Anton Abbadia

Wikipedia(e)tik

Anton Thompson Abbadia
Anton Thompson Abbadia

Anton Abbadia Urrustoi (Dublin, 1810eko urtarrilaren 3a - Paris, 1897ko martxoaren 19a) geografo, astronomo eta euskal kulturaren eragilea izan zen.

Frantsesez Antoine Thompson d'Abbadie d'Arrast izen osoa erabili ohi zuen, baina euskaraz Anton Abbadia hobetsi zuen.

Eduki-taula

[aldatu] Biografia

Bere aitona Jean-Pierre, abade laiko eta notarioa izan zen Zuberoan. Aita, Ürrüstoin jaio zen eta ama, berriz, irlandarra zen.

Gazterik atxiki zuten haren gogoa geografiak, astronomiak eta ekialdeko kulturek; jakintsu eta esploratzailearen bizimodu higitua izan zuen. Frantziako Zientzia Akademiaren esanetara, egonaldi luzeak egin zituen Brasilen, Egipton eta, batez ere, Etiopian. Bidaiotatik jakintza zabala jaso zuen hizkuntzez, etnologiaz edo geografiaz, eta eskuizkribu nahiz objektu bilduma handi bat ekarri zuen.

Virginie Vincent de Saint Bonnet
Virginie Vincent de Saint Bonnet

Virginie Vincent de Saint Bonnet andrearekin ezkondu zen 1859an.

Euskal Herriaren maitale sutsua izan zen, eta euskal hizkuntza, kultura eta izatea babesteko lan handia egin zuen.

Etiopiatik itzuli zenean, 1864an, 350 hektareako lur sail bat erosi zuen Hendaia eta Donibane Lohizune bitartean, Abbadia izendatu zuena. Bertan bizi izateko gaztelu bat eraikiarazi zuen. Politikan ere sartu zen, Hendaiako alkate izan baitzen 1871-1875 bitartean.

[aldatu] Zientzialari eta esploratzailea

Ikasle gazte zelarik, Anton Abbadiak jakingura handia erakutsi zuen hizkuntza zahar nahiz berriez; etxean hiru hizkuntza ikasiak zituen (euskara, frantsesa eta ingelesa).

Zientzia izan zen, alabaina, bere ikasbide nagusia: mineralogia, biologia, fisika eta, batez ere, astronomia ikasi zituen Pariseko Sorbona unibertsitatean. Esploratzaile senak laster eramango du Afrika hobeki ezagutzeko bidaia prestatzera; Etiopiara jo nahi zuen, baina lehenago Brasilera joan behar izan zuen, 1835an, Zientzia Akademiak eskatuta, lurraren magnetismoa aztertzera.

1837an, Anton eta bere anaia Arnaud Etiopia aldera abiatzen dira. Bidean era guztietako zailtasun eta oztopoak aurkituko dituzte, lurraldea mendean zuten jauntxoek elkarren arteko borrokaldietan frantsesen edo ingelesen laguntza inguratzen baitzuten. Urte luzetan, 1848 arte, Anton Abbadiak jakintza handia bildu zuen Etiopiako hizkuntzez, etnologiaz eta, batik bat, geografiaz: kartografia egiteko metodo berri bat sortu zuen eta aurkikuntza ugari egin zituen.

Eskuizkribu kopuru handi bat bildu zuen, Etiopiako hizkuntza askoren alfabetoa eta hiztegia finkatzeko balio handikoak; hizkuntza horien guztien artean, amariñña hizkuntza ikertu zuen bereziki.

Orobat, Abbadiak ongi beteak ikusi zituen Etiopiara eraman zuten lau helburuak:

  • Nilo ibaiaren iturburua aurkitzea.
  • Afrikako populazio beltzaren jatorrien inguruko datu berriak aurkitzea.
  • Etiopiarrak Eliza Katolikora hurbiltzea.
  • Frantziaren eragina handitzea eskualde horretan.

Bere lan zientifikoen aitorpen ugari jaso zituen Abbadiak, besteak beste Geografia Elkartearen urrezko domina eta Frantziako ohorezko legioa. Horrez gain, Frantziako Zientzia Akademiako kide izendatu zuten 1862an, eta lehendakari 1892an.

Etiopiari buruzko mapak, katalogoak eta gainerako materialak argitaratu ondoren, beste bidai asko egin zituen munduan barrena, eguzki eklipseak aztertzeko: Jerusalem, Norvegia, Espainia, Aljeria... Ezkontzak ez zion eragotzi bidaiak egitea, bere emazte Virginie Vincent de Saint-Bonnetek beti laguntzen baitzion txangoetan.

