Euskal Autonomia Erkidegoa
Wikipedia(e)tik
Euskal Autonomia Erkidegoa |
|||
---|---|---|---|
|
|||
Hiriburua | Gasteiz | ||
Probintziak | Araba Bizkaia Gipuzkoa |
||
Herritarra | euskal euskaldun1 euskotar2 |
||
![]() |
|||
Eremua - Espainiaren |
7.234 km² % 1,4 |
||
Biztanleria - Espainiaren Dentsitatea |
2.133.684 (2006) % 5,0 291,44 bizt/km² |
||
ISO 3166-2 | PV | ||
Estatutua | 1979ko abenduaren 22a | ||
Presidentea | Juan Jose Ibarretxe (EAJ) | ||
Hizkuntza ofiziala(k) | euskara gaztelania |
||
Espainiako Gorteak - Kongresuan - Senatuan |
19 eserleku 15 eserleku |
||
www.euskadi.net | |||
1Berez, euskaraz dakitenentzat bakarrik, baina esanahi okerrean euskal autonomia erkidegoko biztanle-ren sinonimotzat jotzen da. Ikusi Euskaldun. 2Berez, euskal arrazakoa dela izendatzeko Sabino Aranak sortutako hitza. |
Euskal Autonomia Erkidegoa edo Euskadi Euskal Herriko mendebaldeko zatia da eta Espainia iparraldeko Autonomia Erkidego bat da osatzen du 1979. urteaz geroztik.
Araba, Gipuzkoa eta Bizkaiko lurraldeak biltzen ditu. Erkidegoko hiriburua Gasteiz da eta bertan aurkitzen dira Eusko Jaurlaritza eta Eusko Legebiltzarra.
Nafarroako Foru Erkidegoari haren parte izateko eskubidea onartzen zaio Espainiako Konstituzioan, baina nafar herritarrek honi buruz erabakitzeko duten eskubidea ez da inoiz erreferendum batean gauzatu.
Eduki-taula |
[aldatu] Geografia
Iparraldean Bizkaiko Golkoarekin eta Pirinio Atlantikoak departamenduarekin egiten du muga, hegoaldean Errioxa, Gaztela eta Leon eta Nafarroa Garaiarekin, mendebaldean Kantabriarekin eta ekialdean Nafarroa Garaiarekin.
Bere orografia menditsua da orokorrean, Pirinioen eta Kantabriako mendikatearen artean. Ebro ibai inguruan lurra lauagoa da eta Arabaren hegoaldean sakana dago. Kantaurialdean bailara ugari daude, gehienak gizakiak hartutakoak. Mendietan pinuak, haritzak eta pagoak aurki daitezke. Sakanean ordea mahastiak eta zereal, patata edo erremolatxa landak aurki daitezke, baso naturalen muinoekin batera. Autonomia Erkidegoak biosferaren erreserba bat dauka Urdaibaien, eta natur parke ugari.
Klimatologia klima atlantiko eta mediterraneo tartekoa da: Tenperatura leunak eta euri ugari kantaurialdean (Bizkaia, Gipuzkoa eta Arabaren iparraldea) eta erdipareko tenperaturak eta euri moderatuak Araban, lehorragoak hegoalderantz goazen heinean. Ohikoa da xirimiria, oso euri fina.
Nahiz eta biztanleria txikia izan Euskadik industria bolumen handia dauka eta Espainiako zonalde aberatsenetakoa da, Europako PIB per capita-ren %117,1ekin (Eustaten datua 2002 urtean). Honen arrazoi garrantzitsuenetakoa ohitura industrial indartsua da. Hala ere 1980ko hamarkadan errekonbertsio industrial bat gauzatu zen, eta bertatik euskal industria kaltetuta irten zen.
[aldatu] Hizkuntzak
Euskal Autonomia Erkidegoan bi hizkuntza ofizial daude: gaztelania eta euskara, izaera koofiziala duena eta Nafarroa Garaiarekin eta Ipar Euskal Herriarekin komuna den hizkuntza.
Mende askotan zehar, herrialde hauetan hainbat hizkuntza hitz egin izan dira: gaskoiera (XIX. mendera arte hitz egina), gaztelania eta euskara izan dira erabilienak. Euskara da Euskal Herriko jatorrizko hizkuntza: ez dator latinetik eta Europako hizkuntza zaharrenetarikoa da.
Autonomia Erkidegoan, 2001. urtean, biztanleriaren %51 gazteleraz bakarrik mintzo zen, %32 inguru elebiduna zen, eta %18k euskara ulertzen zuen baina nekez mintzatu. Ehuneko hauek, lurralde historiko batetik bestera aldatu egiten dira; lurralde euskaldunena Gipuzkoa da eta erdaldunena Araba. Datu ofizial hauek, 2001ekoak direla nabarmendu behar da, urtetik urtera elebidun kopurua handiagoa baita.
