Erdi Aroa
Wikipedia(e)tik
Erdi Aroa edo Ertaroa, Europako historian, hirugarren garaia da, Antzinaroa eta Aro Modernoaren artean dagoena. Gutxi gorabehera, V. mendetik XV. mendera luzatzen da, nahiz eta milurteko horretan historialariek beste azpiaroak, Behe Erdi Aroa eta Goi Erdi Aroa hain zuzen ere, sailkatzen dituzten.
Erdi Aroan, aldaketa ugari gertatu ziren politika, kultura eta ekonomia arloetan. Egungo Europako hainbat estatuk oinarriak aro honetan dauzkate, muga politikoak garai gatazkatsu honetako leinu eta armaden garaipenen ondorioa baitziren.
Eduki-taula |
[aldatu] Hasiera eta amaiera
Lehen aipatu den bezala, eskuarki Erdi Aroko hasiera eta bukaera datak K. o. V. eta XV. mendeak izaten dira. Hala ere, herrialde eta historialarien arabera, data horiek gora edo behera egiten dute.
Hasiera data 476an kokatzen da jeneralean, Erromatar Mendebaldeko Inperioko azken enperadorea, Romulo Augustulo, tronutik at utzi zutenean. Hala ere, data hori ez da, berez, oso garrantzitsua, orduko enperadoreen benetako boterea oso ahula baitzen. Historialari batzuek Ertaroaren hasiera III. mendeko krisialdiaren ostean kokatzen dute, ekonomian (hiriak hustu ziren), gizartean (kristautasuna nagusitu zen) eta politikan (Diokleziano eta Konstantino enperadoreek ezarritako erreforma ugariei esker hein handi batean) aldaketa andana gertatu baitziren. Beste batzuek, Henri Pirennek edo Peter Brownek kasu, aldiz, Erdi Aroaren hastapena VII. eta VIII. mendeetan kokatzen dute, islamaren hedapenarekin batera. Garai horri Berant Antzinaroa deitzen diote.
Erdi Aroa noiz amaitu zen erabakitzea are zailagoa da. Izan ere, Europan, herrialdearen arabera data bat edo bestea hautatzen da. Italian, esaterako, XV. mendea ikertzen duten historialariek Pizkundeko ikerlaritzat jotzen dute euren burua. Europako gainerako lurraldeetan XV. mendearen hasiera Ertaroa da inondik inora. Gehienetan gertaera batzuk aukeratzen dira amaiera ezartzeko. Turkiarrek Konstantinoplaren hartzea edo Ehun Urteko Gerraren bukaera (biak 1453an gertatuta) ohikoak dira. Johann Gutenbergek inprimagailuaren asmatzea (1455 inguruan), Ingalaterrako erregetzan Yorktarren ordez Tudortarrek boterea hartzea (1485ean), Iberiar Penintsulako azken estatu musulmanaren erorketa edo Amerikako aurkikuntza (biak 1492an), Erreforma Protestantearen hasiera (1517an), edo Lepantoko borroka ere (1571n) hartu izan dira Erdi Aroa eta Aro Modernoaren arteko muga ipintzeko.
Erdi Aroko Garaiak |
Gainera, Mendebaldeko Europan, Erdi Aroa bera beste garai txikiagotan ere banantzen da. Hemen ere, herrialde eta eskolaren arabera, izen bat edo bestea jasotzen dute garai horiek, aditu guztiak bat ez datozelako. Datak, ordea, finkoagoak dira. Hemen eredu frantsesari eutsi zaio. Lehenengo aroa, Erromatar Inperioaren amaieratik 1000 arte, gutxi gorabehera (batzutan atzerago eramaten da), Goi Erdi Aroa izango litzateke, nahiz eta hainbat tokitan Lehen Erdi Aroa ere deitu. Bigarrena, XI, XII. eta XIII. mendeek Erdi Aro Klasikoa osatuko lukete (urte horietan Erdi Aroko ezaugarri nagusiak -basailutza, gurutzadak, Aita Santuen eta Alemaniako enperadoreen arteko gatazka- gailurrean leudeke). Hirugarrenaik, XIV. eta XV. mendeak Behe Erdi Aroa (beste tokietan Azken Erdi Aroa) izango lirateke (XIV. mendeko krisialdiak -krisialdi ekonomikoak, Izurri Beltzak, Ehun Urteko Gerrak- aldaketa ekarriko bailuke).
[aldatu] Kronologia
- IV. mendean Bizantziar Inperioa sortu zuten, Konstantinopolis fundatzean.
- V. mende eta VIII. mendeen arteko garaia "barbaroen inbasioek" markatuko dute, Erromatar Inperioaren ahultasuna lagun: Ostrogodoak gaurko Italian, bisigodoak Penintsula Iberikoan, frankoak eta burgundiarrak gaurko Frantzian eta Alemaniako mendebaldean eta saxoiak gaurko Britainia Handian.
- 527an Justinianus I erregeak hasi zuen agintaldia, Erromako ekialdeko imperioko buruzagi gorena izan zena.
- 800. urtean Karlomagno "Erromatarren enperadore" izendatu zuten Erroman.
- 962. urtean Erromatar-Germaniar Inperio Saindua sortu zuten.
- 1040an Bizkaiko jaurerriko historia Iñigo Lopez Ezkerra lehen jauna.
- 1088an Bolognako Unibertsitatea sortu zuten, Europako zaharrena.
- 1117an inguruan Oxfordeko Unibertsitatea fundatu zuten, ingelesezko munduko lehena.
- 1150ean Parisko Unibertsitatea (Sorbona) sortu zuten, frantsesezko munduko lehena.
- 1164an Nafarroako Erresumak ordezkatu zuen X. mendean sortutako Iruñeko Erresuma.
- 1218an sortu zuten Salamancako Unibertsitatea, gaztelaniazko munduko lehena.
- 1290ean Coimbrako Unibertsitatea fundatu zuten, portugesezko munduko lehena.
- 1315-1317an Europarrek "Gosete Handia" pairatu zuten.
- 1348an Izurri Beltza Europan zehar hedatu zen, milaka hildako utziz.
[aldatu] Artea
- Bizantziarra: IV. eta XI. mendeen artean.
- Erromanikoa: XI. eta XII. mendeen artean.
- Gotikoa: XII. eta XV. mendeen artean.
[aldatu] Literatura
[aldatu] V. mendea
- Severino Boecio. Italia. (480-526).
[aldatu] XIV. mendea
- Dante Alighieri. Italia. (1265-1321).