Iruñea
Wikipedia(e)tik
Iruñea |
|||
---|---|---|---|
Nafarroa Garaia | |||
|
|||
Izen ofiziala | Pamplona/Iruña | ||
Antolaketa
Estatua
Autonomia Erkidegoa Merindadea Eskualdea |
Espainia Nafarroako Foru Erkidegoa Iruñeko merindadea Iruñerria |
||
Posta-kodea | 31001 - 31014 | ||
Koordenatuak | (?) |
||
Garaiera Eremua Biztanleria Dentsitatea |
449 m 23,55 km² 195.769 (2006) 8.312,91 bizt/km² |
||
Sorrera | herrixka baskoia - K.a 74 Pompaelo erromatarra |
||
Herritarra | iruindar | ||
Alkatea | Yolanda Barcina | ||
www.pamplona.es | |||
Iruñea edo Iruña Nafarroako eta historikoki Euskal Herriko hiriburua da. 163.936 biztanle zituen 1996an (10.992 euskaldunak, 13.890 ia-euskaldunak, 139.054 erdaldunak), Euskal Herriko hirugarren hiririk handiena.
San Fermin jaiak uztailaren 6an hasten dira, mundu guztian ezagunak direnak.
Iruñeko hiria Erromatarrek (Ponpeiok) fundatu zuten Pompaelo izenarekin herrixka baten gainean eta geroago Nafarroako Erreinuaren hiriburua izan zen.
Euskal abertzaleentzat Iruñea Euskal Herriko hiriburua da.
Eduki-taula |
[aldatu] Geografia
Iruñerria eskualdean dago. Mugakideak ondokoak ditu: Txulapain eta Ezkabarte iparraldean, Zizur eta Galar Zendeak hegoaldean, Atarrabia, Burlata eta Aranguren ekialdean, Zizur Nagusia eta Oltza mendebaldean.
Itsasoaren mailatik 449 metrotan dago. Arga ibaiak inguratzen du, baita Izaga (1.353 m), Ezkaba (892 m), Campamento (528 m), Badostaingo kaskoak (590 m), Taxoare (668 m), Gazolatz (534 m), Errakobide (466 m), Santa Lutzia (470 m) eta Cascajo (450 m) mendiek ere.
Beste hiriburu batzuetatik dauden distantziak hauek dira: Donostia (87 km), Gasteiz (94 km), Bilbo (159 km) eta Baiona (137 km). Beste hiri batzuekikoak, Logroño (92 km), Bartzelona (434 km) eta Madril (411 km).
[aldatu] Auzoak
Alde Zaharra, Arrosadia (edo Milagrosa), Arrotxapea, Azpilagaña, Biritexitu, Buztintxuri, Donibane, Ermitagaña, Errotazelai, Etxabakoitz, Ezkaba, Iturrama, Mendebaldea, Mendillorri, Txantrea, Sanduzelai (edo San Jorge) eta Lehenengo eta Bigarren Zabalguneak dira.
[aldatu] Historia
Sakontzeko, irakurri: Iruñeko historia
Hiriko historia abiatzen da baskoien herrixka batetik, hortik Pompaelo erromatarrera. Musulmanen okupazioaren ondoren, Iruñeko Erresuma eta Nafarroako Erresuma etorri ziren. Hauek erortzean, XVI. mendean Espainiako erregeen menpe gelditu zen.
Azkenik, XX. mendean hiria izugarri hasi zen zabaltzen. Azken hamarkadetan mundu mailan ospe handia hartu du hiriak San Fermin jaiak direla-eta, bereziki Ernest Hemingway idazleak hauei egindako oihartzunagatik.
[aldatu] Jaiak
[aldatu] Sanferminak
Sakontzeko, irakurri: Sanferminak
Sanferminak Iruñeko jai ospetsuena da, uztailaren 6 eta 14 bitartean ospatzen dira San Ferminen omenez. San Fermin, San Frantzisko Xabierrekin batera Nafarroako patroia da. Tradizioaren arabera, Firmus III. mendeko senatariaren semea izan zen Fermin. San Saturninok berak batailatua, Tolosa Okzitaniakoan egin zen apaiz. Iruñera bueltatu zen hiriko apezpikua izatera. Amiensen hil zen burua moztuta 303ko irailaren 25ean.
