Finlandiako historia

Wikipedia(e)tik

Eduki-taula

[aldatu] Historiaurrea

Sakontzeko

 Sakontzeko, irakurri: Finlandiako Historiaurrea

[aldatu] Paleolitoa

Finlandiako lehenengo biztanleak, Neanderthalgo gizakiak izan zirela uste da. Kristinestadgo Susiluola kobazuloan (otsoaren koba), aurkitu diren zantzuen arabera, hauek, iparraldeko lurraldeetara duela 130.000 urte inguru iritsi ziren.

[aldatu] Mesolitoa

Gizaki modernoa Izotz Aroaren ondoren iritsi zen, duela ia 9.000 urte. Lehen biztanleak, ehiztari eta biltzaileak ziren batez ere, eta hauen kulturak, Suomusjärvi eta Kunda kulturen izenak jaso ditu. Antrean munduko arrantza-sare zaharrenak aurkitu dituzte, K.a. 8300 urtekoak, kultura bereko gizakienak direnak.

Saimaa laku ondoko kobazuloetako margolanak.
Saimaa laku ondoko kobazuloetako margolanak.

[aldatu] Neolitoa

Nahiz eta oraindik biztanleak ehizatik eta fruitu bilketayik bizi, k.a. 5300. urtean, Finlandia, Neolito garaian sartu zela esan daiteke, buztinezko hainbat ontzi aurkitu dituztelako. Gainera, Saimaa lakuan eta inguruko kobazuloetan, garai hartako hainbat harri distiratsu eta landu margolanak aurkitu dituzte. Finlandieran adituek diotenez, garai haietan, finlandiera eta samieraren arteko hizkuntza bat hitz egiten zen, hasierako Uraldar hizkuntza. K.a. 3200. urtean, Suediatik etorritako inmigrazioak, hego-mendebaldeko kulturan eragina izan zuten, Axe kulturen guda deiturikoa. Inmigrazio hoietan, ekialdeko Europatik etorritako metalen erabilpenak iritsi ziren Finlandiara. Gainera, abeltzaintza eta nekazaritza, zabaldu egin ziren Finlandian k.a. 2000. urtetik aurrera. Urte hauetan, finlandierak, estonierarekin batera (Fin-Baltiko hizkuntzak), Indoeuropar hizkuntzen eragin handia izan zutenez, gutxinaka samieratik bereizten joan ziren, bakartuta iraun duena gaur egun arte. Kiukainen kulturaren garaia iritsi zen, zeramikan adituak, gizarte aurreratuago bat errepresentatzen zuten, inguruko herrietatik ikasitako teknikak erabiltzen zituztenak.

[aldatu] Brontze Aroa

K.a. 1500 inguruan hasi zen Finlandian. Hegoaldeko kultura, kostaldekoa batipat, Europa osoko herriek irakatsitakoan oinarritzen zen. Iparraldeko eta barrualdekoen kultura aliz, Errusia iparraldetik etorritako migrazio korronteek baldintzatu zuten. Finlandia, kulturalki bi zatitan banandu zen, baina bien arteko erlazio onak, jakinduria elkar banatzea eta bakea ekarri zuen.

[aldatu] Burdin Aroa

Burdinezko hainbat ezpata aurkitu dituzte k.a. 500 urte ingurukoak. I. mendean, bertako biztanleak, Eskandinavia osoko herriekin merkataritzan ibili zirela dioten hainbat datu agertu dira, batez ere herri germaniarrekin eta baltikokoekin. Erromatarren arrastoak eta tresnak aurkituak izan dira ere garai honetako Finlandian. Beraz, erromatarrak, bertara iritsi zirela frogatu ahal izan dute. Bertako kultura, oraindik guztiz definitu gabe zegoena, mendebaldeko, ekialdeko eta hegoaldeko herriek baldintzatzen zuten.

