrma, al teritôi al gh’à mìa ‘vû un aspèt bèin definî, pôst che l’istès percōrs dal fióm Èinsa, ind i sō mudamèint, bèsa bōga e turtiê, al rapresentêva al cunfîn. L’ é sucès che per un cêrt peréiod al teritôri ed Canòsa l’é stê ed la Municipalitê ed Bibiân. Sōl int al 1943 a s’é arivê a la cunfurmasiòun dal dé d’incô, mìa sèinsa spartisiòun e cumprumés che a s’în cunclûş int al 1950. A côlpa ed la prôpria situasiòun ed colegamèint tra la pianûra e la muntâgna, ind al tèimp ed la secònda guèra mundiêla al teritôri ed Canòsa l’é stê teâter ed dimòndi ât ed guèra e câmp d'asiòun per gróp ed partigiân arzân e pramşân, che àn dê ‘na mân, a la fîn ed la guèra, a turnêr a urganişêr teritôri e la cunuméia dal cmûn, adès fôrt ‘d un prôpria e precîş carâter.

[edit] Muséo Naborre Campanini

Fûnt dal batèz
Fûnt dal batèz

Tr’ al ruvîni dal castèl matéldich, in un fabrichêt atâch al vèci mûri castlâni, a ghé al muséo nasionêl. L'istitusiòun l’é intitulêda a còl che l’à més insèm al prém materiêl oséja Naborre Campanini. L’é stê inagvurê int al 1893. Al mèt insèm rèst, catê al tèimp de schêv fât ind la secònda metê dal XIX sècol, che deşvînen da la véta dal castèl, pcòun architetônich, capitê rumânich, pcòun d’iscrisiòun, materiêl ed lâpidi e da furnêş, cerâmichi, ‘na vâsca dal batèz e arcôrd antîgh matéldich. ‘Na pêrt dal materiêl la deşvîn da la cêşa ed Sânt'Apollonio l’é atâch, mèza butêda zò, int al XIV sècol, da ‘na frâna. Int al salòun centrêl l’é tgnû dacât al rèst pió impurtânt, ch’ l’é al fûnt batesimêl rumânich, a ‘ s pèinsa ch’ al vènga da l'antîga badéia ed Sânt'Apollonio.Fât a mân e in un sōl blôch ed sâs côch, l’é dimòndi urnê da trèsi, figurasiòun alegôrich, fâsi e di êter elemèint particulêr ed la scultûra dal peréiod medievêl.


[edit] Tempièt dal Petrarca

Tempièt dal Petrarca
Tempièt dal Petrarca

A fêr la strêda ch ‘ la pôrta a Mûnchi dal j Òli, dôp ‘na sèria ed turnânt rât, a s’ rîva a ‘na lêrga spianêda da dōve a s ‘vèd la Val d' Èinsa ed mèz. Tirân drét Selvapiâna l’é al prém bōregh ch’ a s'incûntra, antîga localitê, bèla documentêda préma dal Mél, rèişa famōşa per avèir dê alôg int al 1341 al poēta Francesco Petrarca. Ind la spianêda a gh’é armêş pôch maciòun ed l’antîga “Silva Piana”. Lorenzo Molossi ind al só "Vocabolario Topografico dei Ducati di Parma, Piacenza e Guastalla", editê int al 1838, al descrivîva acsé al teritôri: "All'oriente del villaggio avvi una selva antichissima in deliziosa pianura, per cui ha nome il luogo; e verso ponente, tra il villaggio e l'Enza vedesi un bosco in dirupato pendio, bagnato ai piedi di rio Ceresola, nel qual bosco esistono tuttora le reliquie della casupola che vi teneva Francesco Petrarca….". Al Molossi al sperêva che in còl pôst a gnès fât "...un monumento che additi allo straniero i recessi di Selvapiana, già sì cari, e di gloria cagione al divino cantore di Laura". L’ apèl l’é stê tôt só da un gróp d’òm famōş ed cultûra pramşân che fr’ al 1839 e al 1847, sustgnû ânch da Maria Luigia duchèsa ed Pèrma, a gh’ l’ àn cavêda a finîr al Tempièt. A i disègn dal prugèt a gh’àn més al mân l'arch. Nicolò Bettali e Paolo Toschi; la stâtva, mésa al l'intêren, l’é ed Tomaso Bandini, mèinter al decorasiòun în ed Francesco Scaramazza. In sti ûltem tèimp al Tempièt l’è stê restarvê da l'Asesorê al Turîşem ed la Pruvîncia ed Rèz; incô destinasiòun gradîda ed chi, ind l’ andêr a Selvapiâna, l’intènd rènder omâg al poēta Francesco Petrarca, ûn di grând pêder ed la léngua italiâna.


[edit] Vōş corelêdi

[edit] Sît

Sît dal Cmûn

Comuni della provincia di Reggio Emilia (tradurre)Al cmûni ed la pruvîncia ed Rèz

Albinèa · Bagnôl in Piân · Baîş · Bibiân · Bresèl · Burèt · Buşâna · Cadelbôsch ed Sôver · Campagnōla · Campeṣen · Canòsa · Carpnèida · Casalgrànd · Caşîna · Castelnōv di Mûnt · Castelnōv ed Sòt · Castlarân · Culâgna · Curèz · Fâbrich · Gatâtich · Gualtêr · Guastâla · Ligûnchi · Lusēra · Muntèc · Nuvalêra · Puvî · Quâter Castē · Queriêgh · Ramşèit · Ré Salşêr · Rèz · Rezōl · Rôl · Rubēra · San Martèin · Sant’Ilâri · Sân Pôl · Scandiân · Toân · Véla Mnôs · Vèt · Viân · Vsân