Viana

Wikipedia(e)tik

Viana

Nafarroa Garaia
Vianako bandera Vianako armarria
Izen ofiziala Viana
Antolaketa
Estatua
Autonomia Erkidegoa
Merindadea

Espainia
Nafarroako Foru Erkidegoa
Lizarrako merindadea
Posta-kodea 31230
Garaiera
Eremua
Biztanleria

Dentsitatea
Euskaldunak

469 m
78,62 km²
3.661 (2006)

46,57 bizt/km²
%5,02 (2001)

Herritarra bianarra
Alkatea Gregorio Galilea Arazuri
www.viana.es

Eduki-taula

[aldatu] Deskribapena

Viana hiri historiko eta monumentala Iruñetik 81 eta Logroñotik 9 kilometrora dago. Nafarroako hego-mendebaldean kokatzen da, Kodes mendiaren eta Ebro ibarraren artean. 1219koa du fundazio data, Nafarroako Antso VII erregeak berreraiki eta Forua edo Arranoaren Erregalia eman zionekoa.

Prospekzio arkeologikoek historiaurreko eta historiako berrogeita hamarren bat aztarnategi azaleratu dituzte, eta horrek erakusten digu inguruko eremurik aberatsenetakoa dela gurea arkeologia alorrean.

[aldatu] Historia

[aldatu] Hastapenak

Vianako lurrak, Nafarroaren hego mendebaldean kokatuak, 1219an sartzen dira lehenbizikoz historiografia ofizialean, Antso VII.a Azkarrak hirigune nagusia izanen zuena berreraiki eta birpopularazi zuenean. Hala ere, indusketa arkeologikoek berrogeita hamarren bat aztarnategi prehistoriko eta historiko azaleratu dituzte, gure inguruetakoen artean lurrik aberatsenetakoa dela berretsiz. Azken aurkikuntza, Longarreko hipogeoa da. Bianaren mugartearen iparraldean kokatua, lurpeko hilerri hori, 4.000 mila urte ingurukoa, bere gisakoen artean Nafarroa osoko bitxiena eta garrantzitsuena jotzen dute.

[aldatu] Antso VIIa Azkarra

1219ko Vianaren berreraikitze eta birpopulatzeak defentsa-arrazoiak ditu nagusi: Nafarroako muga indartzeko gotorleku bat eraikitzea Logroño, Gaztelako hiririk handienaren aurrean. Horretarako inguruko herrixketako biztanleak bereganatu zituen Arranoaren Forua delakoaren bitartez. Horrekin batera, hiri berriak bere muinotik garai hartako bide kultural, ekonomiko eta politiko nagusia ikusbidean du: Donejakue edo Frantses Bidea. Gaztelu batez, harresiz, hauei loturiko bi elizaz hornitua da; erromatarren kanpamentu mitikoetatik ikasitako hirigintza-ereduen arabera eraikia izan zen hiriak, Erdi Aroan setio eta gatazka ugari jasan zuen eta Gaztelaren menpe geratu zen tarte laburretan. Garai horretatik du "Txit noblea eta txit leiala" titulua.

[aldatu] Vianako printzea

Ingalaterrako Erregeak Galesko Printzerriarekin, Frantziakoak Delfinerriarekin eta Gaztelakoak Asturiasko Printzerriarekin egin zuten bezala, Nafarroakoak, Karlos III.a Nobleak, 1423ko urtarrilaren 20an Bianako Printzerria eratu zuen, nafar tronoaren oinordeko guztiek titulu horren jabe izan zitezen. Hiru urte zituela -1424eko abuztuan-, bere amona doña Blancaren besoetan, Karlos printzeak Lizarrako merinaldeko mendebaldean kokatutako bere hamahiru hiri eta gazteluen jabetza hartu zuen (besteak beste Laguardia, gaurko Arabako Errioxan dena, eta San Vicente de la Sonsierra, “picao” direlakoengatik ezaguna den Errioxako hiria). Bere bizitza osoa, etengabeko borrokatan eman zuen. Nafarroako Erreinuaren Gobernadore, Kataluniako Gobernadore Nagusi, bere aldekoak ziren beamontarrek errege aldarrikatua, Bartzelonan hil zen 1461ean. Katalanek kanonizatu nahi izan zuten. Pobleteko monastegian lurperatua da. Historiagile batzuek diotenez, Margarita Colón andrearekin Mallorcan izan zituen amodio-harremanetatik sortu zen Amerikaren Aurkitzailea.

