Litio
Wikipedia(e)tik
|
|||||||||||||||||||||||||
Orokorra | |||||||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Izena, Ikurra, Zenbakia | Litioa, Li, 3 | ||||||||||||||||||||||||
Serie kimikoa | Metal alkalinoak | ||||||||||||||||||||||||
Taldea, Periodoa, Orbitala | 1, 2, s | ||||||||||||||||||||||||
Itxura | Zilar zuri kolorea |
||||||||||||||||||||||||
Masa atomikoa | 6,941 g/mol | ||||||||||||||||||||||||
Konfigurazio elektronikoa | 1s2 2s1 | ||||||||||||||||||||||||
Elektroiak orbitaleko | 2, 1 | ||||||||||||||||||||||||
Propietate fisikoak | |||||||||||||||||||||||||
Egoera | solido | ||||||||||||||||||||||||
Dentsitatea | (0 °C, 101,325 kPa) 0,534 g/L |
||||||||||||||||||||||||
Urtze-puntua | 453,69 K (180,54 °C, 356,97 °F) |
||||||||||||||||||||||||
Irakite-puntua | 1615 K (1342 °C, 2448 °F) |
||||||||||||||||||||||||
Urtze-entalpia | 3,00 kJ·mol−1 | ||||||||||||||||||||||||
Irakite-entalpia | 147,1 kJ·mol−1 | ||||||||||||||||||||||||
Bero espezifikoa | (25 °C) 24,860 J·mol−1·K−1 | ||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||
Propietate atomikoak | |||||||||||||||||||||||||
Kristal-egitura | kubikoa, gorputzean
zentratuta |
||||||||||||||||||||||||
Oxidazio zenbakia(k) | 1 | ||||||||||||||||||||||||
Elektronegatibitatea | 0,98 (Paulingen eskala) | ||||||||||||||||||||||||
Ionizazio-potentziala | 1.a: 520,2 kJ/mol 2.a: 7298,1 kJ/mol 3.a: 11815,0 kJ/mol |
||||||||||||||||||||||||
Erradio atomikoa (batezbestekoa) |
145 pm | ||||||||||||||||||||||||
Erradio atomikoa (kalkulatua) |
167 pm | ||||||||||||||||||||||||
Erradio kobalentea | 134 pm | ||||||||||||||||||||||||
Van der Waalsen erradioa | 182 pm | ||||||||||||||||||||||||
Datu gehiago | |||||||||||||||||||||||||
Eroankortasun termikoa | (300 K) 84,7 W·m−1·K−1 | ||||||||||||||||||||||||
Soinuaren abiadura | (298,15 K) 6000 m/s | ||||||||||||||||||||||||
Isotopo egonkorrenak | |||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||
Erreferentziak |
Litioa elementu kimiko bat da, 3 zenbaki atomikoa eta Li ikurra dituena. Metal alkalinoen taldean kokatzen da taula periodikoan, eta guzti hauek bezala, elementu oso erreaktiboa da, aire hezean oso azkar herdoiltzen dena. Arrazoi honegatik, olio barruan gorde ohi da. Zilar zurixka kolorea duen metal hau metal guztietatik arinena da, eta baldintza estandarretan dentsitate baxueneko solidoa.
Litioa (batez ere 7Li isotopoa) Big Bangean sintetizaturiko elementuetariko bat izan zen, baina bere kantitatea gutxitu egin da denborarekin. Desagerpen honen arrazoia eta litioaren sorreraren prozesua ikerketa gai garrantzitsuak dira astronomian. Litioa lurreko 33. elementurik ugariena da, baina bere erreaktibotasun altuagatik, konposatu bezala soilik ageri da. Pegmatita mineral batzuetan ageri da, baina gatzunetik eta buztinetik ere lortzen da.
Ozeanoetan eta bizidunetan litio aztarnak aurki daitezke, baina dirudienez ez dauka zeregin biologikorik gizakiengan. Hala ere, Li+ ioien efektu neurologikoak, litio gatzak erabilgarri bilakatzen ditu zenbait emozio-estabilizazio drogatan. Litioak eta bere konposatuek beste erabilera komertzial asko dituzte, bero-jasangarri diren beira eta zeramiketan, hegazkinetan erabiltzen diren aleazioetan, eta litio-bateriatan bezala. Partikulen fisikan ere bere garrantzia dauka: litio-atomo baten zatiketa gizakiak egindako lehenengo erreakzio nuklearra izan zen.
