Gipuzkoa
Wikipedia(e)tik
Gipuzkoa |
|||
---|---|---|---|
|
|||
Hiriburua | Donostia | ||
Herritarra | gipuzkoar, giputz | ||
![]() |
|||
Antolaketa
Estatua
Autonomia Erkidegoa Foru Herrialdea |
Espainia Euskal Autonomia Erkidegoa Gipuzkoa |
||
Eremua | 1.909 km² | ||
Biztanleria | 691.895 | ||
Dentsitatea | 360,77 bizt/km² | ||
Agintaria | Markel Olano (EAJ) | ||
Ordezkaritza parlamentarioa | 25 eserleku Eusko Legebiltzarrean |
||
www.gipuzkoa.net | |||
Gipuzkoa Euskal Herriko zazpi lurraldeetako bat da, haren erdialdean eta Kantauri itsasoaren ondoan kokatutakoa .
Administratiboki Euskal Autonomia Erkidegoko foru herrialdea edo lurralde historikoa da. Iparraldean Bizkaiko Golkoa du, mendebaldean Bizkaiarekin du muga, hegoaldean Arabarekin eta ekialdean Nafarroa eta Lapurdirekin. 42º58'10-43º8'5" ipar zabalera eta 1º5'13"-1º56'47" mendebaldeko luzera artean hedatzen da.
Hiriburua Donostia du.
Hedaduraz 1.980 km² ditu eta 92 km luzeko itsasertza. 2005eko erroldaren arabera 686.208 biztanle zituen. Horien laurdena hiriburuan bizi dira.
Eduki-taula |
[aldatu] Historia
- 1548an Oñatiko Unibertsitatea fundatu zuten, Euskal Herriko zaharrena dena.
- 1721eko abuztuaren 25ean Gipuzkoak Gaztelarekin bat egin zuen.
- 1854an Tolosa bilakatu zen probintziako hiriburu, bi urtez titulu hori mantenduz.
- 1856an Donostiak Tolosa ordezkatu zuen probintziaburu moduan, gaur arte izaera hau gordez.
- 1936ko abuztuaren 11n Tolosa, irailaren 5ean Irun eta irailaren 13an Donostia bereganatu zituzten Francoren soldaduek Espainiako Gerra Zibilean.
- 1937ko apirilaren 24an kolpista faxistek Intxortako (Elgeta) gotorlekua harrapatu zuten, gudariek bertan 7 hilabetez eutsi ondoren.
- 1981eko apirilaren 26an Real Sociedad futbol taldeak Espainiako Ligaren txapeldun izatea lortu zuen historian lehenengo aldiz.
[aldatu] Lurraldea
[aldatu] Ibaiak
Sakontzeko, irakurri: Gipuzkoako ibaiak
Gipuzkoako ibaiek ibilbide laburra eta arro txikia dute, iturburuen mendiak itsasotik hurbil baitaude. Emari handiko eta iraunkorrekoak dira, euri asko eta sarri egiten baitu.
Ekialdetik mendebalderuntz, lehen ibaia Bidasoa da, iturburua Nafarroan duena 710 m-ko garaieran. Gipuzkoan Endarlatzan sartu eta 9 km egiten ditu Lapurdirekin mugan. Ibaian gora ibar estua da, itsasoratze aldean zabalduz eta Hendaia, Hondarribia eta Irun kokatzen diren eremu laua sortuz. Itsasoratzean Txingudi badia dago, Hondarribiko eta Ondarraitz hondartzek itsasotik babesten baitute.
Oiartzun ibaia 15 km luze den ibai laburra da, Aiako Harrian jaio, Orereta igaro eta Pasaiako badian isurtzen dena. Malda handiko ibaia da (milako 45,3) eta, horregatik, hondar kopuru handia garraitzen du eta badiara eramaten.
Urumea ibaiak Leitzan du iturburua 710 m-ko garaieran eta 53 km luze da. Hernanin Añarbe ibaiaren urak jaso eta Donostian itsasoratzen da, Urgull eta Ulia mendien artean, Gros auzoko hondar eremuak sortuz (Zurriola).
Oria ibaia Gipuzkoako luzeena da, 80 km baiditu. San Adrianen du iturburua, 660m-ko garaieran. Hainbat ibaiadar ditu: Leitzaran, Berastegi, Amezketa, Araxes, Amundarain, Agauntza eta Urtsuaran. Orion itsasoratu aurretik, herri hauek zeharkatzen ditu: Zegama, Segura, Olaberria, Beasain, Ordizia, Legorreta, Alegia, Tolosa, Billabona, Andoain, Lasarte-Oria eta Usurbil.
Urola ibaiak Legazpitik hurbil du iturburua, Aizkorriren iparraldeko magalean 720 m-ko garaieran. Urrestilla eta Errezil ibaiadarrak ditu eta honako herri hauek zeharkatzen ditu Zumaian itsasoratu baino lehen: Zumarraga, Urretxu, Azkoitia, Azpeitia eta Zestoa.
Deba ibaiak 825 m-ko garaieran du iturburua, Leintz Gatzagako Elgea mendilerroann. 58 km luze da eta ibaiadar ditu Ego, Aramaio eta Arantzazu ibaiak. Izen bereko herrian itsasoratzen da, Deban, eta herri hauek zeharkatzen ditu: Leintz Gatzaga, Eskoriatza, Aretxabaleta, Arrasate, Bergara, Soraluze, Elgoibar eta Mendaro.