Lehen, jaiak irailaren 24an ospatzen ziren. Gaur egun, iraileko azken aurreko asteburuan San Fermin Txikiko jaiak egiten dira, Alde Zaharreko jaiak hain zuzen ere.
Festako ekitaldi nagusiak:
- Txupinazoa edo altxaferoa: uztaileko 6ko 12:00etan festari hasiera ematen dio. +Txupinazoa
- Riau-riau: gaur egun ospatzen ez bada ere (azken urteotan bortitz samarra bihurtu baitzen) sanferminetan hori baino tradizionlagorik ez dago. 6ko 4:30tan egiten zen. Dantza tradizionalen soinuan, udalari mezara joaten ez uztea zen koxka. + Riau-riau
- Entzierroa: uztaileko 7tik 14 arte, goizeko 8:00etan zezenak Santo Domingo kaleko ikuiluetatik plazara joaten dira. + Entzierroa
- Prozesioa: 7ko goizeko 10etan santua Alde Zaharretik ateratzen da prozesioan. + Prozesioa
- Pobre de mi: 14ko eguerdian ekitaldi honek amaiera ematen dio festari. + Pobre de mi
[aldatu] Beste batzuk
[aldatu] Hiri senidetuak
Baiona, Euskal Herria - 1960ko ekainaren 19an sinatu zen senidetzeko akordioa.
Yamaguchi, Japonia - 1980ko otsailaren 19an sinatu zen senidetzeko akordioa san Frantzisko Xabier XVI. mendean hor predikatu baitzuen.
Paderborn, Alemania - 1992ko abuztuaren 27an sinatu zen senidetzeko akordioa hiri horretan nafar franko zeudelako eta bien unibertsitateen artean laguntza ematen zelako.
Pamplona, Kolonbia - 2001eko maiatzaren 29an sinatu zen senidetzeko akordioa izen bera izateagatik.
[aldatu] Osasungintza
[aldatu] Hezkuntza
[aldatu] Ikastolak
[aldatu] Unibertsitatea
Hiru unibertsitate ditu hiriak:
- NUP, Nafarroako Unibertsitate Publikoa.
- Nafarroako Unibertsitatea, Opus Dei-k sortua eta kudeatua.
- UNED, distantziako unibertsitatea.
[aldatu] Azpiegiturak
Aireportua Noainen dauka, Elortzibarren eskualdean. Tren geltokia ere badauka.
[aldatu] Ekonomia
Industriagune garrantzitsua da, batez ere automobilen (Volkswagen-en lantokia), haize-erroten eta haragi-prestaketen industria handiak dituelako.
[aldatu] Artea
[aldatu] Arte erlijiosoa
- Iruñeko katedrala. Lehenengoa erromanikoa bazen ere, egungo gotikoa da barruan eta neoklasikoa fatxadan. Izan ere, erromanikoa erori zen Karlos II.aren hilobia egiten ari zela. Gotikoak (1387-1525) erromanikoko planta jarraitu zuen. Fatxadak erromaniko eran segitu zuen katedraleko kapituluak eraitsi eta berreraikitzeko erabakia hartu zuen arte. 1783an Ventura Rodriguez arkitektoak egungo fatxada egin zuen.
- Karlos III.aren eta Leonor emaztearen ehortz-estatua. 1416an eraiki zuen Lomme de Tournai Borgoinako eran.
- Katedraleko klaustroa. XIV. eta XV. mendeetan eraiki zen Nafarreriako gerran (1276an) frantziar armadak erromanikoak suntsitu ostean. Europa osoko gotikoko maisulana da Iruñeko klaustroa.
- San Nikolas eliza. Erdi Aroko gotorlekua, XIV. mendeko dorrea du. Gotiko erara eraikia.
