Manuel Garagorri Larramendi

Wikipedia(e)tik

Manuel Larramendi
Datu pertsonalak
Izen osoa Manuel Garagorri Larramendi
Ezizena Aita Larramendi
Jaiotza data 1690eko abenduaren 25a
Jaiotza lekua Andoain (Gipuzkoa)
Heriotza data 1766ko urtarrilaren 29a
Heriotza lekua Loiola, Azpeitia (Gipuzkoa)

Manuel Garagorri Larramendi (Andoain, Gipuzkoa, 1690eko abenduaren 25a - Loiola, Azpeitia, Gipuzkoa, 1766ko urtarrilaren 29a), Aita Manuel Larramendi bezala ezaguna zena, XVIII. mendeko euskal idazlea izan zen. Txomin Garagorri eta Manuela Larramendi zituen guraso, eta ezezaguna da amaren abizena hobestearen arrazoia.

Bere idazlanetan ikus daitekeenez, euskararen defendatzaile sutsua zen. Kultura handiko gizona zenez, jarraitzaile anitz izan zituen. Bere garaiko gizonik jakintsuenetako bat da eta baita ikasketetan oso saiatua ere.

Eduki-taula

[aldatu] Larramendismoa

Larramendismoaren korronte ideologikoa XVIII. mendearen lehenengo zatian garatu zen eta idazle andoaindarra izan zen korronte honi izena eman ziona. Ezaugarri nagusienak honako hauek dira:

  • Gipuzkoako foruen defentsa.
  • Foruak Gipuzkoako lege berezi bezala defendatzea.
  • Foruen defentsa aldarrikatzailea bilatzea.

Larramendismoaren ideologia foruak galtzearen beldurraren ondorioz sortu zen. Planta berriko dekretuak delakoaren ondorioz piztu zen eta 1717an aduanak kostaldera eraman zituztenean areagotu egin zen. Gainera, Madrilgo intelektualen artean Euskal Herriko foru-pribilejioen kontrako kanpaina bultzatu zen. Etsai-giro horretan sortu zen filosofia larramendista, euskal nazionalismoaren aurrekarietako bat izan zena hain zuzen ere.

Sobre los fueros de Guipúzcoa argitaragabean (1756-58, 1983), Pirinioko Herrialde Batuak (Provincias Unidas del Pirineo) izeneko egitasmo baten alde hitz egiten du, non zazpi euskal lurraldeak estatu aske batean batuko baitziren. Bere batzar nagusian, diputatuek euskaraz jakitea nahitaezkoa izanen zen.

