Nafarroako Foru Erkidegoa
Wikipedia(e)tik
Nafarroako Foru Erkidegoa |
|||
---|---|---|---|
|
|||
Hiriburua | Iruñea | ||
Probintziak | bakarra | ||
Herritarra | nafar | ||
![]() |
|||
Eremua - Espainiaren |
10.391 km² %2,2 |
||
Biztanleria - Espainiaren Dentsitatea |
601.874 (2006) %1,35 57,11 bizt/km² |
||
ISO 3166-2 | NA | ||
Estatutua | 1982ko abuztuaren 16 | ||
Presidentea | Miguel Sanz Sesma (UPN-PP) | ||
Hizkuntza ofiziala(k) | gaztelania euskara (erdi-iparraldeko eremuan) |
||
Espainiako Gorteak - Kongresuan - Senatuan |
5 eserleku 5 eserleku |
||
www.navarra.es/home_eu/ | |||
Nafarroako Foru Erkidegoa edo Nafarroa Garaia (gaztelaniaz Comunidad Foral de Navarra), Euskal Herriko zazpi lurraldeetako bat eta Espainiako autonomia erkidegoa da. Iruñea du hiriburu (191.000 biztanle).
Nafarroako Foru Erkidegoa gaur egun Espainiako Erresumaren barruan datza. Baina, historikoki, Nafarroako Erresuma independentea izan zen Albako Duke espainolaren agindupeko gudarosteek inbaditu zuten arte.
Nafarroa Garaia Iberiar penintsularen iparraldean dago. Bere mugakideak hauexek dira: Lapurdi, Nafarroa Beherea eta Zuberoa iparraldean, Aragoi ekialdean, Errioxa hegoaldean, eta Gipuzkoa eta Araba mendebaldean.
Eduki-taula |
Datu orokorrak
Biztanleria 584.734 biztanlekoa zen 2004. urtean, 56.27 biztanle/km²-ko dentsitatearekin. Horietatik, heren bat bizi da Iruñean. Lurrazalaren hedadura 10.391 km²koa da. Nafarroako Foru Erkidegoan 272 herri ezberdin daude.
Banaketa administratiboa
Eskualdeak
Sakontzeko, irakurri: Nafarroako eskualdeak
Foru Erkidegoa tradizionalki bost zatitan banatzen da, Nafarroako merindadeetan alegia. Halaber, merindade bakoitza eskualdetan banatuta dago.
Udalerriak
Sakontzeko, irakurri: Nafarroako udalerrien zerrenda
Probintziak 272 udalerri ditu, horien artean hauek dira nagusiak:
- Iruñea (191.000 biztanle)
- Tutera (31.000)
- Barañain (21.500)
- Burlata (18.000)
- Lizarra (13.500)
- Zizur Nagusia (12.500)
- Tafalla (10.800)
- Atarrabia (10.000)
- Altsasu (7.500)
- Baztan (7.500 biztanle)
- Zentroniko 6.832 (2006)
- Zangoza (5.000)
- Erriberri (3.435)
Ingurune naturala
Sakontzeko, irakurri: Nafarroako ibaien zerrenda eta Nafarroako mendien zerrenda
Historia
Sakontzeko, irakurri: Nafarroako historia eta Nafarroako Erresuma
Nafarroako Erresuma Europako Erdi Aroko erresumen artean garrantzitsuenetarikoa zen. Erresuma, Euskal Herriko lurralde guztiak hartzen zituen Antso III Handiaren garaian.
Nafarroako errege hau izan zen baita ere Aragoiko kontea eta Hispaniako enperadore. Hiltzean, bere lurrak lau semeen artean banatu zituen: Gaztelako Fernando I, Aragoiko Ramiro I, Gonzalo de Sobrarbe Ribagorza eta García IV Nafarroako errege bezela.
XIII. mendetik aurrera, Gaztelako erregeak kendu zizkion Nafarroako erregeari Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako lurrak. XVI. mendearen hasieran Alba-ko Dukeak militarki hartu zuen Nafarroa Garaia, eta beraz Espainiako erregeek Nafarroako erregeek bihurtu ziren, gerratearen bidez. Nafarroa behera ez zuten Espainiar armadak lortu, eta independiente gelditu zen.