- San Zernin eliza. Erdi Aroko gotorlekua, XIII. mendean eraikia.
[aldatu] Arte zibila
-
- Udaletxea. Atzeko fatxada da ezagunena, San Fermineko txupinazoa edo altxaferoa hortik jaurtitzen baita. Arkitekturaren ikuspuntutik, XVIII. mendean eraiki zen fatxada hori, barroko erara.
- Udaletxea. Atzeko fatxada da ezagunena, San Fermineko txupinazoa edo altxaferoa hortik jaurtitzen baita. Arkitekturaren ikuspuntutik, XVIII. mendean eraiki zen fatxada hori, barroko erara.
-
- Sarasate pasealekua. Hainbat nafar erregeen estatuak hor daude kokaturik. Iparraldeko aldean, Foruen estatua eraiki zen, Gamazo espainiar ministroak XIX. mendeko bukaeran nafar zerga sistema propioa desegin nahi zuelako.
- Sarasate pasealekua. Hainbat nafar erregeen estatuak hor daude kokaturik. Iparraldeko aldean, Foruen estatua eraiki zen, Gamazo espainiar ministroak XIX. mendeko bukaeran nafar zerga sistema propioa desegin nahi zuelako.
-
- Nafarroako Jauregia. Sarasate pasealekuaren iparraldean, XIX. mendean eraiki zen. Egun Nafar Gobernuaren egoitza da.
- Nafarroako Jauregia. Sarasate pasealekuaren iparraldean, XIX. mendean eraiki zen. Egun Nafar Gobernuaren egoitza da.
-
- Nafarroako Legebiltzarra. Sarasate pasealekuaren hegoaldean, XIX. mendeko eraikin batez baliatuta, XX. mendeko 90eko hamarkadan barrutik eraberritu zen Nafar Parlamentuaren egoitza izateko.
- Nafarroako Legebiltzarra. Sarasate pasealekuaren hegoaldean, XIX. mendeko eraikin batez baliatuta, XX. mendeko 90eko hamarkadan barrutik eraberritu zen Nafar Parlamentuaren egoitza izateko.
-
- Unibertsitate Publikoa . Javier Saenz de Oiza arkitekto nafarrak eraiki zuen.
- Unibertsitate Publikoa . Javier Saenz de Oiza arkitekto nafarrak eraiki zuen.
-
- Baluarte. XX. mendeko 90eko hamarkadan eraiki zen Biltzar Jauregia, Patxi Mangado arkitektoak proiektatua.
-
- Gayarre Antzokia. XIX. mendean inauguratu zuten jatorriko antzokia Gaztelu Plazan, gaur egungoa Karlos III.a etorbidean 1932an sortu zuten arren.
[aldatu] Kultura
[aldatu] Hizkuntzak
Euskararen Foru Legearen arabera, Nafarroako hiriburua "Eremu Mistoa" delakoan dago sartuta. Hau da, euskal hizkuntza partzialki ofiziala baino ez da.
Gaztelania da beraz mintzaira nagusia. Bestela, etorkinen kopuru handia dela-eta, beste leku batzuetako hiztunak gero eta ohikoagoak dira.
[aldatu] Kultur elkarteak
-
- Karrikiri
- Zaldiko Maldiko
[aldatu] Kirolak
- Elkarteak:
- Portland San Antonio, eskubaloi taldea.
- C.A. Osasuna, futbol taldea.
- Txantrea Kirol Elkartea
- Azpiegiturak:
[aldatu] Hedabideak
- "Diario de Noticias" eta "Diario de Navarra" egunkariak.
- Eguzki irratia eta Euskalerria irratia irrati kateak.
[aldatu] Pertsonaia ezagunak
Sakontzeko, irakurri: Iruindar ezagunen zerrenda
Iruindar ezagunen artean, Pablo Sarasate musikaria, Arturo Kanpion euskal idazle eta kulturgilea, Jesus Aizpun eta Carlos Garaikoetxea politikariak, besteak beste.