Azken espedizioa 1882an egin zuen Antilletara, Venus planetaren ibilbidea behatzeko.

[aldatu] Euskaltzalea

Londresen Louis Lucien Bonaparte ezagutu zuelarik, Anton Abbadia euskarari buruzko ikerketak eta lanak egiten hasi zen (1852).

Politikaz hego Euskal Herriko karlisten alde aritu zen arren, euskaltzalea izan zen eta lore jokoak sortu zituen. Urruñan (Lapurdi) izan ziren 1853an lehenengoz; hamar urtez Urruñan antolatu eta gero, ordea, 1864-1876 bitartean, Saran (Lapurdi) eta, handik aurrera, urtero lekuz aldatu ziren. Euskal abesti, kirol, dantza eta literatura babestu eta sustatu zituen.

Agosti Xahorekin batera zenbait liburu ere argitaratu zuen, besteak beste euskal gramatika bat. Beste lan asko ere argitaratu zituen euskararen gainean. Euskaraz idatziriko lan bakarra, berriz, Zuberoatikaco gutun bat (1864) izan zen.

Euskaldunez irudi mitikoa zuen Abbadiak; hala idatzi zuen: «Nous autres, Basques, nous sommes un secret, nous ne ressemblons pas aux autres peuples, fiers de leurs origines et pleins de traditions nationales. Si nous avons un fondateur, un premier aïeul, c'est Adam.»

Abbadiak sortu zuen, euskaldunen irudi mitikoari jarraiki, Zazpi Uskal herriak bat edo Zazpiak bat esamoldea.

[aldatu] Gaztelua

Abbadia jauregia
Abbadia jauregia

Abbadia gaztelua Hendaiako (Lapurdi) Santa Ana muturreko muinoan dago 350 hektareako lur sail batez inguratuta. 1860 eta 1870 artean eraikia izan zen, Eugène Viollet-le-Duc eta haren jarraitzaile Edmond Duthoit arkitektoen zuzendaritzapean, estilo neo-gotikoan.

Hiru atal ditu:

Barneko dekorazioan Abbadiak munduan barrena egindako ibilaldietatik ekarritako gauza asko gordetzen da.

Gazteluaren gela guztietako hormetan edo tximinia buruetan esaldiak idatzirik ageri dira 14 hizkuntzatan. Kaperan dira ehortziak Anton Abbadia eta bere emazte Virginie Vincent de Saint Bonnet.

Hil aurretik, Abbadiak Frantziako Zientzia Akademiari utzi zion gaztelua, baita gainerako bere ondasun guztiak ere.

[aldatu] Lanak

[aldatu] Euskarazko lanak

Zuberoatikaco gutun bat. 1864

[aldatu] Euskarari buruzkoak

  • Etudes grammaticales sur la langue euskarienne. 1836
  • Le Dictionnaire de Chaho. 1854
  • Lettres sur l'orthographe basque. 1854
  • Travaux récents sur la langue basque. 1859
  • Sur la carte de la langue basque. 1868
  • Le basque et le berbère. 1873
  • Lettre sur la préservation de la langue basque. 1895

[aldatu] Historia eta esplorazio gaiak

  • Instructions pour les voyages d'exploration. 1867
  • L'Abyssinie et le roi Théodoros. 1868
  • Monnaie d'Ethiopie. 1868
  • Credo d'un vieux voyageur. 1884

[aldatu] Zientzia gaiak

  • Catalogue raisonné de manuscrits èthiopiens. Paris, 1859
  • Résumé Géodésique des positions déterminées en Ethiopie. Paris, 1859
  • Géodésie d'Ethiopie ou Triangulation d'une patrie de la haute Ethiopie. 4 vol. Gauthier-Villars. Paris, 1860-1873
  • Notice sur les langues de Kamw. 1872
  • Observations relatives à la physique du globe, faites au Brésil et en Ethiopie. Gauthier-Villars. Paris, 1873
  • Recherches sur la verticale. 1881
  • Dictionnaire de la langue Amariñña. 1881
  • Reconnaissances magnetiques. Paris, 1890
  • Géographie de l'Ethiopie, ce que j'ai entendu, faisant suite à ce que j'ai vu. 1890


[aldatu] Kanpo loturak