III. mendean jada, herritarrek, defenditzeko haina indar zeukaten, eta Finlandia hegoladean, mendiko fortifikazioetan, kastroetan, bizi ziren. Hala ere, Finlandia osoa, deszentralizatua zegoen, eta kultura desberdineko hainbat herri bizi ziren bertan: Finn, Kareliar eta Tavastiar herriak garrantzitsuenak zirelarik. Ehiztari-biltzaile ziren herriak ere bazeudela uste da, samitarrez aparte, iparraldean, zeintzuk ia oharkabean pasa dituzten azken 2.000 urteak.

Åland Uharteak, Finn herriaren lehenengo zabalgunea izan ziren, baina ondoren, Eskandinavia osoko herriak iristen hasi ziren bertara, eta kultura nahasketak, uharteetako kultura propioa eratu zuten.

Eskandinaviako 1595. urteko mapa.
Eskandinaviako 1595. urteko mapa.

[aldatu] Erdi Aroa

Finlandia, kristautasuna iritsi baino lehen, Europako zibilizaziotik at bizi izan zen, Eskandinaviako herrialde guztiak bezalaxe, bikingoez beterik. Nahiz eta Eskandinaviako herrialdea izan, Finlandia ez zen herrialde bikingoa. Bikingoak eta Finn herria aliatuak zirela esan daiteke. Merkataritza harreman estua zuten, bikingoek laguntzak eskaintzen zizkien eta erasoengandik babesten zituzten herritarrak. Trukean, Finn herriak, haien lurraldea beraien eskutan uzten zuen, independentzia puntu bat gordeaz. Åland Uharteetan eta Karelian bikingoak bizi zirela frogatzea lortu dute azken urteotan, beraz baliteke lurraldea aliatu soila izateaz aparte bikingoen kolonia bat izatea.

Kristautasuna, XI. mendean iritsi zen Finlandiara, nahiz eta elizak ez ziren XII. menderarte garatu, suediarren inbasioarekin batera. Suediarrak harreman estuak zituzten Finn herriarekin, eta gutxinaka beraien lurraldean sartzen hasi ziren 1150. urte inguruan. Birger Jarl agintariak azkenik, 1249. urtean Finlandia menperatzea lortu zuen, Suediarren Bigarren Gurutzada deitzen delakoan. Hala ere, ez zuen Finlandia osoaren boterea lortu, Novgorodeko Errepublikak Karelia eskualdea menperatu baitzuen. Honela Finlandia bitan zatitu zen eta sustrai berak zituzten bi kulturak banandu egin ziren, urteak aurrera egin ahala herrialde konkistatzaileen erlijioak hauen kultura baldintzatu baitzuen.

Baltikoko herrialde guztiak menperatu nahian, XIII. mendean, Finlandia, suediarren, ipar-mendebaldeko errusiarren, novgorodarren eta alemaniar feudalen guden erdigune bilakatu zen. Finn herrien iraultzaren momentua iritsi zen. Finlandiarrek armada propio zeukan, baino hala ere, iraultza, ezerezean gelditu eta finlandiarrek, seguraski suediarrek behartuta, novgorodarren aurka borrokatu zutela diote errusiar kronista askok.

Honen bestez, Finlandiak, herri ezezagun bat izateari utzi eta suediarrei esker, XIII. mendean Erdi Aroko Europako zibilizazioan sartzea lortu zuen bete-betean.

