Nafarroako Erresuma
Wikipedia(e)tik
Euskal Herriko historia |
![]() |
Historiaurrea eta Antzin Aroa |
Erdi Aroa |
|
Aro Modernoa |
|
Aro Garaikidea |
|
Kronologiak |
---|
Nafarroako Erresuma, Europako Erdi Aroan IX eta XVI. mendeen artean izan zen euskal egitura politiko independentea izan zen. Hasierako garaian Iruñeko Erresuma izena hartu zuen, hiri honetatik hasi baitzen hedatzen.
Erresumaren hedadura XII. mendetik gutxituz joan zen. Lur galtze honen azken kapituluak, batetik Gaztelako Erresumak Nafarroa Garaia inbaditu zuenean, eta bestetik Piriniotik iparraldera gelditutako lurraldeak Frantziako koroarekin batu zirenean bizi izan ziren. Hedadurarik handiena Antso III.a "Handia" errege zela lortu zuen, egungo euskal lurralde guztiak batzeaz aparte atlantiar lurraldeetarantz eta Ebro ibaitik hegoalderantz zabalduz.
Erresuma izaera behin betiko 1841.urtean galdu zuen Nafarroa Garaiak eta 1789. urtean Nafarroa Behereak.
Eneko Aritza buruzagiak sortu zuen 824 urtean, Nafarroako lehen Errege bihurtuz.
Eduki-taula |
[aldatu] Historia
[aldatu] Orreagako gudua
Sakontzeko, irakurri: Orreagako gudua
Baskoiez osatutako armada batek Karlomagno Erromatar-Germaniar Inperio Sainduko enperadorearen armadako erretaguardiari eraso zion. Karlomagno Zaragozako buruzagi arabiarrarekin akordio bat egin zuen azkeneko honek Zaragoza hiria emanen ziola zin egin ziolarik, baina gudaroste frankoak hirira iristean Karlomagnori iruzur egin zietela konturatu zen. Haserre, Karlomagnoren tropek Iruñea suntsitu zuten eta baskoiek mendeku hartu zuten Pirinioetan, Orreagan, segada batean soldaduak ustekabean harrapatuz. Errolan, Karlomagnoren lotinant bat, hil zen gudu hartan. Gertakari hauetan oinarriturik frankoek idatzi zuten Errolanen Kantorea, lehen gesta-kanta. Hala ere abesti honek frankoen ikuspuntua adierazi zuen: frankoen aurkariak, menditar baskoi haiek armada musulman batean bilakatu ziren, eta Errolan printzea borroka eginez heroi moduan hil zen gudu odoltsu batean, eta ez segada batean harrapatuta.
[aldatu] Iruñeko Erresuma
Sakontzeko, irakurri: Iruñeko Erresuma
Baskoiek Eneko Aritza izendatu zuten Iruñeko errege, Banu Qasi familia tuterarrarekin familia harremanak zituenez hauen laguntza lortu zuen.
Erresuma bere goren mailara Ximena dinastiarekin lortu zuen, Antso III.a errege zela. Errege honek euskal lurralde guztiak Koroa berberan menpe jarri zituen X mendean eta Iruñeko errege izateaz gainera, Gaztelako Aragoiko, Ribagorzako eta Sobrarbeko konde ere izan zen.
[aldatu] Nafarroako Erresumaren botere galera
Ximena dinastiako azkena Antso VII.a izan zen, bi metro baino gehiagoko altuera zuen erregea. Navas de Tolosa batailan hartu zuen parte errege kristauekin batera eta bera izan zen errege musulmanaren dendara sartzera ausartu zen errege kristau bakarra. Nafarroako armarriaren kateak bataila hori gogoratzen dute.
Erresuma errekonkistan, ezin izan zuen hegoaderantz hedatu, Aragoi eta Gaztelako konkistek Nafarroari hegoalderantz hedatzeko aukera kendu ziotelako.
Nafarroa ekonomikoki ahul zegoen eta Araban, Gipuzkoan, Bizkaian eta Nafarroan ematen ziren barne gerrek ahultasun politikoa ere eman zion. Gaztela hontaz baliatuta herrialde ezberdinei laguntza eskeini zien nafar korotik aldentzeko eta gaztelakoari hurbiltzeko.
[aldatu] Euskal lurren banaketa
Targo gipuzkoar bat Gipuzkoako kontrolarekin egin zen Gaztelako koroa onartuz 1200. urtean.
1224an Bizkaiak independentzia lortu zuen Gaztelaren laguntzarekin eta 1379.an Haroko Joanes jaun bizkaitarra, Gaztelako errege bihurtu zen Bizkaiko burujabetzari eutsiz.
1234an Antso VII.a hil zen, azken errege baskoia eta Champagne familiak hartu zuen nafar koroa.
1332an Araba militarki okupatu zuen Gaztelak eta Araba errege gaztelarra onartu beharrean aurkitu ze.
1449an Frantziak une hartan ingelesen menpe zegoen Zuberoa okupatu zuen Gaston Foixekoaren agintepean.
1450.an Aiherreko itunarekin, Lapurdi, Frantziaren menpean jarri zen, lapurtar foruen truke. Gainera, 1451.an, Frantziak Baiona konkistatu zuen, Lapurdi osoa bereganatuz.
1463. urtean Frantziako Luis XI.a eta Gaztelako Henrike IV.aren artean bilera bat egon zen Nafarroa elkar banatzeko. Hala ere 1483.an, Biarno familiako, Katalina Foixekoak hartu zuen koro nafarra.
[aldatu] Nafarroako Konkista
1512an Fernando Katolikoaren tropek Nafarroako Erresuma eraso, konkistatu eta Gaztelara batu zuen. Hala ere, Nafarroako Garaiak ez zuen erresuma titulua galdu 1839ra arte. Urte hartan probintzia soil bilakatu zen.
Nafarroa Behereak erresuma independiente gisa iraun zuen, 1589 urtera arte. Urte hartan, Henrike III.a Nafarroako Erregea ezkontza bitartez Frantziako errege bihurtu zen. Ordutik aurrera Frantziako erregeek "Frantziako eta Nafarroako errege" titulua eraman zuten.
[aldatu] Nafarroako Foruak
Sakontzeko, irakurri: Euskal Foruak
Erresumak bere foru propioak mantendu zituen Gaztelako Erresuman sartu arren.
Euskal Herriko zazpi lurraldeek mantendu zituzten foruak, independienteki garatu ziren, baita desagertu ere.
Nafarroa garaia da foru izaera mantendu duen euskal lurralde bakarra, bi erreforma sakon izanda. Bata 1841an eta bertzea 1982an.