Bitarte horretan bizi izan zen Xabierko Frantzisko, Jesusen Konpainian sartu eta Asian misiolari ibili ondoren santu eta Nafarroako patroi bihurtu zena Geroago, Nafarroako Henri III. errege zena, Frantziako Henri IV bihurtu zen 1589. urtean, katolizismoa onartu ondoren. Ondorengo Frantziako errege guztiak, beraz, "Roi de France et de Navarre" izan zuten titulua.
Frantziako iraultzaren ondoren galdu zuen Nafarroa Beherak askatasuna.
Hegoaldean, Nafarroa garaia erresuma bezela gelditu zen, nahiz eta Espainiar erregea hartu behar. 1841. urtean galdu zuen bere askatasuna, lehen karlistada galdu ondoren.
Politika
Sakontzeko, irakurri: Nafarroako Lehendakarien zerrenda
Nafarroako Gobernua erakunde politiko nagusia da, Nafarroako Legebiltzarra izanda gune legegilea.
Autonomia eratu ondoren, Gabriel Urralburu buru zuen PSNk gobernatu zuen Nafarraoa, batzutan, UPNren laguntzarekin. Hala ere, Nafarroan UPN eta AP (oraingo PP) batutakoan, lehendabiziko indar politikoa bilakatu ziren, eta Juan Cruz Alli Nafarroako Gobernuburua izan ahal zen (1991). Nolanahi ere, Juan Cruz Alli bera alderdi politikotik aldenduz joan zen, batik bat Alfredo Jaime, garaiko Iruñeko alkate alderdikidearekin izandako ika-mikengatik. Azkenean UPN utzi eta CDN osatu zuen. UPN erdibituta, 1995eko hauteskundeek aldaketa politikoa ekarri zuten, eta PSN, CDN gehi EA alderdiek Javier Otano presidente zuten gobernua eratu zuten, IUN-NEBaren aldizko babesarekin. Gobernu horrek, ordea, ez zuen luze iraun, 1996an desegin baitzen Otano Auzia zela eta. Izan ere, Javier Otano presidenteari Suitzan diru-kontu sekretuak izatea leporatu baitzioten. Javier Otanok dimititu eta politika utzi zuen. PSN ohiz kanpoko biltzarrak kudeatzen zuen, zeinek UPNri aldizko laguntzak eskaini zizkion gobernua osa zezan. Miguel Sanzek 1996tik aurrera izan du boterea Nafarroan.
Alabaina, 2007ko hauteskundeetan, gobernu alternatiboa antolatzeko gehiengoa atera zen. PSN, Na-Bai eta IUN-NEBen arteko negoziazioak hasi ziren. Posible zen udaletan, haietako bozka gehien lortu zuenak alkatetza eskuratu zuen. Honela, PSNko hautagaiak Erriberrin edo Burlatan alkate bihurtu ziren, eta Na-Baikoak Zizur Nagusian, Barañainen edo Atarrabian besteak beste. Nolanahi ere, Nafarroako udal garrantzitsuenean, Iruñean hain zuzen ere, akordioa ez zen hitzartu, PSNk EAE-ANVrekin bat egitea nahi ez zuelako, eta Uxue Barkosek ezin zion Yolanda Barcinari alkatetza kendu.
Nafarroako Gobernua osatzerakoan traba gehiago topatu zituzten bidean. Lehendabiziko oztopoa Nafarroako Parlamentuko presidentearen izendatzea izan zen. Na-Baik, bigarren indar politikoa izanda eta presidentetzari uko eginda, Parlamentuko burua nahi zuen Koldo Amezketarentzat. Bozka egunean, aldiz, PSNko Elena Torresek erdietsi zuen postua, UPNk bere alderdiarekin bat egin ondoren. Trukean, PSNk UPNko Javier Markotegiri eman zion botoa Parlamentuko mahiako bigarrena izan zedin.