XIV. mendean, Turku herria, suediar erresuma eta Finlandia osoko hiri handi, nagusi eta oparoena bilakatu zen, non merkatari alemaniar eta itsas-merkatariak biltzen ziren bertan. Hala ere, Finlandia, urbanizatu gabe iraun zuen Erdi Aroa. Izan ere, nahiz eta garai hartako gizartean bete-betean sartuta zeuden biztanleak, oraindik sakabanatuta baserrietan bizi ziren. Kareliarrak eta finlandiarrak, samitarren lurrak eskuratu nahian, hauek iparralderuntz bultzatzen hasi ziren pixkanaka, iparraldeko herrialde guztietan gertatu zen bezalaxe. Suediarrak, Finlandiako lurralde oparoenetara alde egin zuten, eta Åland Uharteetan eta mendebaldeko itsas hertzeetan hainbat kolonia sortu zituzten. Honenbestez, suediera, goi-mailako finlandiarren hizkuntza bilakatu zen, finlandieraren biziraungintza kolokan jarriz. Honela, Suediar erresumako aberats guztiak, Turkun, eta batez ere, hegoaldeko Finlandiara joan ziren bizitzera, heuren boterea nagusiagotuz. XIV. mendean, suediarrek, hainbat gaztelu eraiki zituzten Finlandian: Häme gaztelua (gaur egungo Hämeenlinnan), Turkuko gaztelua eta Olavinlinna gaztelua, Savonlinnan, garrantzitsuenak zirelarik. Gaztelu hauek, suediarren boterea egonkortzeko sortuak izan ziren. Hauek, hiruki defentsibo bat osatzen zuten, novgorodarrei eta errusiarrei aurre egiteko. Gaur egun, Errusian aurkitzen den (baina orduan Finlandia zen) Viipuri herrian, gaztelu garrantzitsuena eraiki zuten ere, ekialdeko muga-mugan, baina gaztelua Novgorodeko Errepublikako agintariek menperatu zuten XV. mendeko gudan.

Suedian hainbat altxamendu egon ondoren, bertako erregina zen Danimarkako Margarita Iak, 1389. urtean, iparraldeko lurraldeak (Suediar erresuma, Norvegiako erresuma eta Danimarkako erresuma) Kalmar akordioaren bitartez batu zituen. Mende hau oso oparoa izan zen finlandiarrentzat. Biztanleria eta botere ekonomikoak hazi egin ziren, baina oparotasunak ez zuen asko iraun eta XV. mendean guda bat sortu zen. Gerratean, Novgorodeko Errepublikakoek menperatu zituzten suediarrak, Moskuko printzerrikoekin bat eginik. Suediarrak gerra izugarri hartatik ozta-ozta irten ziren bizirik, eta akordio baten bidez gerra etetea lortu zuten.

Mikael Agricola.
Mikael Agricola.

XV. mende bukaeran, Kalmar Akordioa, kolokan jarri zuten suediarrek. Norvegiaren boterea, Danimarkako erregeek lortu zuten, beraz, akordio eta batasunean, Danimarka eta Suediar erresumak gelditzen ziren bakarrik. Danimarkak hainbat guda zituen Europan eta suediarren eraginaz baliatu nahi zuten hauek irabazteko. Gudak, suediarren merkataritzari galerak ekarri zizkion eta danimarkarrak botereaz itsututa zeuden bitartean, suediarrak batasuna hausteko lehen azpijokoak egiten hasi ziren.

[aldatu] XVI. mendea

1521. urtean azkenik, Kalmar Akordioa hautsi egin zen. Danimarkako erresumak, Feroe Uharteak, Groenlandia, Islandia eta Norvegiaren lurrak menperatu ondoren Suediaren botere osoa nahi zuen. Hori gertatu baino lehen, Suediak akordioa hautsi eta Gustav Vasa aukeratu zuen lehen errege bezala. Aldaketa honek, finlandiarren askatasunen hainbat eskubide urratu zituen. Izan ere, Suediak, bere burua Finlandiaren gainetik jarri zuen eta bertako kultura gaitzesteari ekin zion. Hala ere, 1527. urtean, Suediako elizan hainbat erreforma gauzatu ondoren, Mikael Agricolak azkenik 1551. urtean finlandieraz Itun Berria itzuli zuen.

1550. urtean, Gustav Vasak, gaur egungo Helsinki sortu zuen Helsingfors izenpean. Baina ezagutzen dugun hiria, arrantza herri txikia izan zen lehenengo 2 mendeetan.