Eduki-taula |
[aldatu] Ezaugarriak
Beste metal alkalinoak bezala, litioak balentzia elektroi bakarra dauka, bere elektronegatibitate baxuagatik errez aska daitekeena katioi bat sortzeko. Ondorioz, litioa oso deformagarria da, erreaktiboa, eta gainerako metal gehienek baino urtze eta irakite puntu baxuagoak ditu. Propietate hauek metal alkalinoetan balentzia elektroi ahularen ondorioz nabarmenak diren arren, litioak gainontzeko alkaliek baino elektronegatibitate handiagoa dauka erradio atomiko txikiagoagatik, eta ondorioz, propietate hauek ez dira besteetan bezain nabarmenak.
[aldatu] Fisikoak
Litioa hain da biguna, laban batekin moztu baitaiteke. Zilar-zuri kolorea dauka, baina herdoil ez dadin aire guztiz lehorrean egon behar du. Uraren dentsitatearen erdia dauka, eta hidrokarburoetan ere flotatzen du.
Beroa oso ondo jasaten du, espantsio-koefiziente txikiarekin eta elementu solido guztietatik bero espezifiko altuenarekin. 400 μK azpian supereroalea da. Honegatik, supereroankortasunean ikerketa elementu ona da, litioaren sare atomikoa metal guztietatik sinpleena baita.
[aldatu] Kimikoak
Aire hezean, litioa azkar herdoiltzen da litio hidroxido (LiOH eta LiOH·H2O), litio nitrido (Li3N) eta litio karbonatoz (Li2CO3, LiOH eta CO2 erreakzioaren ondorioz) osaturiko geruza bat sortzeko.
Su garretan, kolore gorri bizia hartzen du, baina biziki erretzean, su garra zuri bilakatzen da. Uretan edota ur lurrun eta oxigenoarekin kontaktuan, berehala piztu eta erretzen da. Hala ere, beste alkali batzuk arriskutsuagoak dira zentzu honetan. Litiozko suak itzaltzen zailak dira alabaina, konposatu bereziak behar direlarik xede honetarako. Tenperatura normalean nitrogenoarekin erreakzionatzen duen metal bakarra da.
[aldatu] Historia
Jose Bonifacio de Andrade e Silva zientzialari brasildarrak 1800. urtean petalita minerala aurkitu zuen, Suediako burdin meategi baten. 1817an Johan August Arfwedsonek elementu berri baten presentzia aurkitu zuen petalitaren mea-harria aztertzean. Elementu berri honek sodio eta potasioak bezalako konposatuak eratzen zituen, baina konposatu karbonatuak eta hidroxidoak uretan hain disolbagarriak ez zirelarik. Litio izena jarri zioten, grezierako λιθoς (lithos, "harria") hitzetik eratorria, aurkikuntzaren jatorria adierazteko, sodio eta potasioaren landare iturburutik ezberdinduz. Geroago Arfwedsonek berak espodumeno eta lepidolita mineraletan elementu honen presentzia aurkitu zuen. 1818an Christian Gmelinek sutan jartzean litio gatzen gorri kolorea behatzen lehena izan zen. Hala ere, ez Arfwedsonek ezta Gmelinek ere ez zuten lortu elementua isolatzea.
Sir Humphry Davyek potasioa eta sodioa isolatzeko erabili zuen prozedura jarraituz, 1818an William Thomas Brandek litioa isolatzea lortu zuen litio oxidoan elektrolisia burutuz. 1855ean, Robert Bunsen eta Augustus Matthiessenek elementu honen kantitate handiak ekoiztu zituzten litio kloridoan elektrolisi bidez. Ekoizketa komertziala 1923. urtean hasi zuen Metallgesellschaft konpainia alemaniarrak, litio klorido eta potasio klorido nahasketa urtu baten elektrolisia eginez.
[aldatu] Aniztasuna eta ekoizpena
[aldatu] Ugaritasun naturala
Litioa lur guztian zehar banatua dago, 33. elementurik ugariena izanik. Lurrazalean 20 eta 70 zati milioi zatiko arteko kontzentrazioan aurkitzen da. Ez da, ordea, elementu soil bezala ageri, bere erreaktibotasun altuagatik, konposatuak osatuz. Litioa arroka igneoen zati da, granitoetan duelarik kontzentrazio altuena. Pegmatita granitikoak litioa duten mineral ugarienetarikoak dira; espodumenoa eta petalita dira elementu honetarako iturri komertzial bideragarrienak.
Gizakiengan, litio konposatuek ez dute zeregin biologikorik; kantitate handietan pixkat toxikoa da. Ahuntzek eta arratoiek litio kantitate txikiak beharrezko dituzte.