Neolito
Wikipedia(e)tik
Historiaurreko aroak |
![]() |
Pleistozenoa |
|
|
|
Holozenoa |
|
|
|
|
Neolitoa (grezieratik νέος, néos, zahar eta λίθος lithos, harri edo Harri Aro Berria) Harri Aroko azken garaia da. K. a. 7000. urtean hasi zen gutxi gora behera, Ekialde Hurbilean.
Lehen iraultzatzat jotzen da, gizakiak harrapari eta biltzaile izatetik ekoizle izatera igaro baitziren. Beraz elikaduraren kontrola lortu zuen: abereak hezten zituzten, animalia taldeak zaintzen bazituzten haragia, esnea eta larrua lortzen zituzten (honengatik hasi ziren ardiak, behiak, ahuntzak eta zerriak hezten), fruituak landatzen...
Eduki-taula |
[aldatu] Neolitoa Euskal Herrian
Neolitoa K. a. 3. milurtekoan iritsi zen Euskal Herrira, baliteke zelten inbasio batekin batera. Garai honetan antzinako ilargia eta Mariren gurtza alde batera utzi zen eta eguzkia eta Urtzi pertsonaiak agertu ziren gurtzan.[1]
Neolitoaren ezaugarria lehenengo aldiz nekazaritza eta abeltzaintza agertzea izan zen. Euskal Herrian garia, artatxikia, oloa... agertu ziren eta zakur, zaldi eta ardiak etxekotu ziren. Bi bizimodu horien agerpenarekin jendartea bi zatitan banatu zen: mendietan abeltzainak bizi ziren, batez ere lur komunaletan oinarritzen zena, eta, beste aldetik, nekazaritza, jabetza pribatuan eta sedentarismoan oinarritzen zena.[1]. Horrekin bi kultura bereizi ziren: alde batetik megalitismoetan oinarritutakoa, hasiera batean trikuharriekin eta gero harrespil eta zutarriekin. Bestetik lehenengo herriak sortu ziren, etxebizitza finkoekin.
Aztarnategi nagusienak hauek dira:
- Herriko Barra
- Zarautz, Gipuzkoa. Orain dela 6.000 urteko nekazaritza aztarna aurkitu zen bertan, ezagutzen den zaharrena.[2]
- Kobaederra
- Kortezubi, Bizkaia. Nekazaritza eta abelazkuntzako aztarnak.
- Peña Larga
- Kripan, Araba. Zeramikaz gain abereak agertu dira.
- Los Cascajos
- Urantzia, Nafarroa. Herrixka oso bat aurkitu da, nekazaritzan guztiz sartua.
Horretaz gain ehundaka trikuharri eta bestelakoak daude Euskal Herrian, batez ere Pirinio aldean eta Aralar mendilerroan. Beste batzuk, ordea, lautadetan daude.
[aldatu] Ezaugarriak
[aldatu] Izadi jainkoak
Nekazaritza sortzean konturatu ziren eguraldiak bazeukala zerikusia haiek landatzen zituzten fruitu, barazki eta abarrekin. Konturatu ziren eguzkirik gabe ez zegoela uztarik eta euririk egiten ez bazuen ere uztarik ezingo zutela jaso eta euri zaparrada bortitzak edo ekaitz zatarren ondorioz uzta ezingo zutela jaso. Eguraldi fenomeno horiekin jatorria ezezaguna zen garai horretan eta nolabait logiak bilatu behar izan zioten horri, honela jainkoak sortuz. Nekazaritza sortzearekin batera hildakoak hilobiratzen hasi ziren eta hori ere jainkoek erabakitzen zutela zioten. Jainkoei eskaintzak ere egiten zizkieten haien biziak, uztak eta abar zaindu zitzaten eta hori horien uztak, janariak... eskainiz lortzen zutela zioten. Horrekin batera jainkoekin komunikatzen ziren pertsonak azaldu ziren.
[aldatu] Jabego pribatua
Hasiera batean lurrak landatzen hasi zirenean lur guztiak denenak ziren eta ondorioz jasotako uzta ere denena zen. Baina urteak igaro ondoren konturatu ziren lur horiek landatzen zituztenak bakarrik familia batekoak zirela familia horrek erabaki zuen lurra beraiena izango zela, honela lan gehiago egiten zutenek lur gehiago edukiz bakoitzarentzat.