Gustav Vasa erregea 1560. urtean hil ostean, bere semea zen Erik XIV.ak, Suediar koroaren zabalkuntza gurutzadak hasi zituen. 1561. urtean, Tallinn konkistatu ondoren, Estonia eta Letoniaren kontrola lortzeko gudetan sartu zen Danimarka, Errusia eta Poloniaren aurka. Livoniar Gerrak deritzenak 160 urte iraun zuten. Urte hauek, oso krudelak izan ziren finlandiarrentzako. Zergak izugarri igo zituzten, suediarrak, gazteak lapurtzen zizkieten gudetan parte hartzeko eta biztanleentzako zihoan elikagai asko militarrentzat desbideratua izan zen. Ondorioz, 1596-1597. urteen bitartean, finlandiarrak behin baino gehiagotan altxatu ziren. Iraultza odoltsuak eta oso gogorrak izan zeirn, eta lorpenak urriak izan ziren. Urte bat lehenago, 1595. urtean Suediak Errusiarekin bake akordio bat sinatu zuen, 5 urteko guda amaiaraziz eta ordainean Estoniako lur batzuk eta Finlandia ekialdeko lur asko irabaziz. Guda horien ondorioz Kareliako biztanleak erdialderantz jo zuten babesaren bila eta bertan zirauten azkenengo samiak, bertatik alde, eta iparraldera jo behar izan zuten.

[aldatu] XVII. mendea

Suediako armada, Europako sendoenetakoa bihurtu zen, eta ekialdeko lurralde asko menperatu ostean, Suediak, begiak, Europa erdialdera bideratu zituen. Alemanian aldiz, protestante eta katolikoen arteko, 30 urteko gerratea zen. Suediak bigarrengoen alde egin zuen gerran, eta irabazi eta Westfaliako Ituna sinatu ostean, Suediako erresuma, Europa osoko potentzia nagusienetakoa bihurtu zen.

Suediar erresuma 1658. urtean.
Suediar erresuma 1658. urtean.

Gerra garaian, hainbat erreforma gertatu ziren bitartean Finlandian:

  • Herri berri asko sortu ziren, eta sakabanaturik bizi zen biztanleria, bizi-nukleotan bizitzera igaro zen.
  • 1640. urtean ,Finlandiako lehenengo unibertsitatea eraiki zen Turkun, Europan, emakumezko batek (Suediako erreginak) sortu duen unibertsitate bakarra.
  • 1642. urtean, azkenik, Itun Berri osoa izan zen itzulia finlandieraz.

Hala ere, finlandiarren egoerak ez zuen onera egin, okerrera baizik. Izan ere, suediarren etengabeko gudez aparte, mende honetan, Izotz aro txiki bat gertatu zen, Finlandiako biztanleria murriztu zuena. Gainera, 1676. urtean, Suediako erresuma, monarkia absolutu eta totalitarioa bihurtu zen, eta sorgin-ehizak hasi ziren. Suediarrek amorruz finlandiar asko hil zituzten akusazio faltsuen bidez. Beraz, ez da harritzekoa egoera honetan, 1628-1655. urteen artean, Suediak Mundu Berrian zituen kolonietara (Delaware eta Pensilvania) zihoazen inmigranteen erdia baino gehiago, finlandiarrak izatea. Gainera, eliza luteranoa, oso zorrotza zen bertan, eta sinesgabeak gogor zigortzen zituen.

1697-1699. urte bitartean, klima aldaketa bortitz batek, izugarrizko gosea ekarri zuen Finlandiara eta bertako biztanleriaren %30a hil zen. Hurrengo mendeko etorkizuna ez zuen oso oparoa ematen, 1700. urtean, 21 urte iraungo zuen Iparraldeko Gerra Handia hasi baitzen.

[aldatu] XVIII. mendea

Sakontzeko

 Sakontzeko, irakurri: Finlandiako Gerra

Iparraldeko Gerra Handiak iraun zuen bitartean, Finlandiako hego-ekialdea, Errusiarren esku gelditu zen, Viipuri herria berriro menperatuz. Gerra honengatik, Suedia, Europako potentzia garrantzitsu izateari utzi zion, eta Errusia bilakatu zen iparraldeko potentzia nagusia. Suediako egoera politiko nahasian, iraultza baten bitartez, monarkia absolutua desegin eta parlamentu demokratikoa ezarria zen.

