આયુર્વેદ

From વિકિપીડિયા

આયુર્વેદ કે પ્રણેતા બ્રહ્મા  જિન્હોંને બ્રહ્મસંહિતા કી રચના કી
આયુર્વેદ કે પ્રણેતા બ્રહ્મા જિન્હોંને બ્રહ્મસંહિતા કી રચના કી

આયુર્વેદ આયુર્વિજ્ઞાન કી પ્રાચીન ભારતીય પદ્ધતિ હૈ૤ યહ આયુ કા વેદ અર્થાત આયુ કા જ્ઞાન હૈ૤ જિસ શાસ્ત્ર કે દ્વારા આયુ કા જ્ઞાન કરાયા જાય ઉસકા નામ આયુર્વેદ હૈ૤ શરીર, ઇન્દ્રિય સત્વ, ઔર આત્મા કે સંયોગ કા નામ આયુ હૈ૤ આધુનિક શબ્દોં મેં યહી જીવન હૈ૤ પ્રાણ સે યુક્ત શરીર કો જીવિત કહતે હૈ૤ આયુ ઔર શરીર કા સંબંધ શાશ્વત હૈ૤ આયુર્વેદ મેં ઇસ સમ્બન્ધ મેં વિચાર કિયા જાતા હૈ૤ ફલસ્વરુપ વહ ભી શાશ્વત હૈ૤ જિસ વિદ્યા કે દ્વારા આયુ કે સમ્બન્ધ મેં સર્વપ્રકાર કે જ્ઞાતવ્ય તથ્યોં કા જ્ઞાન હો સકે યા જિસ કા અનુસરણ કરતે હુએ દીર્ઘ આશુષ્ય કી પ્રાપ્તિ હો સકે ઉસ તંત્ર કો આયુર્વેદ કહતે હૈં, આયુર્વેદ અથર્વવેદ કા ઉપવેદ હૈ૤

યહ મનુષ્ય કે જીવિત રહને કી વિધિ તથા ઉસકે પૂર્ણ વિકાસ કે ઉપાય બતલાતા હૈ, ઇસલિએ આયુર્વેદ અન્ય ચિકિત્સા પદ્ધતિયોં કી તરહ એક ચિકિત્સા પદ્ધતિ માત્ર નહી હૈ, અપિતુ સમ્પૂર્ણ આયુ કા જ્ઞાન હૈ૤ આયુર્વેદ મેં આયુ કે હિત (પથ્ય, આહાર, વિહાર), અહિત (હાનિકર, આહાર, વિહાર), રોગ કા નિદાન ઔર વ્યાધિયોં કી ચિકિત્સા કહી ગઈ હૈ૤ હિત આહાર, સેવન એવં અહિત આહાર ત્યાગ કરને સે મનુષ્ય પૂર્ણ રુપ સે સ્વસ્થ રહ સકતા હૈ૤ આયુર્વેદ કે અનુસાર સ્વસ્થ વ્યક્તિ હી જીવન કે ચરમ લક્ષ્ય ધર્મ, અર્થ, કામ, મોક્ષ કી પ્રાપ્તિ કર સકતા હૈ૤ પુરુષાર્થ ચતુષ્ટયં કી પ્રાપ્તિ કા મુખ્ય સાધન શરીર હૈ અતઃ ઉસકી સુરક્ષા પર વિશેષ બલ દેતે હુએ આયુર્વેદ કહતા હૈ કિ ધર્મ અર્થ, કામ, મોક્ષ કી પ્રાપ્તિ કા મુખ્ય સાધન શરીર હૈ૤ સમ્પૂર્ણ કાર્યોં વિશેષ રુપ સે શરીર કી રક્ષા કરના ચાહિએ૤ Template:તથ્ય

ભાવ પ્રકાશ, આયુર્વેદ કે પ્રસિદ્ધ ગ્રંથ, મે કહા ગયા હૈ કિ જિસ શાસ્‍ત્ર કે દ્વારા આયુ કા જ્ઞાન, હિત ઔર અહિત આહાર વિહાર કા જ્ઞાન, વ્‍યાધિ નિદાન તથા શમન કા જ્ઞાન પ્રાપ્તિ કિયા જાતા હૈ, ઉસ શાસ્‍ત્ર કા નામ આયુર્વેદ હૈ૤ Template:ભાવ પ્રકાશ

Contents

[ફેરફાર કરો] આયુર્વેદ કા પ્રારમ્ભ ઔર વિકાસ

[[ચિત્ર:શિરોધાર.jpg‎|200px|thumb|left|શિરોધાર]] [[ચિત્ર:Godofayurveda-1-.jpg|200px|thumb|ધન્‍વન્‍તરિ]]

નાગાર્જુન, આયુર્વેદ કે ભિષજ્
નાગાર્જુન, આયુર્વેદ કે ભિષજ્

આયુર્વેદ કે ઇતિહાસ પર યદિ અવલોકન કિયા જાય તો ઇસકી ઉત્‍પત્તિ મહર્ષિ દેવતા બ્રહ્મા જી દ્વારા માના ગયા હૈ, જિન્હોંને બ્રહ્મસંહિતા કી રચના કી થી૤ કહા જાતા હૈ કિ બ્રહ્મસંહિતા મેં દસ લાખ શ્‍લોક તથા એક હજાર અઘ્‍યાય થે, લેકિન આધુનિક કાલ મેં યહ ગ્રંથ ઉપલબ્‍ધ નહીં હૈ૤