[aldatu] Izendapenak
Euskadi eta Euskal Herria (Gernikako Estatutuan gazteleraz, Euskadi eta País Vasco) dira Euskal Autonomia Erkidegoko izendapen ofizialak. Honek arazo batzuk dakartza, zeren Euskal Herria eta Euskadi hiru herrialdeetarako bakarrik erabiltzea izen hauen tradizioarekin ez baita bat heldu. Euskaltzaindiak hartutako erabakiaren arabera, Euskal Herria eta Euskadi zazpi herrialdeei erreferentzia egiteko erabili izan dira betidanik eta hala erabiltzen jarraitzea gomendatzen du. Askotan, baskongadak eta Euskal Autonomia Erkidegoa izenak erabiltzen dira hiru herrialdeen egituratze politiko hau izendatzeko.
[aldatu] Lurralde antolaketa
Biztanle gehien dituzten udalerriak[1] | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Sailkapena | Udalerria | Biztanleria | |||||
1ª | Bilbo | 354.145 | |||||
2ª | Gasteiz | 226.490 | |||||
3ª | Donostia | 182.930 | |||||
4ª | Barakaldo | 95.260 | |||||
5ª | Getxo | 82.687 | |||||
6ª | Irun | 59.508 | |||||
7ª | Portugalete | 49.788 | |||||
8ª | Santurtzi | 47.155 | |||||
9ª | Basauri | 44.052 | |||||
10ª | Errenteria | 37.873 |
[aldatu] Lurralde historikoak
Euskadi hiru lurralde historikoetan banatzen da:
- Araba (299.957 biztanle). Hiriburua: Gasteiz
- Bizkaia (1.136.181 biztanle). Hiriburua: Bilbo
- Gipuzkoa (688.708 biztanle). Hiriburua: Donostia
[aldatu] Udalerriak
[aldatu] Epai-barrutiak
Artikulu nagusia: Euskadiko epai-barrutien zerrenda
Euskadi 14 epai-barrutietan banaturik dago, Araba bitan eta Bizkaia eta Gipuzkoan seina egonik.
[aldatu] Demografia
Espainiako Industria Iraultzaren abiarazle bat izanda, XIX. mendetik 70eko hamarkada bitarte, Euskadiko biztanleriak gora egin zuen. Batez ere Espainiako autonomia erkidegoetatik lan bila joan zen jendea.
INEren erroldaren arabera, euskal biztanlearen %3,43a atzerritarra da. Espainiako portzentajerik txikiena, estatu mailako bataz bestekoaren erdiaren azpitik (%8,47). Europarrak ez direnen artean, Amerika Latinarrak eta Marokoarrak eta Europarren artean, Errumaniarrak eta Portugaldarrak dira gehienak.
Euskadiren eboluzio demografikoa, eta estatu mailako biztanleriaren portzentaia |
|||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1857 | 1900 | 1910 | 1920 | 1930 | 1940 | 1950 | |||||||||||||
Biztanleria | 413.470 | 603.596 | 673.788 | 766.775 | 891.710 | 955.764 | 1.061.240 | ||||||||||||
Ehunekoa | %2,67 | %3,24 | %3,37 | %3,58 | %3,77 | %3,67 | %3,77 | ||||||||||||
1960 | 1970 | 1981 | 1991 | 1996 | 2001 | 2005 | |||||||||||||
Biztanleria | 1.371.654 | 1.878.636 | 2.134.763 | 2.109.009 | 2.098.055 | 2.101.478 | 2.124.846 | ||||||||||||
Ehunekoa | %4,49 | %5,53 | %5,66 | %5,35 | %5,29 | %5,11 | %4,82 |
[aldatu] Historia
Artikulu nagusia: Euskal Herriko historia
Historiagile erromatarrek, erromatarren aurreko garaian euskal lurraldea hainbat tribuk betetzen zutela diote.
Erromatar Inperioaren gainbeherarekin, holde barbaroek herrixka batzuk sortu zituzten. 778. urtean, Orreagako gudua gertatu zen, non baskoiek Karlomagnoren ejertzito frankoa garaitu zuten.
IX eta X. mendeen artean, Iruñeako Erresuma ezarri zen.
Antso III.a Nagusiarekin (1004-1035), Iruñeako Erresumak bere hedadura handiena izan zuen. Iberiar penintsulako iparralde guztia hartuz. Antso III.ak Lehen Inperio Hispaniarra egin zuela idatzi zuten historialariek. Antso III.aren heriotzarekin (1035), Erresuma bere seme-alaben artean banatu zen, Nafarroako, Aragoiko eta Gaztelako Erresumak sortuz.