1747ko mapa.

Finlandiako biztanleak, bitartean, bitan zatituta jarraitzen zuten: Errusiarekin bake-akordioa mantentzearen aldekoak, eta mendekua nahi zutenak.

Mende hasieran Finlandiako biztanleria, ez zen milioi erdira ere iristen, baina mende bukaeran, biztanleriak, %90ko hazkuntza eduki zuen. Parlamentuak gainera, ongizatea eta aukerak eman zizkien finlandiarrei.

Finlandiako gizartean 4 talde desberdintzen ziren: Jauntxoak (zergarik ordaintzen ez zutenak), eliz-gizonak, nobleak eta, azkenik, burgesak. Biztanleriaren erdia, ez zen hauetako taldeetan sartzen, eta nahiz eta parlamentuan errepresentaziorik ez izan, gustora bizi ziren beste gizarte-taldekoek haietaz arduratzen baitziren.

Mende hau, erlatiboki lasaia izan zen. Hala ere, Suediak, Finlandiako eskualde galduak berreskuratzeko gurutzada bat antolatu zuen eta Errusia berriro Finlandian sartzea ahalbidetu zuen. 2 urte buruan, errusiarrek, Finlandia utzi zuten eta Suediak menperatu zuen berriro.

Iraultza lehenagoko Frantziak eta Errusiar inperioak, suediarren konpromiso eta laguntza ziurtatu nahi izan zuten urte horietan, eta erresuma bilakatu zuten Suedia berriro. Hala ere, horrek ez zuen bakea ziurtatu Errusiarekin eta 1788. urtean, bien arteko gerrak hasi ziren berriro ere. Gerrak Finlandiako ekonomia arriskuan jartzeko balio izan zuen bakarrik. Suediar konstituzio berria sinatu ostean, suediarren artean tira-birak sortu ziren. Tirano baten lana zela ziotenez, hainbat altxamendu egon ziren. Finlandiar batzuk momentu hori erabili zuten Errusiar inperioaren laguntzarekin Finlandiar erresuma independiente bat eratzeko.

Gudak bukatu ostean, garapen garaia iritsi zen Finlandiara, izan ere nekazariak erreakzioinatzen hasiak ziren eta hain boterea handiagotu eta argiagoak eta konszienteagoak bihurtu ziren, burgesen kalterako.

Goi-mailako klasekoak eta jakitunak, suediarrak ez zirenak, Finlandia independiente baten ideia garatzen hasi ziren. Tentsio politikoen ondorioz, finlandiar guztiak, independientzia lortzeko, Errusia inperialistarekin aliatzea ezinbestekoa izango zela ulertu zuten. Finlandia hegoaldean gainera, San Petersburgo, Errusia inperialeko hiriburua, ondoan izanda, bere gizarte garatua begiratu eta Suedia atzerakoitik irteteko irrika sorrarazten zien. Finlandiar nazionalismo sentimendua piztu zen.

1792. urtean, Suediako erregea eraila izan zenean, oraindik erregetzarako prestatua ez zegoen semeak hartu zuen erregetza. Suediaren botere urria kontuan hartu gabe, Frantziako Iraultza eta Napoleonen gudetan bete-betean sartu zen, Suediaren botere apurra ezabatuz.

[aldatu] Finlandiako Dukerri Handiaren garaia 1809-1917

Sakontzeko

 Sakontzeko, irakurri: Finlandiako Dukerri Handia

Suedia eta Errusiaren arteko Finlandiako Gerran, biak, Finlandiaren kontrola lortzeko borrokatu ziren. Errusia inperialista, Europako potentzia nagusienetakoa zenez, erraz gailendu zitzaion Suediari eta akordioa baten bitartez, Finlandia, Errusiaren esku gelditu zen, 1809. urtean. Finlandiak, Errusiak ostu zizkion lurraldeak berreskuratu zituen eta hauek, begirunea erakutsiz, dukerri bat sortu zuen Errusiaren barnean.