આયુર્વેદ કે જ્ઞાન કે આદિ શ્રોત વેદ માનેં જાતે હૈં૤ યદ્યપિ આયુર્વેદ કા વર્ણન સભી ચારોં વેદોં મેં કિયા ગયા હૈ, લેકિન અથર્વવેદ સે અધિક સામ્‍યતા હોંનેં કે કારણ મહર્ષિ સુશ્રુત નેં ઉપાંગ ઔર મહર્ષિ વાગ્‍ભટ્ટ નેં ઉપવેદ બતાયા હૈ૤ મહર્ષિ ચરક નેં ભી અથર્વવેદ સે સબસે અધિક નજદીકી વિવરણ મિલનેં કે કારણ આયુર્વેદ કો ઇસી વેદ સે જોડા હૈ૤Template:તથ્ય

ઇસી કડી મેં, ઋગ્વેદ મેં આયુર્વેદ કો ઉપવેદ કી સંજ્ઞા દી ગયી હૈ૤ મહાભારત મેં ભી આયુર્વેદ કો ઉપવેદ કહા ગયા હૈTemplate:તથ્ય૤ પુરાણોં મેં ભી વર્ણન પ્રાપ્‍ત હૈTemplate:તથ્ય૤ બ્રહ્મવૈવર્તપુરાણ મેં આયુર્વેદ કો પાંચવાં વેદ કહા ગયા હૈTemplate:તથ્ય૤ વાસ્‍તવ મેં કિસી ભી વૈદિક સાહિત્‍ય મેં આયુર્વેદ શબ્‍દ કા વર્ણન નહીં મિલતા, ફિર ભી મહર્ષિ પાણિનિ દ્વારા રચિત ગ્રંથ અષ્‍ટાધ્‍યાયી મેં આયુર્વેદ શબ્‍દ પ્રાપ્‍ત હોતા હૈTemplate:તથ્ય૤

આયુર્વેદ કા સમ્‍પૂર્ણ વર્ણન પ્રમુખ રૂપ સે ચરક સંહિતા ઔર સુશ્રુત સંહિતા મેં કિયા ગયા હૈ૤ અન્‍ય સંહિતાઓં યથા કાશ્‍યપ સંહિતા, હરીત સંહિતા, મેં ઇસકા વર્ણન કિયા ગયા હૈ, લેકિન યે સમ્‍પૂર્ણ નહીં હૈં૤ અષ્ટાઙ્ગ સંગ્રહ, અષ્ટાઙ્ગ હૃદય, ભાવ પ્રકાશ, માધવ નિદાન ઇત્‍યાદિ ગ્રંથોં કા સૃજન ચરક ઔર સુશ્રુત કો આધાર બનાકર રચિત કી ગયીં હૈં૤ સમય કે પરિવર્તન કે સાથ સાથ નિદાનાત્‍મક ઔર ચિકિત્‍સકીય અનુભવોં કો લેખકોં નેં અપને અપને દૃષ્ટિકોણોં ઔર વિચારોં કો અનુકૂલ સમઝ કર સંસ્‍કૃત ભાષા મેં લિપિબદ્ધ કિયા૤

[ફેરફાર કરો] આયુર્વેદ કા ઉદ્દેશ્ય

સંસાર મેં ઐસા કોઈ વ્યક્તિ નહીં હૈ જો દુઃખી હોના ચાહતા હો૤ સુખ કી ચાહ પ્રત્યેક વ્યક્તિ કી હોતી હૈ, પરન્તુ સુખી જીવન ઉત્તમ સ્વાસ્થ્ય પર નિર્ભર કરતા હૈ૤ સ્વસ્થ ઔર સુખી રહને કે લિએ યહ આવશ્યક હૈ કિ શરીર મેં કોઈ વિકાર ન હો ઔર યદિ વિકાર હો જાએ તો ઉસે શીઘ્ર દૂર કર દિયા જાયે૤ આયુર્વેદ કા મુખ્ય લક્ષ્ય વ્યક્તિ કે સ્વાસ્થ્ય કી રક્ષા કરના એવં રોગી હો જાને પર ઉસકે વિકાર કા પ્રશમન કરના હૈ૤ ઋષિ જાનતે થે કિ ધર્મ, અર્થ, કામ, મોક્ષ કી પ્રાપ્તિ સ્વસ્થ જીવન સે હૈ ઇસીલિએ ઉન્હોંને આત્મા કે શુદ્ધિકરણ કે સાથ શરીર કી શુદ્ધિ વ સ્વાસ્થ્ય પર ભી વિશેષ બલ દિયા હૈ૤

આયુર્વેદ કે વિકાસ ક્રમ ઔર વિકાસ કે ઇતિહાસ પર દૃષ્ટિપાત કરનેં સે ઐસા સમઝા જાતા હૈ કિ આદિમ કાલ કે પૂર્વજોં નેં રોંગોં સે મુક્તિ પાનેં કે લિયે જિન જંગલી જડ઼ી બૂટિયોં, રહન, સહન ઔર અન્‍ય પદાર્થોં કો રોગાનુસાર આરોગ્‍યાર્થ સ્‍વરૂપ મેં સ્‍વીકાર કિયા, વે યહ સારા જ્ઞાન અપનેં બાદ કી પીઢિયોં કો દેતે ચલે ગયે૤ યહ સારા જ્ઞાન શ્રુતિ ઔર સ્‍મૃતિ પર આધારિત રહા૤ કાલાન્‍તર મેં યહ જ્ઞાન એક સ્‍થાન પર એકત્ર હોતા ગયા૤ જબ ગુરૂકુલોં કી સ્‍થાપના હુયી તો ધર્મ, કર્મ, અર્થ, કામ ઔર મોક્ષ ઇત્‍યાદિ કી પ્રાપ્તિ કે લિયે યહ કહા ગયા કિ જબ તક તન ઔર મન સ્‍વસ્‍થ્ય નહીં હોંગે, ઐસા ઉદ્દેશ્‍ય પ્રાપ્‍ત કરના કઠિન હૈ, ઇસલિયે પહલી આવશ્‍યકતા શરીર કો સ્‍વસ્‍થ્‍ય બનાયે રખના હૈ૤