[aldatu] Lanak

  • Euskaraz: Larramendik erdaldunak euskararen bikaintasunaz konbentzitu zituen, baina liburu guztiak gaztelaniaz idatzi zituen. Hala ere, euskaraz idazten oso ondo zekien. Euskaraz idatzitako testuek berrehun orrialde inguru betetzen dituzte. Bere liburuetako idatzi laburrez gain, elizako sermoiak, lagunei idatzitako gutunak eta hitzaurreak ere badira.
  • El Imposible Vencido (Ezina, egina) (1729): Arnaud Oihenartek XVII. mendean latinez idatzi zuenaren ondotik, euskararen lehen "arte" edo gramatika dela esan dezakegu. Garai hartako jakintsuen artean arras zabaldua zen ideia baten arabera, hebraierak, grekoak, latinak eta beronen eratorriek bakarrik zuten gramatika bat. Euskara bezalako hizkuntzak, ordea, jende ezjakinaren hizkerak ziren; ia animalien orroen gisakoak, eta beraz, liburuetan irakatsi ezin zirenak. Horiei erantzunez idatzi zuen liburu hau Aita Larramendik. Orokorrean, Oihenartena baino txarragoa da.
  • Gutuna (1747).
  • Diccionario Trilingüe del Castellano, Bascuence, Latin (1745). Espainiako Erret Akademiaren Hiztegia argitaratu berria zela, Larramendik oso-osorik euskaratu nahi izan zuen, erdaldunei euskal hizkuntzaren aberastasunaz konbentzitzeko. Herriz herri galdetuz eta liburuak arakatuz hitz andana bildu zuen. Egun ere lan erraldoia iruditzen bazaigu ere, Larramendiren ohiko xelebrekeriak ere ez dira falta hiztegiko hitzen artean. Erdal etorkiko hainbat hitz euskal hitz jatorrak balira bezala aurkezten ditu (alferez: alfer-ez, soldadua baino langileagoa delako). Jakintza adigaiak (unibertso, astronomia, matematika, eta beste) eta euskararentzat ezezagunak ziren objektuen izenak (polbora, txokolatea, tabakoa) izendatzeko, hitz berriak asmatzeko beharrean aurkitu zen. Askotan, zaila da jakiten zein hitz diren herriaren ahotik jasoak eta zein berak asmatuak. Larramendiren irudimenari esker sortutako hitz batzuk, egungo euskaran erabiltzera iritsi dira, hilezkor eta garrantzi, esaterako. Asmatu zituen neologismo horiek, hala ere, berak ez zituen inoiz erabili eta bere jarraitzaile gehienek ere ez.
  • De la Antigüedad y universalidad del Bascuence en España (1728). Euskara Espainiako jatorrizko hizkuntza bakarra dela defendatu nahi du. Larramendiren ustez, euskaldunak dira espainiarrik petoenak, garbienak.
  • Discurso histórico sobre la antigua famosa Cantabria (1736). Euskal-kantabrismoaren teoria defendatzen du. Bere garaiko jende askok bezala, erromatarren aurka borrokan aritutako kantabriarrak, euskaldunekin identifikatzen ditu.
  • Corografia de Guipuzcoa edo Corografía o descripción general de la muy noble y leal Provincia de Guipúzcoa (1754): Gipuzkoako geografia eta bertoko herritarren ohiturak, jantziak, dantzak, hizkuntza eta ogibideak azaltzen dituen lan etnografikoa. Dantzen kontura, garai hartako apaizen artean eztabaida sutsua piztu zen: Batzuen ustetan, dantza, bekaturako bidea errazten zuen ohitura lizuna zen. Larramendiri, dirudienez, ez zitzaion hala iruditzen, eta liburu honetan Gipuzkoan XVIII. mendean egiten ziren dantzen berri ematen du.
  • Sobre los fueros de Guipuzcoa (1756-58, 1983): Bere garaian argitaratu ezinezkoa zen saio politikoa. Euskal foruak Tubal aitasoaren garaietatik datozen lege zaharrak dira. Euskal foruek, euskaldun guztiei, bereizkeriarik gabe eta jaiotzetik, aitonsemetza unibertsala onartzen diete, Gaztelako subdituei ez bezala. Pirinioko Probintzia Batuak izeneko euskal estatu subirano baten alde mintzo da. Egitasmo hori,Euskal nazionalismoaren aurrekarietako bat bezala uler daiteke. Lana inprimatu ez bazen ere, garai hartako letradun jendeak eskuzkribua kopiatu eta zabaldu ahal izan zuela uste da.

[aldatu] Argitalpen atzerapenak

Larramendiren obra nagusi batzuek, politikoenak, ez ziren beren idatzgaraian argitara eman, ekarriko lizkiokeen arazoengatik. Aitzitik, isilarazita geratu ziren, ondoko mendeetan argitaratzaile lagunen bat izan zuten arte. Horrela ba, bere idazlanetatik galdu ere egin ziren zenbait, Gipuzkoaren historia bat, adibidez.

[aldatu] Testu bat adibide moduan

Eztakit zer esain dizutedan. Aspaldi nabil nola Euskal Erriak edertu, ta jasoko ditudan. Bost gau illun, eta bost egun argi iragoak ditut, egiteko onetan; baita gure euskera, izkuntza guztien zarrena aien garai nola ezarriko dedan. Baña ezta sinistekoa zer gertatzen zatan. Batzuek diote bestelako lan txarretan nabillela. Ezta ezer; oiek jakiñezak dirade, zer darauskioten ere eztakitenak. Besteak obeko nukeala itxegi beargai goragoren ta ederragoren bati. Ezta anik: oiek alperpotzak dira berok, ez gorago ez berago dan lanik ukitu ere nai eztutenak. Elakio hitzonzia, beargai txar diokan horri, ta ara ni itxekiko natxeok prestuagoari. Ainbeste urtean neabile ezagutu naiez gure hizkuntza miragarriaren txitezkoak, ta etzeatiet oraindikan osoro ezagutu; ain dek beargai au andi, larria. Eta lotsatzen ez aiz hi ta hire lagun oroitzar horiek, lan txarra deitzea lanik gaitzen ta latzenari? Hi ta hire ballerakoak besterik ezpaliz mendarte oietan, euskeraren saietsetik euskaldunok galduak, baita tuak ere gindukek, erdaldunen bekaitzez ezin ekusiaz, ta juzku gaiztoz. Baldin elkar artzen bagendu guziok, nor bere sallari ditxekala, Franzian ikaratuko gintuke franziar guziak, ta Españian españiar guziak. Non da ordea elkarte hori? Nagokan isillik. Nere min garratzena da, are eztakuzkula onetatik darraizkun kalteak eta gaitzak; era, dirudienez, ezagutuko ere eztitugula, ditugun on piskak galdu ditzagun artean. (1754, Corografía de Guipúzcoa)

[aldatu] Kanpo loturak