Finlandia, bere autonomia osoaren jabe izan zen eta suediarrekin ez zuten askatasunaz gozatu zuten. Errusiarekin batera XIX. mendean industrializazioa iritsi zen dukerrira eta basogintzako industria pisu hartzen hasi zen, Finlandiako basoei esker.


[aldatu] Finlandiar nazionalismoa

Finlandiera, batez ere errusiarrak menperatu osteko nazionalismo sentimendu sakon batek berreskuratu zuen. Suediarren menpe egondako mendeetan suediera, alemaniera eta latinaren atzetik egon behar izan baitzuen. Errusiak anexionatzerakoan, Finlandian bizi ziren Suediar gehienak, ihes egin zuten bere herrialdera, eta honela ia ahaztua zegoen Finn herriaren leialtasuna, irabazi zuten errusiarrek.

1835. urtean, finlandierazko poema epiko nazionala idatzia izan zen, Kalevala. Ohitura zahar eta leienden poema epikoa zen, finlandierak hurrengo urteetan izango zuen garrantzia iragartzen zuena. Suedieraz hitz egiten zuten biztanleak finlandierara ohitu eta hau erabiltzen hasi ziren Finlandiaren baterakuntza ikusiz. Azkenik 1892. urtean, finlandierak suedieraren garrantzi bera edukitzera pasa zen. Gaur egun, biztanleriaren %95,6ak hitz egiten du finlandieraz, eta suedieraz hitz egiten dutenak, gutxiengo dira. Beraien hizkuntza ama ia galduaren berreskuraketa izan da Finlandiar nazionalismoaren garaipen garrantzitsuena.

[aldatu] Errusiar Iraultzaren ondorioak

1906. urtean, 1905eko Errusiar Iraultzaren ondorio bezela, finlandiak munduko lehenengo sufragio unibertsala aplikatu zuen parlamentua berriaren lehenengo aukeraketan, eta emakumeak eta nekazariak lehenengo aldiz bozkatu ahal izan zuten.

[aldatu] Independentzia

Sakontzeko

 Sakontzeko, irakurri: Finlandiako Gerra Zibila

Armada Zuriko 13 urteko soldadua.
Armada Zuriko 13 urteko soldadua.

Errusiak bere iraultzaren kontrola bermatzeko, eskubideak kendu zizkieten finlandiarrei, askatasun osoz bizi izan zirenak. Jazarpenak egon ziren, baina jazarpen guztien gainetik, independentzia nahiak irabazi zuen. Ondorioz, parlamentua desegin egin zuen Errusiako gobernuak eta berauen legeak ezarri zituen Finlandian. Burges dirudunak, errusiarrekin bat egitea gomendatu zuten, eta hauteskunde berrietan Errusiar legea onartua izan zen, aurkeztu ahal izan zuten alderdi bakarra izan zirelako.

Urriko iraultzan, Boltxebikeak nagusitu ondoren, finlandiar sozialistak hauen ideien alde egin zuten. Bitartean burgesak, Finlandiaren independentzia aldarrikatu zuten 1917ko abenduaren 6an. Finlandia Sobietarren eraginpetik aldentzea nahi zuten, baina horretarako, boltxebikeek ezarritako legea erabili zuten, sezesio eskubidea. Momentu hartan, Finlandiako sozialistek 1914. urtean hasitako gerra zibila krudeldu egin zen. Alde batean, armada zuria zegoen (burgesak) eta bestetik, armada gorria, sozialistak. I. Mundu Gerraren bataila bat bilakatu zen Finlandia. Alemania inperialak eta Suediak, zurien alde egin zuten eta Sobietarrek aldiz, gorrien alde. 1918ko maiatzaren 14ean bukatu zen gerra eta zuriek irabazi zuten, Alemaniaren laguntza izugarriagatik batez ere (soldaduen erdia baino gehiago alemaniarrak baitziren). Behin-behineko independentzia urtarrilaren 3an ezarri zen.