જબ તક લિપિ કા આવિષ્‍કાર નહીં હુઆ થા તબ તક યહ જ્ઞાન સ્‍મૃતિ ઔર શ્રુતિ કે સહારે જીવિત રહા૤ જબ લિપિયોં કા આવિષ્‍કાર હુઆ તબ યહ જ્ઞાન પત્‍થરોં સે લેકર ભોજપત્ર મેં સંચિત કરકે રખા ગયા૤

[ફેરફાર કરો] આયુર્વેદ અવતરણ

આયુર્વેદ કે અવતરણ કી કઈ ગાથાયેં હૈં :

ચરક સંહિતા કે અનુસાર બ્રહ્મા જી નેં આયુર્વેદ કા જ્ઞાન દક્ષ પ્રજાપતિ કો દિયા, દક્ષ પ્રજાપતિ નેં યહ જ્ઞાન દોનોં અશ્વિની કુમાર કો દિયા, અશ્‍વની કુમારોં નેં યહ જ્ઞાન ઇન્‍દ્ર કો દિયા, ઇન્‍દ્ર નેં યહ જ્ઞાન ભારદ્વાજ કો દિયા, ભારદ્વાજ નેં યહ જ્ઞાન આત્રેય પુનર્વસુ કો દિયા, આત્રેય પુનર્વસુ નેં યહ જ્ઞાન અગ્નિવેશ, જતૂકર્ણ, ભેલ, પરાશર, હરીત, ક્ષારપાણિ કો દિયા /

સુશ્રુત સંહિતા કે અનુસાર બ્રમ્‍હા જી નેં આયુર્વેદ કા જ્ઞાન દક્ષપ્રજાપતિ કો દિયા, દક્ષ પ્રજાપતિ નેં યહ જ્ઞાન અશ્‍વનીં કુમાર કો દિયા, અશ્‍વની કુમાર સે યહ જ્ઞાન ધન્‍વન્‍તરિ કો દિયા, ધન્‍વન્‍તરિ નેં યહ જ્ઞાન ઔપધેનવ ઔર વૈતરણ ઔર ઔરભ ઔર પૌષ્‍કલાવત ઔર કરવીર્ય ઔર ગોપુર રક્ષિત ઔર સુશ્રુત કો દિયા ૤

કાશ્‍યપ સંહિતા કે અનુસાર બ્રમ્‍હા જી નેં આયુર્વેદ કા જ્ઞાન અશ્‍વની કુમાર કો દિયા ઔર અશ્‍વનીં કુમાર નેં યહ જ્ઞાન ઇન્‍દ્ર કો દિયા ઔર ઇન્‍દ્ર ને યહ જ્ઞાન કશ્‍યપ ઔર વશિષ્‍ઠ ઔર અત્રિ ઔર ભૃગુ આદિ કો દિયા ૤ ઇનમેં સે એક શિષ્‍ય અત્રિ નેં યહ જ્ઞાન અપનેં પુત્ર ઔર અન્‍ય શિષ્‍યોં કો દિયા ૤

સૃષ્ટિ કે પ્રણેતા બ્રહ્મા દ્વારા એક લાખ સૂત્રોં મેં આયુર્વેદ કા વર્ણન કિયા ગયા ઔર ઇસ જ્ઞાન કો દક્ષ પ્રજાપતિ દ્વારા ગ્રહણ કિયા ગયા તત્પશ્ચાત્ દક્ષ પ્રજાપતિ સે યહ જ્ઞાન સૂર્યપુત્ર અશ્વિન કુમારોં કો ઔર અશ્વિન કુમારોં સે સ્વર્ગાધિપતિ ઇન્દ્ર કો પ્રાપ્ત હુઆ૤ આયુર્વેદ કે ઇતિહાસ સે યહ જ્ઞાત હોતા હૈ કિ ઇન્દ્ર કે દ્વારા યહ જ્ઞાન પુનર્વસુ આત્રેય કો યહ પ્રાપ્ત હુઆ૤ શલ્ય શાસ્ત્ર કે રુપ મેં યહ જ્ઞાન આદિ ધન્વન્તરિ કો પ્રાપ્ત હુઆ૤ ઔર સ્ત્રી એવં બાલ ચિકિત્સા કે રુપ મેં યહ જ્ઞાન ઇન્દ્ર સે મહર્ષિ કશ્યપ કો દિયા ગયા૤ ઉપરોક્ત વર્ણન સે યહ જ્ઞાત હોતા હૈ કિ ભારત મેં પ્રારંભ સે હી ચિકિત્સા જ્ઞાન, કાય ચિકિત્સા, શલ્યચિકિત્સા, સ્ત્રી એવં બાલરોગ ચિકિત્સા રુપ મેં વિખ્યાત હુઆ થા૤ ઉપરોક્ત ઇસ વિશેષ કથન સે યહ બાત ભી પ્રમાણિત હોતી હૈ કિ ચિકિત્સા કાર્ય કો કરને કે લિએ આજ કી રાજ આજ્ઞા કે અનુરુપ ચિકિત્સા કાર્ય કરને કે લિએ સ્વર્ગાધિપતિ ઇન્દ્ર સે અનુમતિ પ્રાપ્ત કરની આવશ્યક હોતી થી૤