[aldatu] Mailaketa
Jabego pribatuak zeudenean mailaketa sortzen hasi zen. Garai horietan konturatu ziren familia batzuk lur ugari zituztela eta beste batzuk bat ere ez. Lur asko zeuzkan familia konturatu zen ezin zituela lur guztiak landatu eta honen ondorioz zituen berarentzat lan egiteko, ordainketa bezala uztaren zati txiki bat jasoko zuten.
[aldatu] Bizileku finkoak
Nekazaritza eta abeltzaintza sortu baina lehenago, gizakia ibiltaria zen ehizaren arabera migratzailea. Baina lehenago aipatu ditugun nekazaritza eta abeltzaintza sortzean zeuden lekuetan bizitzen gelditu ahal izatea baimentzen zuen. Honekin batera lehenago egiten zituzten txabola txiki horiek baztertu zituzten eta etxe handi eta sendoagoak eraikitzen hasi ziren. Etxe hauek nekazal lurrentzako egokiak ziren lekuetan kokatzen ziren eta leku horiek nekazaritzarako onak izanik etxe bat baina gehiago biltzen ziren inguruan eta honela sortu ziren herrixkak. Euri jasa bortitzak edo lehorteak zetozenean herri batzuk uztarik gabe gelditzen ziren eta ondorioz, jendea beste herrietara joaten ziren hango lurrak lapurtzera. Animali plagak zetozenean ere uztak kendu egiten zieten eta honela sortu zen defentsa beharra.
[aldatu] Produkzioaren ugaritzea
Nekazaritza eta abeltzaintzarekin batera ugariagoak izan ziren produkzioak ez zutelako ehizan ibili beharrik ezta fruitu bila joan beharrik ere gauza horiek beraiek landu eta zaintzen baitzituzten, hau da produktu ugariagoak zituzten. Horregatik jende gehiago zegoen herrietan jendea ez zelako gosez hiltzen lehen bezain beste gosez hiltzen. Ala ere, ez zen bakarrik horregatik izan demografi igoera. Izan ere larruz estaltzen ziren, honela, hotz gutxiago pasatuz eta etxe hobeak egin zituzten hotz gutxiago sartzeko etxe haien barruan. Produkzio ugaritzearen ondorioz ere zeramika sortu zen.
Hainbeste ale edukirik nonbaiten gorde behar zituzten bestela usteldu egiten zirelako. Lan banaketa ere produkzio ugaritzearekin batera gertatu zen. Batzuek ez zekiten produktuak ondo zaintzen baina bazekiten oso ondo zeramikako ontziak egiten beraz bakoitzak ondo egiten zuenarekin irabazten zuen janaria, hau da, trukean ibiltzen ziren: batek zeramikazko ontzi bat egiten zion beste bati bere baratzeko produktuen truke... Hau izan zen lan banaketa. Lehenago esan dugun bezala bakoitzak ondo egiten zuenera dedikatzen zen eta lan bakoitzari izen bat eman zitzaion: artisaua (eskuekin lan egiten zuena gauzak lortzeko), merkataria (itsasora edo ibaira joaten zena arrain bila)...
[aldatu] Ehungintza
abeltzaintzarekin konturatu ziren animaliek ez zutela hainbeste hotzik pasatzen beraien larru lodiari esker . Hasieran larruak atera bezala janzten zituzten baina denborarekin konturatu ziren hainbat teknika erabiliz larruak bero gehiago ematen zuela eta honela artisau espezializatuak ere sortu ziren.
[aldatu] Tresna berriak: gurbila, lanabesak
Hainbat tresna berri sortu ziren, gurpila esaterako. Hasieran lera erabiltzen zuten baina ondoren ikusi zuten lerari gurpilak jartzen bazizkioten askoz ere errazago mugituko zituztela gauzak. Lanabesak ezinbestekoak bihurtu ziren ehizarako, arrantzarako eta beste hainbat gauzatarako ere bai.