Zorionez I. Mundu Gerra, Alemaniak galdu zuen, eta estatu satelite bat izateaz salbatu zen Finlandia. Gainera, gerra zibila gorriek irabazi izan balute, SESBen parte izango lirateke finlandiarrak. Honela, hasieratik nahi izan zutena gertatuko zen, independentzia. Brest-Litovsk ituna sinatu ondoren, Finlandia, eskubide osoko herrialdea bihurtu zen azkenik, eta hau berreskuratzeko edozein trikimailu egiteari muzin egin behar izan zion SESBk itunean.

[aldatu] Munduko bi gerren arteko tartea

Errepublika berriak, Åland Uharteen gatazkari egin behar izan zion lehenik. Hauek, Suediaren barne egon nahi zuten. Bere kultura, suediarrenaren antzekoa zelako (hizkuntza, ohiturak...). Finlandiak, autonomia estatutu bat eskaini zien uharteei, eta hauek onartu egin zuten. Honenbestez, uharteen erabakiak Finlandiaren esku gelditzen ziren, baina bertan inolako kontrolik ezarri gabe.

SESBekiko harremanak hobetzen hasi ziren, eta hainbat lur irabazi zituen bake-tratuen arabera.

I. Mundu Gerratik zirauen nazionalismo sentimenduak, faxismo mugimendu bat ekarri zuen Finlandiara, Lapua Mugimendua, 1929. urtean sortua. Hala ere mugimenduak akats asko zituenez, 3 urte ondoren deseginda gelditu zen. Mugimendu horrek, arazoak ekarri zituen SESBekin, eta Ladoga lakua eta Finlandiako Golkoko merkataritza-bideak gutxinaka isten hasi ziren hauek, 1937. urte arte, SESBek bidea guztiz itxi zienean.

[aldatu] Finlandia II. Mundu Gerran

Sakontzeko

 Sakontzeko, irakurri: Finlandia Bigarren Mundu Gerran

Finlandiak hiru guda desberdinetan parte hartu zuen II. Mundu Gerran, bi SESBen aurka eta bakarra Alemania naziaren aurka.

Lehenengo guda, Neguko Gerra izan zen, 1939-1940 urte bitartean. Finlandiak, Karelia eskualdea galdu zuen SESBen aurka gerran. Bigarrengo gerra, Jarraipenaren Gerra, SESBen aurka baita ere, 3 urte iraun zituen (1941-1944), Alemania naziaren laguntza izugarria jasoz. Finlandiak hainbat lurralde irabazi eta Petsamo lurraldea galdu zuen, Finlandiak Ozeano Artikoan zuen itsasozko irteera bakarra. Azkenengo gerra, nazien aurkako Laponiako Gerra, (1944-1945), independentzia berreskuratzeko gerra izan zen. Alemaniarrak, Finlandia, Norvegiarekin egin zuten bezala, estatu satelite bihurtu nahi izan zuten, baina finlandiarrek gogor babestu eta naziak Norvegian gelditzera behartu zituzten.

Gerra bukatzerakoan, ehundaka hildakoz, pobreziaz eta herrialdeko suntsiketaz aparte, Finlandia oso gogor izan zen zigortua, eta bere bigarren hiri garrantzitsuena, Viipuri, SESBen esku gelditu zen, beste hainbat eskualde bezalaxe.