ચરક સંહિતા કો કાશ્‍મીર રાજ્‍ય કે આયુર્વેદજ્ઞ દૃઢ઼બલ નેં પુર્નસંગૃહિત કિયા૤ ઇસ સમય કે પ્રસિદ્ધ આયુર્વેદજ્ઞોં મેં મત્‍ત, માન્‍ડવ્‍ય, ભાસ્‍કર, સુરસેન, રત્‍નકોષ, શમ્‍ભૂ, સાત્વિક, ગોમુખ, નરવાહન, ઇન્‍દ્રદ, કામ્‍બલી, વ્‍યાડિ આદિ રહે હૈં૤

મહાત્‍મા બુદ્ધ કે સમય મેં આયુર્વેદ વિજ્ઞાન નેં સબસે અધિક પ્રગતિ રસ ચિકિત્‍સા વિજ્ઞાન ઔર રસ વિદ્યા મેં કિયા હૈ૤ ઇસી કારણ બૌદ્ધ યુગ કો રસ શાસ્‍ત્ર કા સ્‍વર્ણ યુગ કહા જાતા હૈ૤

રસ વિદ્યા તીન ભાગોં 1- ધાતુ વિદ્યા 2- રસ ચિકિત્‍સા 3- ક્ષેમ વિદ્યા, મેં વિભાજિત હુયી ૤

[ફેરફાર કરો] શલ્‍ય ચિકિત્‍સા પર પ્રતિબન્‍ધ

કલિંગ વિજય કે પશ્‍ચાત સમ્રાટ અશોક નેં ભગવાન બુદ્ધ કે ઉપદેશોં સે પ્રભાવિત હોકર અપનેં રાજ્‍ય મેં રક્‍તપાત ઔર રક્‍તપાત સે સંબંધિત સમસ્‍ત કાર્યકલાપોં પર પૂર્ણત: પ્રતિબન્‍ધ લાગૂ કર દિયા૤ ઇસસેં કાલાન્‍તર મેં શનૈ: શનૈ: આયુર્વેદ મેં પ્રચિલિત શલ્‍ય ચિકિત્‍સા કા અભ્‍યાસ પ્રભાવિત હુઆ ઔર અન્‍તત: એક પ્રકાર સે શલ્‍યચિકિત્‍સા કા લોપ હોતા ચલા ગયા૤ લેકિન દૂસરી તરફ રસ ચિકિત્‍સા મેં અદભુત રૂપ સે પ્રગતિ હુયી૤ કેવલ રસૌષધિયોં કે બલ પર સાધ્‍ય, કષ્‍ટ સાધ્‍ય ઔર અસાધ્‍ય રોંગોં કી ચિકિત્‍સા વિધિયોં કી ખોજ કી ગયી૤

બૌદ્ધ યુગ કે સિદ્ધ આયુર્વેદજ્ઞોં મેં ભગવાન બુદ્ધ કે શિષ્‍ય નાગાર્જુન તૃતીય ને રસ વિદ્યા કે ઉત્‍થાન કે લિયે બહુત યોગદાન દિયા૤ ભગવાન બુદ્ધ કે શિષ્‍યોં મેં લગભગ આઠ નાગાર્જુન હુયે હૈં૤ ઐસા સમઝા જાતા હૈ કિ આયુર્વેદ રસ-ચિકિત્‍સા વિજ્ઞાન કે ઉત્‍થાન ઔર શોધ મેં સભી નાગાર્જુનોં કા અમૂલ્‍ય યોગદાન રહા હૈ૤

[ફેરફાર કરો] આયુર્વેદ કે મૂલ સિદ્ધાન્ત

આયુર્વેદ, કે વિદ્વાન મનીષિયોં નેં ચિકિત્‍સા-વિધિ કો જ્ઞાન એવં તર્ક યુક્‍ત બનાનેં કે લિયે બહુત સે મૂલ સિદ્ધાન્તોં કા વૈજ્ઞાનિક દૃષ્ટિકોણ રખતે હુયે સંરચનાયેં કી હૈં. યે ઇસ પ્રકાર રચિત કી ગયીં હૈં -


[ફેરફાર કરો] ત્રિદોષ

Template:Main મુખ્યતઃ યહ તીન હોતે હૈં જિન્‍હેં વાત, પિત્‍ત ઔર કફ કહતે હૈં (યે એકલ દોષ કહે જાતે હૈં)૤

જબ વાત ઔર પિત્‍ત અથવા પિત્‍ત ઔર કફ અથવા વાત ઔર કફ યે દો દોષ મિલ જાતે હૈં , તબ ઇસ મિશ્રણ કો દ્વિદોષજ કહતે હૈં૤

જબ વાત, પિત્‍ત ઔર કફ યે તીનોં દોષ એક સાથ મિલ જાતે હૈં , તબ ઇસ મિશ્રણ કો ત્રિદોષજ યા સન્નિપાતજ કહતે હૈં૤

