Pruvîncia ed Rèz
From Wikipedia
Artécol in dialèt arzân
La Pruvîncia ed Rèz l’è ‘na pruvîncia ed l' Emélia-Rumâgna ed quêsi 490 méla abitânt.
La cunfîna a sira cun la Pruvîncia ed Pèrma ( al cunfîn l’é al fiòm Èinsa) a matèina cun la Pruvîncia ed Mòdna (al cunfîn l’é al fióm Sècia), a l’abaşèin cun la Lumbardéia (Pruvîncia ed Mântva ) e a mezdé cun la Tuscâna (Pruvîncia ed Massa-Carēra e Pruvîncia ed Lóca ).
Contents |
[edit] Viabilitê
La pruvîncia l’è traversêda pr’al lêregh da la Via Emélia, fâta da i rumân, che a's gh’é més ed fiânch int al XX sècol l' Autostrêda dal Sōl e, préma incòra, la lènia feroviâria Milân - Bològna. A gh’în ânca presèinti al lèni lochêli dal Ferovéi Arzâni. Pr’ al lòungh, da mezanôt a mezdé, la pruvîncia l’é atraversêda da la Strêda dal Cerêto (SS 63).
[edit] I cèinter abitê
Da un pûnt ed vèsta dal teritôri e sitadèin la pruvîncia l’é caraterişêda da la preşèinsa ed divêrs cèinter pió cèch che a fiânchen al cèinter pricipêl, Rèz, da la stòria despès vîva e indipendèinta. Ind la bâsa arzâna l’é storicamèint impurtânt Guastâla, lòungh al Po, e al sitadèini ed Nuvalêra e Curèz. A i pē ed la culèina a’s câta Scandiân, al secònd cèinter pió impurtânt ‘d la pruvîncia, mèinter al cèinter pió significatîv ed l' Apenèin arzân l’é Castelnōv di Mûnt.
[edit] L'ambijnt
L’é cumprèişa fra al fióm Po a mezanôt e al crinêl ed l'Apenèin Tòsch Emiliân a mezdé. Mèinter la zôna ‘dla pianûra la presèinsa ed l’òm l’é dimòndi fôrta, l' Apenèin arzân al presèinta incòra un livèl ed naturalitê êlt, ch’al crês mân mân es se spôsta a mezdé vêrs al crinêl. Fra i magiōr arciâm ‘dla muntâgna a gh’é la Prêda ed Bismântva, ind al comûn di Castelnōv di Mûnt e ch’ l’ as vèd dal zôni ed dimòndi comûn ed la muntâgna. Al prufîl nèt ed la muntâgna l’à impresiunê Dante Alighieri ch' al la nômina int al Purgatôri ed la Divina Cumèdia.
[edit] La pianûra e al muntâgni ed la zôna
La pruvîncia l’é divîsa in dō pêrt: ‘na zôna ed pianûra e òna ed muntâgna, la zôna ed pianûra la va dal cunfîn a l’abaşèin fîn a ‘na lènia quêsi drèta, da sîra a matèina, a 6-7 km. a mezdé da Rèz in dōve cumîncen al culèini che vân pôch a la vôlta in crèser fîn a cambiêres in vèiri e prôpri muntâgni fîn al crinêl. La pianûra, esènd lighêda al cōrs dal Po, la va naturalmèint in calând in altèsa da sîra a matèina. I dû cò în i 19 mêter i.l.m. al cunfîn pruvincêl tra l’albaşèin e matèina e i 2121 mêter dal mûnt Cusna. Al j-êtri sémi impurtânti în: l’Êlp ed Sucîs (2017 m.), al Casarôla (1979 m.) e al Mûnt Elt (1904 m.). Da nutêr al fât ónich e uriginêl ed la Prêda ed Bismântva, ch’la se stâca cun la só séma piâta e al só parèidi dréti tânt che s’arcgnòsen subét ind i dimòndi panorâma ed l' Apenèin arzân. I pâs ed muntâgna pr’ al mâchini al cunfîn cun la Tuscâna, în, da sîra a matèina: al Pâs dal Lagastrèl (1200 m.), al Pâs dal Cerêto (strêda statêla 63, 1261 m.), al Pâs ed Predarêna (1572 m.) e al Pâs da Fôrbiş (1574 m.).