Erdi Aroan, Bizkaia bere borondatez Gaztelako Erresumara batu zen. 1200. urtean, Nafarroako Erresumak, Gipuzkoa, Araba eta Durangaldeako lurraldeak galdu zituen, hauek Gaztelako Erresumaren menpe geratuz. Gaztelarren Nafarroako Erresumaren inbasioa 1515.ean izan zen. Nafarroak eta Euskal Probintziek foruak mantendu zituzten XIX. menderarte eta Nafarroak erresuma izendapena mantendu zuen, izenez bakarrik bazen ere; Karlisten porrotaren ondoren, Antonio Canovasek eskubide foralak ezabatu zituen.
Frankismoaren garaian, Araba eta Nafarroak soilik mantendu zituzten antzinako foru batzuk, Espainiako Gerra Zibilean armada faxistaren alde jarri baitziren.
Frankismoa eta gero, 1979an Euskal Autonomia Erkidegoko Estatutua onartu zen, lurralde historikoen foruak Eusko Jaurlaritzak hartuz
[aldatu] Ekonomia
Euskadik, industria indartsua du. Estatuko lurralde aberastuenen artean dago, Europako BPG per capitaren batazbestekoaren %117,1a. Langabeziaren ehunekoa, %7,1an dago (2005). Azkenaldian, bigarren sektoretik hirugarrenera birmoldatzen ari da euskal ekonomia.
[aldatu] Politika
[aldatu] Alderdi politikoak
Eusko Legebiltzarrean 2005eko hauteskundeetan ordezkapena lortu duten alderdi politikoak:
- Euzko Alderdi Jeltzalea (EAJ)
- Euskadiko Alderdi Sozialista - Euskadiko Ezkerra (PSE-EE)
- Alderdi Popularra (PP)
- Euskal Herrialdeetako Alderdi Komunista (EHAK)
- Eusko Alkartasuna (EA)
- Ezker Batua-Berdeak
- Aralar
Batasuna alderdia ez dago Eusko Legebiltzarrean ordezkatua eta Jose María Aznarren gobernuak Espainiako Alderdi Politikoen Legea aldatu eta Batasuna legez kanpo jarri zuenetik ezin du inongo hauteskundeetan bere burua aurkeztu. Batasuna, ezker abertzalearen inguruko beste hainbat gizarte mugimendurekin batera, Espainian legez kanpo dago 6/2002 Lege Organikoa betetzen ez duela leporatuta. 2005ko Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeetan bere burua aurkeztu ezin zuelarik, Euskal Herrialdeetako Alderdi Komunistarentzat eskatu zuen botoa, 6 jazarleku lortuz.
[aldatu] 2005eko apirilaren 17ko Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeak
Sakontzeko, irakurri: 2005eko apirilaren 17ko EAEko hauteskundeak
Hauteskunde hauetan, aurrekoetan bezala, EAJ-EA koalizioa izan zen garaile, baina aurrekoan baino boz gutxiagorekin. PPk bozkak galdu zituen eta PSE-EEk igo. EHAK aurkeztu zen lehenengo aldia izan zen eta legez kanpo utzitako Batasuna eta Aukera Guztiaken hitza euren esku hartu zuten. Mezu honekin 4. indarra bilakatu zen. EB mantendu zen eta Aralarrek lehenengo aldiz lortu zuen legebiltzarkide bat.
[aldatu] Segurtasuna
Erkidegoak bere polizia autonomikoa du: Ertzaintza. Hiru lurralde historikoetan zehar banaturik dago eta gaur egun, herri-segurtasun, ordena publikoa eta trafikoko eskumen guztiak ditu.
Espainiako Segurtasun Indarrek ere badute Euskal Autonomia Erkidegoan presentzia. Guardia Zibilak hamar kuartel ditu hiru lurraldetan banatuta eta Espainiako Polizia Nazionalak lau. Azken bi polizia hauek, gehienbat aduanetako eskumenak dituzte.
Euskal Autonomia Erkidegoa herritar bakoitzeko polizia gehien dituen eskualdea da Europar Batasun osoan. Giza eskubideen aldeko hainbat taldek, horien artean Amnistia Internazionalak eta Torturaren Aurkako Taldeak, beren urteroko txostenetan Espainiako Lege Antiterroristapean atxilotutako herritarrek jasandako tortura eta tratu txarrak salatu dituzte. Erakunde hauek torturaren kontrako protokoloa aplika dadin eskatzen dute. Eusko Jaurlaritzako Barne Saila 2005ean hasi zen protokolo honek jasotzen dituen zenbait neurri hartzen, Ertzaintzaren aurkako tortura salaketak gutxitu zirelarik. Espainiako poliziek berriz, ez dituzte neurri horiek oraino hartu.
[aldatu] Ikus, gainera
[aldatu] Kanpo loturak
Euskadiko webgune ofiziala
Eusko Jaurlaritzaren webgunea
Hauteskundeetako informazio gehiago
Euskal Estatistika Erakundea (Eustat)