[ફેરફાર કરો] ત્રિદોષ કે પાંચ ભેદ

Template:Main હરેક દોષ કે પાંચ ભેદ આયુર્વેદ કે મનીષિયોં નેં નિર્ધારિત કિયે હૈં /

વાત દોષ કે પાંચ ભેદ (1) સમાન વાત (2) વ્‍યાન વાત (3) ઉદાન વાત (4) પ્રાણ વાત (5) અપાન વાત હૈં૤ વાત દોષ કો ‘’ વાયુ દોષ ‘’ ભી કહતે હૈં૤

પિત્‍ત દોષ કે પાંચ ભેદ હોતે હૈં: 1- પાચક પિત્‍ત 2- રંજક પિત્‍ત 3- ભ્રાજક પિત્‍ત 4- લોચક પિત્‍ત 5- સાધક પિત્‍ત

ઇસી પ્રકાર કફ દોષ કે પાંચ ભેદ હોતે હૈં: 1- શ્‍લેષ્‍મન કફ 2- સ્‍નેહન કફ 3- રસન કફ 4- અવલમ્‍બન કફ 5- ક્‍લેદન કફ

આધુનિક આયુર્વેદજ્ઞ વાતાદિ દોષોં કે ભેદોં કો ફિજિયોલાંજિકલ બેસિસ આંફ ડિસીજેજ કે સમકક્ષ માનતે હેં૤ કુછ અન્‍ય વિદૃવાન ઇસે અસામાન્‍ય એનાબાલિજમ કી તરહ સે સમઝતે હૈં૤

[ફેરફાર કરો] સપ્‍ત ધાતુ

Template:Main આયુર્વેદ કે મૌલિક સિદધાન્‍તોં મેં સપ્‍ત ધાતુઓં કા બહુત મહત્‍વ હૈ| ઇનસે શરીર કા ધારણ હોતા હૈ, ઇસી કારણ સે ધાતુ કહા જાતા હૈ૤ યે સંખ્‍યા મેં સાત હોતી હૈ -

  1. રસ ધાતુ
  2. રક્‍ત ધાતુ
  3. માંસ ધાતુ
  4. મેદ ધાતુ
  5. અસ્થિ ધાતુ
  6. મજ્‍જા ધાતુ
  7. શુક્ર ધાતુ

સપ્‍ત ધાતુયેં વાતાદિ દોષોં સે કુપિત હોંતીં હૈં| જિસ દોષ કી કમી યા અધિકતા હોતી હૈ, સપ્‍ત ધાતુયેં તદનુસાર રોગ અથવા શારીરિક વિકૃતિ ઉત્‍પન્‍ન કરતી હૈં|

આધુનિક આયુર્વેદજ્ઞ સપ્‍ત ધાતુઓં કો પૈથોલાંજિકલ બેસિસ‍ આંફ ડિસીજેજ કે સમતુલ્‍ય માનતે હૈં|

[ફેરફાર કરો] મલ-આયુર્વેદ

Template:Main મલ તીન પ્રકાર કે હોતેં હૈં

  1. પુરીષ
  2. મૂત્ર
  3. સ્‍વેદ

[ફેરફાર કરો] આયુર્વેદ કે આઠ અઙ્ગ : અષ્ટાઙ્ગ આયુર્વેદ

ચિકિત્‍સા કે દૃષ્ટિકોણ સે આયુર્વેદ કો આઠ અંગોં મેં વર્ગીકૃત કિયા ગયા હૈ ૤ ઇસે "અષ્ટાઙ્ગ આયુર્વેદ" કહતે હૈં ૤

  • 1- શલ્‍ય
  • 2- શાલાક્‍ય
  • 3- કાય ચિકિત્‍સા
  • 4- ભૂત વિદ્યા
  • 5- કૌમાર ભૃત્‍ય
  • 6- અગદ તન્‍ત્ર
  • 7- રસાયન
  • 8- બાજીકરણ

[ફેરફાર કરો] આયુર્વેદ મેં નયી ખોજેં

આયુર્વેદ લગભગ, 5000 વર્ષ પુરાના ચિકિત્‍સા વિજ્ઞાન હૈ. ઇસે ભારતવર્ષ કે વિદ્વાનોં નેં ભારત કી જલવાયુ, ભૌગાલિક પરિસ્થિતિયોં,ભારતીય દર્શન, ભારતીય જ્ઞાન-વિજ્ઞાન કે દ્ષ્ટકોણ કો ઘ્‍યાન મેં રખતે હુયે વિકસિત કિયા.

વતર્માન મેં સ્‍વતંત્રતા કે પશ્‍ચાત આયુર્વેદ ચિકિત્‍સા વિજ્ઞાન નેં બહુત પ્રગતિ કી હૈ. ભારત સરકાર દ્વારા સ્‍થાપિત સંસ્‍થા ‘’કેન્દ્રીય આયુર્વેદ એવં સિદ્ધ અનુસં‍ધાન પરિષદ’’,[Central council for research in Ayurveda and Siddha, CCRAS]નઈ દિલ્‍લી, ભારત, આયુર્વેદ મેં કિયે જા રહે અનુસન્‍ધાન કાર્યોં કો સમસ્‍ત દેશ મેં ફૈલે હુયે શોધ સન્‍સ્‍થાનોં મેં સમ્‍પન્‍ન કરાતા હૈ૤ બહુત સે એન0જી0ઓ0 ઔર પ્રાઇવેટ સન્‍સ્‍‍થાન તથા અસ્‍પતાલ ઔર વ્‍યતિગત આયુર્વેદિક ચિકિત્‍સક શોધ કાર્યોં મેં લગે હુયે હૈ૤