[edit] Al j-acvi
Trî în i principêl cōrs d'âcva che bâgnen la pruvîncia: al Po a mazanôt per circa 20 km., l' Èinsa a sîra, dal surgînt fîn al sbòch int al Po, sgnând al cunfîn cun la pruvîncia ed Pèrma per circa 85 km. e al Sècia ch’al sègna al cunfîn a matèina cun la pruvîncia ed Mòdna da Srèdel a Rubēra; d’ed ché al va ind la pruvîncia ed Mòdna fîno a dêr int al Po, dôp un cōrs ed pió ed 170 km. Dimòndi în i turèint, spêce in muntâgna: al pió impurtânt l’é sèins êter al Cróstel, lòungh 55 km. ch’al nâs pôch sōvr a Casîna e al s’ bóta int al Po, atraversând al comûn ed Rèz. Turèint pió cèch în al Dôl, al S’cèl e al Treşnêr, che dân int al Sècia, pó al Rodên, la Mudlèina e al Quarèişem che bâgnen al burghêdi ed Rèz.
Pôch i lêgh naturêl: ûn sōl in pianûra, al Lêgh ed Gruma int al comûn ed Campeşen, e in muntâgna i trî lêgh dal Cerêto (ûn principêl e dû pió cèch) e al lêgh Calamòun, ciamê ânca lêgh dal Ventâs, in côsta a l’istès mûnt.
Bacîn artificêl ed ‘na cêrta importânsa în a Ligûnchi, al Pâs dal Lagastrèl e a Gazân ed Véla Mnôs, mèinter la bâsa l’é tajêda da canêl sculadōr, da canêl per dacvêr e da bonéfichi che vân a dêr int al Po o diretamèint o atravêrs al Cróstel o l' Èinsa. Da l’Êlt Mediēv e fîn al Setsèint ind la periferéia a l’albaşein ed Rèz es s’ imbarchêva int al canêl Navéli per rivêr, ind al môd pió svêlt e sicûr, a Fréra e a Venèsia.
Vèini termêli impurtânti în a Cervarèşa, int al comûn ed Busâna, mèinter còli ed Quâra ed Toân, cgnusûdi dal tèimp di rumân e fîn al medioēv, în stêdi bandunêdi e quêsi sughêdi cōlpa dal salatêdi e di teremôt che a n’ àn stumpê al côrs. Al fûnti ed Puiân ed Véla Mnôs, ch’în dimòndi bundânti, aspèten d’èser sfrutêdi.
[edit] Conuméia
Ind la provîncia, in tóta la zôna ed la pianûra, a gh’è un fôrt distrèt mecânich. La zôna a matèina, ind i comûn ed Castlarân, Casalgrând e Scandiân a gh’è ânca un impurtânt distrèt ed produsiòun dal cerâmichi, in uniòun ânca cun i comûn confinânt ed la provîncia ed Mòdna, in particolêr Sasōl. Tóta la provîncia, ânca la zôna muntanêra, l’è cgnusûda per la produsiòun dal Grâna (Parmigiano Reggiano). Ed valōr l’é ânca la produsiòun agrécola e zotètnica, sopratót per còl che riguêrda l'alevamèint di nimêl. Per sti motîv la provîncia l’è dimòndi svilupêda e la disocupasiòun l’an gh’è mìa.
[edit] Stòria
La cunquésta rumâna l’à purtê a la costrusiòun dal filòun ‘d la provîncia e ‘d la regiòun, la Via Emélia fâta fêr da Marco Emilio Lepido. In pruvîncia i rumân j-àn fât ânca la via ch’ la colêga Rèz a Bresèl (Brixellum). Sant'Ambrogio, ind al só viâg in Emélia, l’à ciamê Rèz "cadavere di città" per spieghêr la sèria decadèinsa per cōlpa dal j-invasiòun furastêri. L' Apenèin arzân al gh’à ‘vû al só mumèint ed masîm spiandōr int al XI sècol, con al paèiş ed Canòsa al cèinter ed la polética europèia ed Enrico IV e Matélda ed Canòsa protagonésta ed la lôta fra al Papêt e al Sacro Romano Impero. A la môrte ed Matélda al só properietê in muntâgna pôch a la vôlta a s’în tôti ed nōv l’indipendèinsa fevdêla, pr’ andêr pó sòta al comûn ed Rèz. Ânca divêrs sitadèini ed la pianûra, bèle pôst ed côrt cme Scandiân o Curèz în stêdi unîdi sòta al doméni ed la faméja d'Este, per formêr al Duchê ed Mòdna e Rèz. Fîn a la fîn dal XVI sècol al duchê a gh’êra unî, politichamèint, ânca la sitê ed Ferêra. Int al XIX sècolo, dôp la parénteşi napoleônica cun l’istitusiòun dal Dipartimèint dal Cróstel, dôp la restaurasiòun, per uniòun ed râşa, al duchê al gh’à ‘vû ânch un sbòch int al mêr cun al pruvînci estèins ed Mòdna, Rèz, Guastâla, Frignân, Garfagnâna, Lunigiâna, Mâsa e Carēra. Dôp l'uniòun al Règn d'Itâlia la stòria ed la pruvîncia la va a drê al vicèndi dal rèst d’ Itâlia.