[aldatu] Kanpo loturak
[aldatu] Mendiak
Sakontzeko, irakurri: Gipuzkoako mendien zerrenda
Mendi ezagunenak Aizkorri (1.528m.), Ganboa (1.402m.) eta Txindoki (1.346m.) dira.
[aldatu] Banaketa administratiboa
[aldatu] Eskualdeak eta udalerriak
Sakontzeko, irakurri: Gipuzkoako eskualdeen zerrenda eta Gipuzkoako udalerrien zerrenda
10 eskualdek eta 88 udalerrik osatzen dute, biztanleei dagokienez Donostia handiena eta Baliarrain txikiena izanda.
Hauexek dira eskualde guztiak eta bakoitzaren udalerri nagusiak:
- Bidasoaldea (Irun).
- Debabarrena (Eibar).
- Debagoiena (Arrasate).
- Donostialdea (Donostia).
- Goierri (Beasain).
- Oarsoaldea (Orereta).
- Tolosaldea (Tolosa).
- Urola Erdia (Azpeitia).
- Urola Garaia (Zumarraga).
- Urola Kosta (Zarautz).
[aldatu] Biztanlegoa
2006an 691.079 biztanle zituen lurraldeak. 2006. urtean Gipuzkoako 10 udalerri populatuenen zerrenda:
- Donostia: 183.536 biztanle (2006).
- Irun: 60.261 biztanle
- Errenteria: 37.874 biztanle
- Eibar: 27.784 biztanle
- Zarautz: 22.323 biztanle
- Arrasate: 22.312 biztanle
- Hernani: 18.943 biztanle
- Tolosa: 17.877 biztanle
- Lasarte-Oria: 17.582 biztanle
- Pasaia: 16.160 biztanle
1900 | 1910 | 1920 | 1930 | 1939 | 1959 | 1961 | 1963 | 1970 | 1981 | 1991 | 2006 |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
195.850 | 226.684 | 258.557 | 302.309 | 323.192 | 468.363 | 488.477 | 513.500 | 631.003 | 692.782 | 676.307 | 691.079 |
[aldatu] Kultura
[aldatu] Elertia
- Sakontzeko, irakurri: Gipuzkoako idazleen zerrenda eta Gipuzkoako idazleak
Bernardo Atxaga idazlea (Asteasu, 1951) Euskal Herrian ez ezik mundu osoan ere ezaguna da eta bere liburuak hainbat hizkuntzatara itzuli dituzte, tartean "Obabakoak" (1988) lan nagusia.
Euskarazko beste egileen artean, nabarmentzekoak dira Anjel Lertxundi, Koldo Izagirre, Ramon Saizarbitoria, Arantxa Urretabizkaia, Mariasun Landa eta Harkaitz Cano.
Bestela, gaztelaniaz idatzitakoen artean Gabriel Celaya egile nagusia da.
[aldatu] Musika
Ainhoa Arteta tolosarra dugu munduan abesgoren ezagunenetarikoa.
[aldatu] Bertsolaritza
Historikoki Gipuzkoa izan da bertsolaritzak garrantzia gehien izan duen lurraldea, eta bertakoak dira inoizko bertsolaririk onenetako asko: Txirrita, Basarri, Uztapide, Lazkao Txiki... Gaur egungoen artean aipagarria da Andoni Egaña (Zarautz, 1961), bera dugu Euskal Herriko Bertsolari Txapelketa Nagusia aldi gehienez (lautan) irabazi duen bertsolaria.
[aldatu] Hedabideak
[aldatu] Egunkariak
[aldatu] Kanpo loturak
![]() |
Gipuzkoako udalerriak | ![]() |
---|---|---|
Abaltzisketa • Aduna • Aia • Aizarnazabal • Albiztur • Alegia • Alkiza • Altzaga • Altzo • Amezketa • Andoain • Anoeta • Antzuola • Arama • Aretxabaleta • Arrasate • Asteasu • Astigarraga • Ataun • Azkoitia • Azpeitia • Baliarrain • Beasain • Beizama • Belauntza • Berastegi • Bergara • Berrobi • Bidegoian • Deba • Donostia • Eibar • Elduain • Elgeta • Elgoibar • Errenteria • Errezil • Eskoriatza • Ezkio-Itsaso • Gabiria • Gaintza • Gaztelu • Getaria • Hernani • Hernialde • Hondarribia • Ibarra • Idiazabal • Ikaztegieta • Irun • Irura • Itsasondo • Larraul • Lasarte-Oria • Lazkao • Leaburu • Legazpi • Legorreta • Leintz Gatzaga • Lezo • Lizartza • Mendaro • Mutiloa • Mutriku • Oiartzun • Olaberria • Oñati • Ordizia • Orendain • Orexa • Orio • Ormaiztegi • Pasaia • Segura • Soraluze • Tolosa • Urnieta • Urretxu • Usurbil • Villabona-Amasa • Zaldibia • Zarautz • Zegama • Zerain • Zestoa • Zizurkil • Zumaia • Zumarraga |
![]() |
Euskal Herriko lurraldeak | ![]() |
---|---|---|
Araba • Bizkaia • Gipuzkoa • Lapurdi • Nafarroa Garaia • Nafarroa Beherea • Zuberoa |