[ફેરફાર કરો] ત્રિફલા પર શોધ

આયુર્વેદ કી ઇસ પ્રસિદ્ધ ઔષધિ પર વિશ્‍વ કે કઈ વૈજ્ઞાનિક સાસ્‍થાઓં મેં શોધ કાર્ય કિયે ગયે હૈં૤ ભાભા એટોમિક રિસર્ચ સેંટર , ટ્રામ્‍બે,ગુરૂ નાનક દેવ વિશ્‍વવિદ્યાલય, અમૃતસર ઔર જવાહર લાલ નેહરૂ વિશ્‍વવિદ્યાલય મેં ત્રિફલા પર રિસર્ચ કરનેં કે પશ્‍ચાત યહ નિષ્‍કર્ષ નિકાલા ગયા કિ ત્રિફલા કૈંસર કે સેલોં કો બઢ઼નેં સે રોકતા હૈ૤

[ફેરફાર કરો] અશ્‍વગંધા પર શોધ

બ્રિટેન કે ચિકિત્‍સા વિજ્ઞાનિયોં નેં જાનવરોં પર ભારતીય જડ઼ી-બૂટી અશ્‍વગંધા કા અધ્‍યયન કરનેં કે પશ્‍ચાત યહ નિષ્‍કર્ષ નિકાલા હૈ કિ ઇસસે અલ્‍ઝાઇમર રોગ પર નિયંત્રણ હોતા હૈ૤

[ફેરફાર કરો] ક્ષાર સૂત્ર ચિકિત્‍સાકા બવાસીર ઔર ભગન્‍દર મેં ઉપયોગ

શાસ્‍ત્રોક્‍ત ક્ષાર સૂત્ર ચિકિત્‍સા સે બવાસીર ઔર ભગન્‍દર જૈસે રોગ જડ઼ સે આરોગ્‍ય હોતે હૈં, ઇસ તથ્‍ય કી સત્‍યતા પર અમેરિકી ચિકિત્‍સા વિજ્ઞાનિયો નેં મુહર લગા દી હૈ૤

[ફેરફાર કરો] પંચકર્મ મેં પ્રયુક્‍ત સ્વચાલિત મશીન

આઈ0આઈ0ટી0 Indian Institute of Technology IIT, નયી દિલ્‍લી ઔર કે0આ0સિ0અ0પ0 CCRAS, નઈ દિલ્‍લી ને સંયુક્‍ત પ્રયાસ કરકે આયુર્વેદ કે પંચકર્મ કો આધુનિક રૂપ દેનેં કે લિયે આટોમેટિક મશીન કા ર્નિમાણ કિયા હૈ૤ યહ મશીન કેન્‍દ્રીય આયુર્વેદ અનુસન્‍ધાન સંસ્‍થાન, રોડ નમ્‍બર 66, પંજાબી બાગ –વેસ્‍ટ-, નઈ દિલ્‍લી, ભારત મે પ્રયોગ કી જા રહી હૈ૤

[ફેરફાર કરો] પ્રયોગશાલા વિધિ સે આયુર્વેદિક ઔષધિયોં કા નિદાન

  • એક આયુર્વેદિક ચિકિત્‍સક નેં મરીજોં કે રક્‍ત સે આયુર્વેદિક ઔષધિ નિદાન કરનેં કી વિધિ વિકસિત કી હૈ ૤ ઇસે ‘’બ્‍લડ સિરમ ફ્લાકુલેશન ટેસ્‍ટ’’[Blood serum flocculation test] કા નામ દિયા ગયા હૈ૤
  • બીમાર વ્‍યક્તિયોં કા રક્‍ત લેકર આયુર્વેદિક દવાઓં કા નિદાન કરને કી એક વિધિ કેન્‍દ્રીય આયુર્વેદ અનુસન્‍ધાન સંસ્‍થાન Central Research Institute of Ayurveda-CRIA, નઈ દિલ્‍લી મેં વિકસિત કી ગયી હૈ, ઇસ વિધિ પર પરીક્ષણ કાર્ય કિયે જા રહે હૈં૤

[ફેરફાર કરો] શંખદ્રાવ આધારિત ઔષધિયાં

આયુર્વેદ કે ગ્રંથ ‘’રસતરન્ગણી’’ મે વર્ણિત શંખદ્રાવ ઔષધિ કો આધાર બનાકર આયુર્વેદ કે એક ચિકિત્‍સક નેં ધાતુઓં ઔર જડી-બૂટિઓં ઔર જીવ જન્‍તુઓં કે સાર ભાગ સે ફાસ્‍ફેટ, સલ્‍ફેટ,મ્‍યૂરિયેટ,નાઇટ્રેટ,નાઇટ્રોમ્‍યૂરિયેટ તૈયાર કિયે હૈં૤ ‘’શંખદ્રાવ આધારિત આયુર્વેદિક ઔષધિયાં’’ ઇસ શોધ કાર્ય કી સરાહના નેશનલ ઇનોવેશન ફાઉન્‍ડેશન, અહમદાબાદ, ભારત દ્વારા કી જા ચુકી હૈ૤ ઇસ વિધિ સે સર્પગન્‍ધા નાઇટ્રેટ, સર્પગન્‍ધા મ્‍યૂરિયેટ, સર્પગન્‍ધા સલ્‍ફેટ, સર્પગન્‍ધા ફાસ્‍ફેટ, સર્પગન્‍ધા નાઇટ્રોમ્‍યૂરિયેટ કે અલાવા લગભગ 70 સે અધિક ઔષધિયો કા ર્નિમાણ તથા પરીક્ષણ કિયે જા ચુકે હૈં૤