[edit] Aministrasiòun pruvincêla
J-urganîşem che dirègen la Pruvîncia a gh’àn avû, a partîr da l'unitê d'Itâlia, divêrs nòm: Cunséli Pruvincêl guidê da un presidèint dal 1860 al 1923 e dal 1951 ad dé d’incô. Al tèimp dal fâsio agh’è stê un Comisâri prefetési ed l'Aministrasiòun pruvincêla e dal 1945 al 1951 a s’gh’à la Deputasiòun pruvincêla, ch’ la gh’êra bèle dal 1889 dipendèint dal Cunsèli, cme incô la Giûnta.
Cun al j-elesiòun dal 13 zógn 2004 l’è gnûda elèta Sonia Masini, préma dòna d’avèir st’ incâregh.
Ed sègvit a gh’è l’elèinch di divêrs presidèint subeintrê e la dâta ed l’ elesiòun.
- Vedriani Giulio Cesare - 21/03/1860
- Chiesi Luigi - 02/09/1861
- Gorisi Antonio - 02/09/1867
- Chiesi Luigi - 07/09/1868
- Fornaciari Giuseppe - 11/08/1884
- Levi Ulderico - 02/12/1889
- Borciani Alberto - 11/08/1902
- Morati Giovanni - 15/03/1906
- Cottafavi Vittorio - 22/06/1906
- Ruffini Enrico - 17/09/1910
- Sichel Adelmo - 21/12/1910
- Fabbrici Giovanni - 04/06/1923
- Muzzarini Mario - 05/12/1927
- Bertoldi Pellegrino - 06/04/1936
- Colitti Michele - 10/10/1940
- Ramusani Alberto - 31/03/1942
- Scolari Giuseppe - 31/03/1944
- Ercelli Alfonso - 12/09/1944
- Ferrari Camillo - 08/05/1945
- Montanari Dante - 16/07/1951
- Ferrari Franco - 23/12/1964
- Parenti Vittorio - 20/06/1972
- Cusi Guglielmo - 18/07/1980
- Bertani Ascanio - 01/01/1982
- Ruini Roberto - 13/06/1999
- Masini Sonia - 22/06/2004
[edit] I pôst ed la giustésia
A Rèz a gh’é al Tribunêl e la Cumisiòun Tributâria ed prém grêd; la Côrt d’Apèl relatîva l’è a Bologna, al Tribunêl Aministratîv Regionêl e la Cumisiòun Tributâria ed secònd grêd relatîvi în a Pèrma.
[edit] J-ufési finansiâri
Dû în j-ufési ed l’Agenséia dal j-Entrêdi,ûn a Rèz e ûn Guastâla.
[edit] I comûn principêl
- Rèz - 155.191 abitânt
- Scandiân - 23.332 abitânt
- Curèz - 21.953 abitânt
- Casalgrând - 15.933 abitânt
- Guastâla - 14.400 abitânt
[edit] Elèinc di léber
- Antonio Saltini, Dove l'uomo separò la terra dalle acque, Storia delle bonifiche in Emilia Romagna, Diabasis Reggio Emilia 2005 ISBN 88-8103-433-6
Albinèa · Bagnôl in Piân · Baîş · Bibiân · Bresèl · Burèt · Buşâna · Cadelbôsch ed Sôver · Campagnōla · Campeṣen · Canòsa · Carpnèida · Casalgrànd · Caşîna · Castelnōv di Mûnt · Castelnōv ed Sòt · Castlarân · Culâgna · Curèz · Fâbrich · Gatâtich · Gualtêr · Guastâla · Ligûnchi · Lusēra · Muntèc · Nuvalêra · Puvî · Quâter Castē · Queriêgh · Ramşèit · Ré Salşêr · Rèz · Rezōl · Rôl · Rubēra · San Martèin · Sant’Ilâri · Sân Pôl · Scandiân · Toân · Véla Mnôs · Vèt · Viân · Vsân