[aldatu] Cesar Borgia

Bere deitura italieraratuaz ezagutzen dugu, baina Aragoa eta Valentziako Borjatarretakoa zen eta bere aita Alejandro VI.ak elizgizon karrera egitera bultzatu zuen. 1492an Iruñeko apezpiku zela, anaia baten heriotzak norabidea aldarazi zion eta Aita Santuaren armadako kapitain buru izatera ailegatu zen. Ondoren, Fernando Katolikoak Gaztelara ekartzea agindu zuen. Ihes eginik, 1506an iritsi zen Iruñera. Handik laster, bere koinatua zen Juan Labritekoak nafar armaden kapitain nagusi izendaturik, Bianako gaztelua setiatu zuen, eta 1507ko martxoaren 12an hil zuten. Santa Mariako aldarean zegoen hilobi eder bat bazen haren oroimenean, eta hortik hartu zuen 1523an Johanes de Bargota aipatzen zuen Antonio de Guevarak bere hilartitza. Elizatik atera eta 1953ra arte ez zuten itzuli bere harmailadira. 1965ean busto bat dedikatu zitzaion -Orduna eskultore erronkariarrarena- Sor Simona Oroz edo San Frantzisko Plazan. Gaurko bianarrek busto horri maglia rosa edo maillot horia paratzen diote Migel Indurainek proba horietakoren bat irabazten duenean.

[aldatu] Hiri titulua

Vianak hiri titulua Nafarroako Felipe VI.ari (Espainiako IV.ari) erosi zion. Nafarroako bederatzi hirietako bat da. Gaztelua eta Soto Galindoko lurrak eskuratu zituen, gaur egun duen herrilurrik handiena. Errenazimendu eta Barrokoan Bianak harresia eskuratuko du "Erregearena zen-, kale gehiago egin, atariak erantsi, elizak zabaldu, eraikiko ditu etxeak, plazak, udaletxea, zezenetarako balkoiak, iturriak, Frantziskotarren komentua eta Ebroren ertzean Recajoko errota. 1592an Enrique ***** humanista eta soldaduak herri honetatik igarotzean hauxe adierazi zuen: "Bada Eskualdean ogi ugari eta ardo on eta merkea franko, Vianako ardandegia Nafarroako Erresuma osoa ardoz hornitzeko gai da behar izanez gero, eta hemen Gaztelan baino merkeagoa da dena". Aipamen honen ildotik, 1752an Real Compañía Guipuzcoana de Caracasek uxual edo pattar destilategi bat eraiki zuen. Iruñean 1665ean, goian aipatutako erregearen hileta zela medio antolatutako lehiaketan Francisco Alesónek, Vianako seme zen jesuita historialari prestuak, irabazi zuen saria euskarazko poema batekin.

[aldatu] Frantsestadak eta karlistadak

XIX. mendea Iruñea-Logroño Errepidearen eraikuntzarekin hasi zen. Handik pixka batera San Pedro eliza koartel nagusitzat hartu zuten frantsesek. Gudaroste kantonatuentzat eta pasadizokoentzat –frantsesak, ingelesak, portugesak, gerrilak, Minaren Nafarroako Dibisioa- eman behar ziren razioek orube eta herri-lurrak saldu beharra ekarri zuten. 1834ean Tomas Zumalakarregi gipuzkoarrak Alberguería deritzan lautadan –hiriaren hegoaldean- estreinatu zuen bere lantza luzeko zalditeria. Donejakue bideko leku hori izango zen 1975ean karlista eta liberalen arteko preso trukaketarik handienaren gertaleku. Bien bitartean San Pedro eliza erori eta Recajoko lursail handia saldu beharra izan zen. Mende bukaeran urtegia egin zen, udal abere-saila eskuratu, Foruen iturrira ura ekarri, eta 1897ko azaroaren 24ean herrira argi-indarra iritsiko da. Gutxigatik ez zuen argi-indarra ikusi Frantzisko Navarro Villoslada bianarrak, bi urte lehenago hil baitzen “Amaya o los vascos en el siglo VIII”ren idazlea eta “Asociación Euskara de Navarra”ko kide zena.