[ફેરફાર કરો] વિદેશોં મેં આયુર્વેદ પર શોધ કાર્ય

ભારત કે અલાવા અન્‍ય દેશોં મેં યથા અમેરિકા, બ્રિટેન, જર્મની, જાપાન, નેપાલ,મ્‍યાનમાર, શ્રી લંકા આદિ દેશોં મેં આયુર્વેદ કી ઔષધિયોં પર શોધ કાર્ય કિયે જા રહે હૈં૤

[ફેરફાર કરો] ઇલેક્‍ટ્રોત્રિદોષગ્રામ (ઈ.ટી.જી.)-નાડી-વિજ્ઞાન કા આધુનિક સ્‍વરૂપ-આયુર્વેદ કે સિદ્ધાન્તોં કી સાક્ષ્‍ય આધારિત પ્રસ્‍તુતિ Evidence based presentation

સમ્‍પૂર્ણ આયુર્વેદ ત્રિદોષ કે સિદ્ધાન્તોં પર આધરિત હૈ. ત્રિદોષ સિદ઼ધાન્‍ત યથા વાત,પિત્‍ત, કફ તીન દોષ શરીર મેં રોગ પૈદા કરતે હૈં. ઇન દોષોં કા જ્ઞાન કરનેં કા એકમાત્ર ઉપાય નાડી પરીક્ષણ હૈ, જિસે પ્રાપ્‍ત કરના બહુત આસાન કાર્ય નહી હૈ / નાડી પરીક્ષણ કે પરિણામોં કો દેખા નહીં જા સકતા હૈ કિ શરીર મેં પ્રત્‍યેક દોષ કા કિતના અસર હૈ ઔર યે દોષ કિતનીં માત્રા મે ઉપસ્થિત હૈં૤ કેવલ માત્ર નાડી પરીક્ષણ અનુમાન પર આધારિત હૈ૤ વાત, પિત્‍ત, કફ દોષ કા ‘’સ્‍ટેટસ ક્‍વાન્‍ટીફાઇ’’ કરના કઠિન કામ અવશ્‍ય હૈ૤ ઇસસે અધિક કઠિન કામ વાતાદિ દોષોં કે પાંચ પાંચ યાની પંદ્રહ ભેંદોં કો ઇનકી ઉપસ્થિતિ કે અનુસાર જ્ઞાન કર લેના૤ ઇસકે પશ્‍ચાત ‘’સપ્‍ત ધાતુઓં’’ કા ઉપસ્થિતિ આંકલન કરના ભી આસાન કામ નહીં હૈ૤ તીન પ્રકાર કે મલ, ઓજ, સમ્‍પૂર્ણ ઓજ કા આંકલન કરના દુરૂહ કાર્ય અવશ્‍ય હૈ૤

એક ભારતીય, કાનપુર શહર, ઉત્‍તર પ્રદેશ રાજ્‍ય નિવાસી, આયુર્વેદિક ચિકિત્‍સક ડા0 દેશ બન્‍ધુ બાજપેયી ને ઐસી તકનીક કા વિકાસ કિયા હૈ , જિસસે આયુર્વેદ કે મૌલિક સિદ઼ધાંતોં કા શરીર મેં કિતના પ્રભાવ ઔર અસર હૈ, યહ સબ જ્ઞાત કિયા જા સકતા હૈ.ઇસ તકનીક કો ‘’ઇલેક્‍ટ્રો-ત્રિદોષ-ગ્રામ/ગ્રાફ/ગ્રાફી’’ અથવા સંક્ષિપ્‍ત મેં ‘’ઈ0ટી0જી0’’ કે નામ સે જાના જાતા હૈ૤

ઈ0ટી0જી0 તકનીક સે આયુર્વેદ કે નિદાનાત્‍મક દૃષ્ટિકોણોં કો નિમ્‍ન સ્‍વરૂપોં મેં પ્રાપ્‍ત કરતે હૈં.

  • 1-ત્રિદોષ યથા વાત,પિત્‍ત,કફ કા જ્ઞાન
  • 2-ત્રિદોષ કે પ્રત્‍યેક કે પાંચ ભેદ કા જ્ઞાન,
  • 3-સપ્‍ત ધાતુ કા આંકલન, દોષ આધારિત સપ્‍ત ધાતુ
  • 4-મલ કા આંકલન યથા પુરીષ, મૂત્ર, સ્‍વેદ
  • 5-અગ્‍નિ બલ, ઓજ, સમ્‍પૂર્ણ ઓજ આદિ કા આંકલન

ઇન મૌલિક સિદ્ધાન્‍તોં કે અલાવા ઈ0 ટી0 જી0 તકનીક સે આધુનિક ચિકિત્‍સા વિજ્ઞાન કે નૈદાનિક દ્રષ્ટિકોણ કો ધ્‍યાન મેં રખતે હુયે શરીર મેં વ્‍યાપ્‍ત બીમારિયોં કા નિદાન સટીક તરીકે સે કિયા જા સકતા હૈ૤ ચૂંકિ ઇસ વિધિ સે સમ્‍પૂર્ણ શરીર કા પરીક્ષણ કરતે હૈં અત: સમ્‍પૂર્ણ શરીર કે સમાન્‍ય અથવા અસામાન્‍ય કાર્ય કરનેં વાલે અંગોં યા હિસ્‍સોં કા પતા લગ જાતા હૈ૤ જિસસે ઇલાજ કરને મે આસાની હો જાતી હૈ !