Finlandiak, gertutik ikusten zituen SESBen egiten ziren jazarpenak, eta beraien eskutan erortzearen beldur zirenez, hauen aurkako defentsa bat osatu zuten, Alemania naziaren laguntzaz. Esan daiteke, Finlandiak, zuzenki ez zuela II. Mundu Gerran parte hartu, nahiz eta Alemania naziaren helburu bakarra, SESB menperatzea zen, Finlandiaren helburua defentsiboa baino ez zen. Alemania, Finlandiaren boterea eskuratzen ari zela ikusi zuenean, hauek bota egin zituen bitan pentsatu gabe. Hala ere, Alemania naziak gerra galdu ostean, herrialde aliatuek, ez zuten begi honez ikusi Finlandiaren jarrera eta hauen aurkako zigorrak, beste herrialde batzuetan baina gogorragoak izan ziren. Finlandiako 3 gerra nagusi hauetan, 80.000 ume erbesteratuak izan ziren. %5a Norvegiara joan zen, %10 Danimarkara eta gainontzekoak Suediara ihes egin zuten bere gurasorik gabe. Gehienak, bere jaioterrira itzuli ziren, baina %18a erbesteratuak izan ziren herrialdeetan gelditu ziren, gurasoak hil ostean.

Ordudanik, Finlandiak, jarrera hotza hartuko zuen beste herrialdeekiko harremanetan, herrialde aliatuen zigorra, hauek nahi baino hobeago ikasiz.

[aldatu] Gerra ondorengo urteak

II. Mundu Gerran jasotako ikasgaiari jarraituz, Gerra Hotzean ez zen inoren alde jarri, eta bere burua neutraltzat jarri zuen. Bi ardatzekin kooperatzen hasi zen, baina, SESB, guztiz kontent ez zegoenez, Finlandiak, lurralde batzuk trukean eskaini behar izan zituen bakea bermatzeko.

Urte gogorrak izan ziren Finlandiarentzat. Pobreziak jo zuen herria, eta Suediak, Norvegiak eta SESBk, bere mugak ireki behar izan zizkien finlandiarrei. Hainbat eta hainbat finlandiar herrialde haietara jo zuten lan bila. Urteak joan ondoren, eta inmigrazio horri esker, Finlandiaren ekonomia hobetu eta iparraldeko herrialdeen ekonomien susperketa hasi zuen.

Nahiz eta Norvegia, Danimarka, Suedia eta Islandiarekin pasaporte gabeko muga izan, ezin izan zuen Ipar-Kontseiluan sartu 1955. urte arte. Izan ere, SESBekin itzartutako akordioen arabera, mendebalde oso kapitalistarekin bat hartuko zuelakoaren beldur, debekatua zuten bertan sartzea. Gainera, Norvegia eta Suedia, NATOko partaide ziren, eta ondorioz, SESB gaitzetsi egiten zuen Ipar-Kontseilua. Hala ere urte horretan, 1955an, Finlandiaren neutraltasuna agerian gelditu zen, eta kontseiluan sartzen utzi eta Porkkala penintsula itzuli zion SESBk.

Finlandia 1961. urtean, EMAEn sartu zen, eta legezko partaidea bihurtzea lortu zuen 1986. urtean, komunisten baimenarekin.

Gerra osteko urteetan, Finlandiak, ekonomikoki, izugarrizko hazkuntza izan zuen, eta egonkortasuna lortu zuen politikoki eta sozialki. Gerra osteko herrialde pobre bat izateari utzi, eta 40 urtetan, teknologikoki munduko estatu garatu eta jakintsuena bihurtu zen, merkatuko izugarrizko botere ekonomikoarekin eta eguneroko bizitza maila altuarekin. Argi dago, neutraltasunak, on egin ziola Finlandiari, herrialde garatua eta konszietziaduna bihurtzeko gudan.

[aldatu] Historia Garaikidea

1990 urte hasieran, ekonomia finlandiarrak, hondoa jo zuen. Hainbat faktorek eragin zuten ekonomiaren gainbehera, baina garrantzitsuenetarikoa, SESB desegitea izan zen. Ondorioak, langabeek jasan zuten gehien bat, eta hauen kopurua %17ra iritsi zen. Hala ere, 90eko hamarkada erdialdean, ekonomia suspertu egin zen, batez ere, Nokia telekomunikazioko konpainiaren arrakastengatik. 1992. urteko martxoan, Finlandia, EBn sartzeko tramiteak egiten hasi zen, eta azkenik, 1995. urtean, bertan sartzea lortu zuen Austria eta Suediarekin batera.