[aldatu] XX. mendea

Lehenbiziko urteetan emigrazio handia nabari da, filoxera izurriteak eta ia etengabeko lehorteek eraginik. 1908an "Gremio de Obreros y Asociados" delakoa sortu zen, kutsu katolikokoa; 1919an jornalarien artean lur-sailak banatzen hasten dira; Errepublika iristerako kanilako ura bazen etxe guztietan; Autonomia-Estatutuei dagokienean, berriz, udalak, gehien bat tradizionalista, hiriburutik emandako agindu eta gorabeherei loturik ibiliko da. 40-50 hamarkadaren azkenean ardo eta oliogintzako kooperatiba sortu zen, eta Salobreko bigarren urtegia bukatu. 1960ean 2.513 biztanleetatik askorentzat ezinbestekoa zen emigrazioari hesia jarri zitzaion Nafarroako Sustapen Programaren bitartez, hiriari Poligonoa eman baitzion. Ikuspuntu ekonomiko eta sozialetik munta handiko gertaera izan zen. Ur bilketa berria, Zaharren Egoitza, Jubilatuen Etxea, Santa Mariaren garbiketa, Kultur Etxea, Kiroldegia, Eskualdeko Osasun Etxea, Egoitza handitzea, erromesen etxea laster, etab.: horiek guztiek egiten dute Biana itxaropenez betetako hiria.

[aldatu] Jai eta ospakisunak

2007ko urriaren 21ean ospatuko da Nafarroa Oinez Vianan.

San Anton (urtarrilaren 17an): bezperan suak egiten dira eta bertan baratxuriak, txorizoa, etab. erre.

San Felices (otsailaren 1ean): ospakizun berezia da arras, gogora ekartzen baitu 1219ko otsailaren 1 hartan Viana hiria eraiki zela, San Felices atarian lehen harria paratu zenean. Danbolinteroa kaleetan barna ibiltzen da eskola garaian dauden haurrei dei eginez. Mezatik ateratzean, agintariek moneta bana ematen diete, gogoan izan dezaten sortiria noiz eraiki zuten.

Inauteriak (gozo-eltzearen igandea): Ihaute "ofizialen" ondoko igandean eta Garizuman bete-betean sartuta ospatzen da Vianako Inautea. Ohitura berria da, eta inguruko jende asko biltzen du, Vianako inautearekin jaia errepikatu asmoz. Parranda eta jostatzea nahinon Vianara urte garai honetan hurbilduz gero.

Cuevasko Ama birjinaren Erromeria (Pazko astelehena): Done Jakue bideko azken saindutegi nafarra, Cuevasko Ama Birjina benerazio handikoa da bianarren artean, eta egun horretan jende asko biltzen da baselizan. Eguraldi ona egiten duenetan, koadrila asko bertan gelditzen dira bazkaltzen eta jai giroak iluntzera arte irauten du.

"Vianako Hiria" Artisautza Feria: hiriko ikastolak antolatua Erramu igandean, Nafarroako eta inguruko erkidegoetako artisaurik onenetakoak biltzen dira bertan. Ehunaka bisitari hurbiltzen dira Vianara egun honetan. Feria girotzeko musika, dantza eta herri kirol ekitaldiak ere egiten dira. Kultur ekitaldiak ere izaten dira: hitzaldiak, erakusketak,…


Santa Maria Magdalena jaiak (uztailaren 22an): hiriko zaindariaren jaiak. Inguruan tipikoak diren festen modukoak: bigantxak, erraldoi eta buruhandiak, dastatze gastronomikoak, zezen-suzkoa, kontzertuak, etab.. Bezperan asten dira.

Nievako Ama Birjinaren jaiak (irailaren 8aren ondoko igandea): duela gutxira arte hiriko jai "nagusiak" izan dira, uzta bildu eta garia jo ondotik. Irailean ospatzen badira ere festa animatuak dira oraindik, eta merezi du bertara hurbiltzeak.

Asteburu Gastronomikoa (azaroaren 1eko astea): ospakizun honetan jatetxeek menu bereziak eskaintzen dituzte bertako berezitasunak dastatu ahal izateko. Gainera, hiriko zenbait elikagai enpresa ere bisitatzen ahal dira. Hitzaldiak antolatzen dira, eta hiriko ostatu eta jatetxe guztiek parte hartzen duten pintxo txapelketa egiten da, arrunt herrikoia bera.




Nafarroa Artikulu hau Nafarroako geografiari buruzko zirriborroa da. Wikipedia lagun dezakezu edukia osatuz.