Garai Kosmologikoa
Wikipedia(e)tik
K.a VI. mendean mitotik logoserako pausua deitu izan dena hasi zen Asia Txikian zeuden kolonia grekoetan, lehen filosofo eta pentsalari hauek natura eta hau osatzen zuen archéa bilatzen hasi zirelarik, pentsakera mitikoak eta honek naturako fenomenoak azaltzeko zituen ideiak alde batera utziz.
Eduki-taula |
[aldatu] Naturaren filosofia
Artikulu nagusia: Miletoko eskola

Lehen eztabaida filosofikoen helburua naturaren behatzea eta honen oinarrizko sustantzia zen archéa edo arjéa bilatzea izan zen. Filosofia fisiko hau edo naturakoa Miletoko hirian jaio zen eta bertako pentsalarien artean honakoak gailentzen dira:
- Miletoko Tales, aurkikuntza astronomiko zein geometrikoak (Talesen teorema) egin zituen miletoar hau da tradizioz lehen filosofoa. Egiptotik bidaiatu zen eta Nilo ibaian zegoelarik ondorioztatu omen zuen archéa ura zela.
- Anaximandro (K.a 610-547), Tales-en ikasle, munduko lehen mapa egiteaz gain apeiron-a (a, eza + pera, determinatua) edo indeterminatuaren kontzeptua ekarri zuen filosofiara. Bere aburuz materiaren jatorria apeirona zen, materia indeterminatu honetatik banatzerakoan determinatzen zen eta apeironean ez bezala, bertatik ateratzen zen materia beraien artean kontrajartzera kondenaturik zegoen, ura suarekiko adibidez.
- Anaximenes (K.a 588-524), Anaximandroren lagun eta ikasle, airean ikusi zuen archéa. Bere ustez airea errarefakzio eta kondentsazio izeneko prozesuen bidez materia eta elementu guztiak osatzen zituen, adibidez, kondentsazioz haizea, lainoak, lurra eta harriak sortzen ziren.
[aldatu] Unibertsoa eta izanaren batasuna
Archéaren eztabaidatik piskanaka urrunduz lehen filosofoak unibertsoaren izaera, erlijoa eta siniskerak eta kontzeptu transzendeetak; ondoren metafisika bihurtuko zena; ikertzen hasi ziren.
- Xenofanesek (K.a 570); Eleako Eskolaren fundatzaile, poeta, teologo eta gizarte kritiko; lurra eta ura hartu zituen arjéatzat, hau da, monista beharrean pluralista da, bere eskola monistatzat hartzen den arren. Ezaguna da Hesiodo eta Homeroren jainko antropoformoei eginiko kritika, pentsamendu arrazionalaren bidea irekiz eta jainko bakar baten ideia defendatuz.
- Parmenides (K.a 540) Miletoko izpiritu behatzailea alde batera utzi eta metafisikaren hastapenak jarri zituen, bere zentzumenen bidez jasoriko pertzepzioak alde batera utziz eta pentsamenduarekin identifikatzen zuen izatea unibertsal, oso eta aldaezin bezala identifikatuz.
- Izatearen izaera aldaezin horren aurrean Efesoko Heraklito agertzen zaigu. Bere ustetan unibertsoa ezin zen aldaezina izan, dena aldaketa prozesu jarraiean egon behar zuen, logosa (hitza, jakituria eta pentsamendua grekeraz) izan ezik. Logosak gizaki guztiak beraien artean lotuko lituzke eta baita gizakia naturarekin.

[aldatu] Atomismoa
Fisika eta kimika garaikidearen oinarri izango zen pentsakera honen arabera mundua atomoz (a, ezin + tomo, zatitu) egongo litzateke. Teoria honen lehen zantzuak Sidonio Mosco filosofo greko-feniziarrean egongo lirateke Pontoko Estrabonen arabera, baina tradizioz Leuzipo eta Demokrito kontsideratzen dira teoria honen aintzindari:
-
-
-
-
-
-
-
-
-
- Leuziporen arabera errealitate fisikoa atomo izeneko partikula banaezinez osaturik zegoen, hauek mikroskopiko, infinituak eta hutsean mugitzen zirelarik konstanteki.
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
- Abderan jaiotako Demokritoren ustez Parmenidesen izate aldaezin hori atomo izeneko izaki infinitoetan zetzan, horien bitartez experientziaren mundua eta jaiotza, biderkatzeko gaitasuna eta desegitekoa azaldu zitekeelarik.
-
-
-
-
-
-
-
-
[aldatu] Pitagorikoak
Pitagoras k.a 570 inguruan jaio zen Samosen, eta bere lehen eskola bertan fundatu zuen arren, Krotonara egin behar izan zuen ihes eginb behar izan zuen Polycrates diktadorea zela eta. Bere jarraitzaileak, pitagorikoak, erritual eta praktika sekretu ezberdinak nahasten zituzten bere bizimodu komunitarioan, ikerketa zientifikoak, irakaskuntzak eta jarduera politikoak garrantzi handia zuelarik.
Pitagorasen ustez ortziko gorputzen artean zenbakien arteko erlazioen bidez azaltzen zen harmonia bat zegoen, errealitatearen egiazko oinarri zena. Matematikaren aita kontsideratzen den arren, esan beharra dago bere izena jasotzen duen teorema adibidez bere jarraitzaleek aurkitua izan zela ziurrenik eta egiptziarrek mende ugari lehenago ezaguntzen zutela baita ere.
Kultu misteriko eta orfikoen eragina zela eta metempsikosian sinisten zuten, hau da, arima hilezkor zela eta espezie batetik bestera joaten zela hiltzerakoan, baita behin gertaturikoa errepikatu egiten zela eta izaki guztiak anaitasun loturak zituztela.
[aldatu] Maitasuna eta adimena
Platon, Aristotele eta Sokratesek ekarriko zuten garai antropologikoa baino lehenago bi filosofo greziar garrantzitsu agertu ziren:
- Enpedokles (k.a 490-430) naturaren behaketan oinarritu zituen bere ikerketak, adibidez airea eta odolaren arteko erlazioa aurkitu zuen arnasketan eta argiak eguzkitik lurrera iristeko denbora bat behar zuela ondorioztatu zuen. Lau elementuen teoria proposatu zuen, bere ustez «denaren sustrai» ziren airea, sua, lurra eta ura eta amodioa eta gorrotoa lirateke mundua mugitzen zuten indarrak
- Anaxagoras k.a 500 urte inguruan jaioa Klazomenasen, filosofia joniarra eraman zuen Atenasera, bertan eguzkia sutan zegoen masa bat besterik ez zela esateagatik zigortu zuten. Bere aburuz cosmosa nous (adimena) bezalako indar natural baten menpe zegoen, Empedoklesen amodioa bezalako indar bat.
[aldatu] Ikus, gainera
Garai Kosmologikoa |
|