ઈ0ટી0જી0 મશીન કી સહાયતા સે સમ્‍પૂર્ણ શરીર કે 21 હિસ્‍સોં સે ટ્રેસ રિકાર્ડ કરતે હૈં૤ યહ ટ્રેસ રિકાર્ડ ઈ0ટી0જી0 મશીન દ્વારા એક કાગજ કી પટટી પર રિકાર્ડ કરતે હૈં, કમ્‍પ્‍યૂટર સાફ઼ટવેયર કી મદદ સે આયુર્વેદ કે મૌલિક સિદધાન્‍તોં કા આંકલન કરતે હૈં. ઇસ તકનીક કી મદદ લેકર આયુર્વેદ કે વિકાસ કી અસીમ સમ્‍ભાવનાયેં હૈં.

વર્તમાન મેં આધુનિક ચિકિત્‍સા વિજ્ઞાન કે દ્વારા પ્રાય: શરીર કી જાંચ કે લિયે સભી પરીક્ષણ કિયે જા રહે હૈં ! આયુર્વેદ કે 5000 સાલ કે ઇતિહાસ મેં યહ પહલી સાક્ષ્‍ય આધારિત અકેલી પરીક્ષણ વિધિ કા આવિષ્‍કાર વર્તમાન કાલ મે હુઆ હૈ૤

[ફેરફાર કરો] અ-વૈજ્ઞાનિક ચિકિત્‍સા વિજ્ઞાન

આધુનિક ચિકિત્‍સા વિજ્ઞાન એલોપૈથી કે સમર્થન કરનેં વાલે ચિકિત્‍સા વિજ્ઞાનિયોં કા માનના હૈ કિ આયુર્વેદ એક અવૈજ્ઞાનિક ચિકિત્‍સા પદ્ધતિ હૈ ઔર ઇસકા કોઈ વૈજ્ઞાનિક આધાર નહીં હૈ૤ જિસ પ્રકાર એલોપૈથી મેં રોગોં કે કારણ બૈક્‍ટીરિયા, ઇન્‍ફેક્‍સન, જેનેટિક આદિ હોતે હૈં ઔર ઔષધિયોં કે પરીક્ષણ જાનવરોં પર હોતે હૈં ઔર પરિણામ પ્રપ્‍ત કરનેં તક કી સારી પ્રક્રિયા સાક્ષ્‍ય આધારિત [Evidence Based] હોતી હૈ વૈસા આયુર્વેદ મેં કુછ ભી નહીં હૈ ઔર સબ કુછ કપોલ કલ્‍પના પર આધારિત હૈ૤

જનરલ આંફ પોસ્‍ટ ગ્રેજુએટ મેડિસિન મેં ચિકિત્‍સા વિજ્ઞાનિયોં નેં દાવા કિયા હૈ કિ ઐસી તમામ આયુર્વેદિક ઔષધિયાં હૈં જિનમેં એલાપૈથિક સ્‍ટેરાયડ મિલે હુયે હોતે હૈં૤

જનરલ આંફ અમેરિકન મેડિકલ એસોસિયેશન નેં એક અધ્‍યયન કે પશ્‍ચાત યહ નિષ્‍કર્ષ નિકાલા હૈ કિ એશિયા કે બાજારોં સે પ્રાપ્‍ત આયુર્વેદિક દવાઓં કે સૈંપિલ જાંચનેં મેં હેવી મેટલ [Heavy metals] યાની ભારી ધાતુયેં જૈસે પારા, શીશા ઔર સંખિયા જૈસે જહરીલે પદાર્થ 20 પ્રતિશત નમૂનોં મેં માત્રા સે અધિક પ્રાપ્‍ત હુઆ હૈ૤

[ફેરફાર કરો] સંદર્ભ

[ફેરફાર કરો] ટીકા-ટિપ્પણી

[ફેરફાર કરો] ગ્રન્થસૂચી

  • ચરક સંહિતા1
  • સુશ્રુત સંહિતા2
  • વાગ્‍ભટ્ટ3
  • ભાવ પ્રકાશ, રચનાકાર ભાવ મિશ્ર4
  • શારંગધર સંહિતા5
  • આયુર્વેદ કી નયી ખોજ, ઇલેક્‍ટરો-ત્રિદોષ-ગ્રામ, ઈ0ટી0જી0, દિ માંરલ સાપ્‍તાહિક સમાચાર પત્ર, કાનપુર, India6
  • પંચકર્મ
  • રસ ચિકિત્‍સા – લેખક- ડા0 પ્રભાકર ચટર્જી7
  • ભારતીય રસશાસ્‍ત્ર: લેખક- ડા0 વિશ્‍વનાથ દ્વિવેદી8
  • બનૌષધિ ચન્‍દ્રોદય : લેખક – ભન્‍ડારી 9
  • દ્રવ્‍ય ગુણ વિજ્ઞાન : લેખક – પ્રિયવ્રત ચૌબે10
  • કલ્‍યાણ આરોગ્‍ય અંક, 2001, માસિક પત્રિકા, ગોરખપુર, ઉ0પ્ર011

[ફેરફાર કરો] યહ ભી દેખે

  • વેદ

[ફેરફાર કરો] બાહરી કડ઼િયાઁ

શ્રેણી:વેદ શ્રેણી:આયુર્વેદ શ્રેણી:ચિકિત્સા પદ્ધતિ Template:ચિકિત્સા