Horrek guztiak negoziazioaren lehendabiziko krisialdia eragin zuen. Edonola ere, gobernua osatzeko elkarrizketek aurrera segi zuten. Hasiera batean programa zuten eztabaidagai hiru alderdiek. Hori adostutakoan, eta gobernua eratzear zegoela zirudienean, sailburuen banaketan porrot egin zuen negoziazioak. Na-Baik gobernuko 6 eserleku betetzea espero zuen, baina PSNren proposamenean, 2 besterik ez zitzaizkion egokitu. Beste bi PSNrentzat izango lirateke (horien artean presidenteordetza), beste bat IUN-NEBarentzat, eta gainerako 6ak independienteak izango lirateke. Onartezina zelakoan, Na-Baik muzin egin zion proposamen horri.
Sanferminak igarotakoan, berriro bildu ziren alderdiak. Baina horko horretan, PSNk luzatutako eskaintza guztiz irauli zen: Na-Bai eta IUN-NEBarekin gobernua antolatzeari uko egin zion, eta alderdi guztien arteko larrialdizko gobernua eratzea proposatu zuen. Gainerako alderdi guztiek, UPNk eta CDNk ere, errefuxatu zuten. UPNk, bere aldetik, Na-Bai izan ezik besteek osatutako gobernuaren alde egin zuen.
Funts handirik gabeko proposamen horiek alboratuta eta hirukotearen negoziazioak apurtuta, PSN eta UPNren egoera politikoak gero eta hurbilago zirudien. Baina PSNko hainbat kidek, Ainhoa Aznarezek edo Jose Luis Urizek besteak beste, zuzendaritzaren jokabidea gogor kritikatu zuten, eta Na-Bai eta IUN-NEBrekin elkarrizketei berriro ekitea aldarrikatu zuten. Gainera, UPNk 10 baldintza bidali zizkion PSNri bere babesa onartzeko, sozialistek onartezinatzat jo zituztenak. Hori guztia zela eta, abuztuaren 1ean, PSNko zuzendaritzak eta parlamentuko kideek batera eta ustekabean Na-Bai eta IUN-NEBarekin berriro ituna hitzartzeko prest zeudela jakinarazi zuten. PSOEko zuzendaritzak, ordea, ez zuen erabaki hori onartu, Espainian 2008ko martxoan egitekoak ziren hauteskunde orokorretan eragin txarra izango zutelakoan. Abuztuaren 3an, PSOEko zuzendaritzak ebatzi zuen PSN abstenituko zela UPNko hautagaiaren bozketan, eta, ondorioz, Miguel Sanzek Nafarroako presidentea izaten jarraituko zuela.
Nafarroako Instituzioak
- Nafarroako Parlamentua: Instituzio legegilea, Nafarroari dagozkion legeak onartzen ditu. Lau urtean behin nafarrek aukeratuta, Parlamentuak Gobernuburua hautatzen du. Horretaz gain, gobernuaren ekintzak kontrolatzen ditu.
- Nafarroako Gobernua edo Foru Aldundia: Instituzio betearazlea, Foru Erkidegoko administrazioa zuzentzeaz gain, orokorreko politika ezartzen du. Presidentea gobernuburua da, zeinek sailburuak aukeratzen dituen. Gaur egun UPNk eta CDNk osatzen dute.
- Konptoen Ganbara: Nafarroako Foru Erkidegoko alderdi publikoaren kudeaketa ekonomiko eta finantzieroa kontrolatzen dituen instituzioa da.
- Arartekoa: Parlamentuaren aginduz, hiritarren oinarrizko eskubideak eta askatasun publikoak zaintzen dituen instituzioa da.
Kultura
Hizkuntzak
Bi hizkuntza erabiltzen dira: gaztelania eta euskara. Gaur egun, erdi eta iparraldeko eskualdeetan bakarrik da koofiziala euskara, Hizkuntza-eremuen Legearen arabera "euskaldun eremua" eta "eremu mistoa" deiturikoetan. "Eremu ez euskaldunean" batere ofizialtasunik ez du hizkuntzak.
Euskalkiei dagokienez, Nafarroa Garaiak hiru aldaera ditu (nafar-lapurtera , ekialdeko nafarrera eta nafarrera).
