Panamako historia

Wikipedia(e)tik

AEBetako gerra-gurdi bat Panamako kaleetan Panamako inbasioan.
AEBetako gerra-gurdi bat Panamako kaleetan Panamako inbasioan.

Panamako historia lehenengo gizakien etorrerarekin, duela 12.000 urte hasi zen, nahiz eta estatu moderno gisa independentzia 1903ko azaroaren 3an lortu.

Kolon aurreko ondarea oso aberatsa da. Erdialdeko Panaman, keramika landu zuen Monagrillo kultura dago (K.a. 2500-1700), Amerika osoan teknika hori garatu zuen lehenetariko bat. Bilakaeran, Coclé estiloko ontziteria polikromatua garatu zuten. Conté aztartegiako ehorzketa ikusgarriak Panamako ondare arkeologiko nagusiaren artean koka daiteke.

Europarren etorreraren garaian, indigenaren populazioa milioi bat eta bi miloi artekoa izan zitekeen. Espainiarren esku XVI. mendetik, 1821ean, Jose de Fabrega koronelaren agindupean, Simon Bolivarrekin bat egin zuen Panamak, Kolonbia Handiko Errepublika osatzeko. Errepublika 1830ean desegitean, Panamak Kolonbian jarraitu zuen.

AEBek, Panamako kanala eraiki nahian, paper garrantzitsua jokatu zuten Panamak independentzia lor zezan. Independentzia 1903ko azaroaren 3an aldarrikatu zuen Panamak. AEBetako Nashville gerraontziak Kolonbiako itsasarmada Panaman lehorreratzea galarazi zuen. Lurretik inbasioa burutzea ezinezkoa zen, ohianaren trinkotasuna dela eta. AEBek errepublika berria berehala onetsi zuten, eta interes ekonomikoak defendatzearren, tropak bidali zituzten.

1903ko abenduan, Phillipe Bunau Varillak, herritarren baimenik gabe Panamaren izenan akordiorik sinatzeko botererik ez zuen frantziar herritarrak, Hay-Bunau Varilla Hitzarmena sinatu zuen AEBekin. Horren bidez, Panamako kanalaren administrazioa ABEn esku geratu zen mugagabeko epe baterako. Auzia 1977an konpondu zen, Torrijos-Carter Hitzarmenarekin.

Panamako gobernuak ustelkeria eta ezegonkortasun aldiak izan zituen, eta batzutan, agintaldiak behar baino lehenago bukatzen ziren. Omar Torrijos jeneralak, esaterako, boterea 1968an hartu zuen, estatu-kolpe baten bidez. Nahiz eta presidente titulua inoiz ez hartu, 1981 arte botere osoa bere esku zegoen.

Torrijosen heriotzaren ostean, boterea militarren esku geratu zen. 1983rako, Manuel Antonio Noriega zen Panamako buru nabarmena. Panamako polizia sekretuko zein CIAko kide ohia zen. 1989ko abenduaren 20an, AEBek Panaman sartu ziren Noriega atzematera, Noriegak droga banatzeko negozioan harremanak zituela argudiatuta. Gaur egun Noriega AEBetan dago espetxeratuta, 40 urteko espetxe zigorra betetzen.

Noriegaren ondoren hauteskundeen bidez aukeratu da Panamako presidentea. 1999ko abenduaren 31n, Panamako kanala administratzeari ekin zion Panamak.