Literatura
Sakontzeko, irakurri: Nafarroako idazleak
Lurraldeak izen handiko euskarazko idazleak eman ditu, klasikoen artean "Axular" eta Arturo Kanpion nabarmentzen direla. Garaikideak ditugu, besteak beste, Jon Alonso, Aingeru Epaltza, Eduardo Gil Bera, Jose Angel Irigarai eta Jokin Muñoz.
Halaber, erdarazko idazle aipagarriak dira Yehuda Halevi eta Abraham Ben Meir Ibn Ezra (hebraieraz) eta Antonio de Eslava eta Francisco Navarro Villoslada (gaztelaniaz).
Musika
Sakontzeko, irakurri: Nafarroako musika
Bertsolaritza
Sakontzeko, irakurri: Nafarroako bertsolariak
Pertsonaia ezagunak
- Frantzisko Xabierkoa (1506-1552), jesuita eta santu xabiertarra.
- Julian Gayarre (1844-1890), tenore erronkariarra.
- Arturo Kanpion (1854-1937), idazle iruindarra.
- Francisco Javier Saenz de Oiza (1918 - 2000) arkitekto kasedarra.
- Jose Maria Jimeno Jurio (1927 - 2002) historialari eta etnografo artaxoarra.
- Jose Mari Satrustegi (1930-2003), idazle eta euskaltzain arruazuarra.
- Rafael Moneo (1937 - ) arkitekto tuterarra.
- Carlos Garaikoetxea (1938-), politikari iruindarra, Euskadiko lehendakaria (1980-1985).
Ekonomia
Sakontzeko, irakurri: Nafarroako Kutxa
Hedabideak
Sakontzeko, irakurri: Nafarroako euskarazko irratiak
Euskalerria irratiak Nafarroa osorako eta euskaraz emititzen du. Kate txikienen artean Eguzki Irratia dugu.
Egunkari nagusiak Diario de Navarra eta Diario de Noticias probintzian.
Aldizkarien artean "Nabarra" Euskal Herri osorako argitaratzen dute. Tokian tokikoen artean, Bortziriko "Ttipi-ttapa" dugu adibide.
Zerbitzuak
Ospitaleak
- Nafarroako Ospitalea, Virgen del Camino Ospitalea eta Nafarroako Klinika Unibertsitarioa(Iruñea).
- Garcia Orcoyen Ospitalea (Lizarra).
- Reina Sofia Ospitalea (Tutera).
- Ubarmin Klinika (Elkano).
Garraioak
- Autobus konpainiak:
- *La Baztanesa
- *La Estellesa
- *La Mugiroarra
- *La Roncalesa
- *La Sanguesina Veloz
Jaiak
- Apirilaren azken igandean: Nafarroaren Eguna, Baigorrin antolatutakoa Nafarroa Garaia eta Beherearen arteko batasun kulturala aldarrikatzeko.
- Uztailaren 7a: San Ferminak, probintziako festa ezagunenak.
- Abenduaren 3a: San Frantzisko Xabierkoaren eguna, jai ofiziala.
Kanpo loturak
Nafarroako Gobernuaren webgunea
Nafarroako Legebiltzarraren webgunea
Nafarroako Unibertsitate publikoaren webgunea
Nafarroako Unibertsitate pribatuaren webgunea
Nafarroako mapa
Topografia, satelitezko irudiak eta mapak
![]() |
Espainiako Autonomia Erkidegoak | ![]() |
---|---|---|
Andaluzia • Aragoi • Asturiasko Printzerria • Balear Uharteak • Errioxa • Euskadi • Extremadura • Galizia • Gaztela eta Leon • Gaztela-Mantxa • Kanariar Uharteak • Kantabria • Katalunia • Madrilgo Erkidegoa • Melilla • Murtziako Erkidegoa • Nafarroa • Valentziako Erkidegoa • Zeuta |
![]() |
Euskal Herriko lurraldeak | ![]() |
---|---|---|
Araba • Bizkaia • Gipuzkoa • Lapurdi • Nafarroa Garaia • Nafarroa Beherea • Zuberoa |