સત્યજીત રે

From વિકિપીડિયા

Template:જ્ઞાનસન્દૂક જીવનીસત્યજિત રાય (બાંગ્લા: Template:ઑડિયો શૉત્તોજિત્ રાય્) (2 મઈ 1921–23 અપ્રૈલ 1992) એક ભારતીય ફ઼િલ્મ નિર્દેશક થે, જિન્હેં 20વીં શતાબ્દી કે સર્વોત્તમ ફ઼િલ્મ નિર્દેશકોં મેં ગિના જાતા હૈ૤[૧] ઇનકા જન્મ કલા ઔર સાહિત્ય કે જગત મેં જાને-માને કોલકાતા (તબ કલકત્તા) કે એક બંગાલી પરિવાર મેં હુઆ થા૤ ઇનકી શિક્ષા પ્રેસિડેંસી કૉલેજ ઔર વિશ્વ-ભારતી વિશ્વવિદ્યાલય મેં હુઈ૤ ઇન્હોને અપને કૈરિયર કી શુરુઆત પેશેવર ચિત્રકાર કી તરહ કી૤ ફ્રાંસીસી ફ઼િલ્મ નિર્દેશક જ઼ાઁ રન્વાર સે મિલને પર ઔર લંદન મેં ઇતાલવી ફ઼િલ્મ લાદ્રી દી બિસિક્લેત્તે (Ladri di biciclette, બાઇસિકલ ચોર) દેખને કે બાદ ફ઼િલ્મ નિર્દેશન કી ઓર ઇનકા રુઝાન હુઆ૤

રાય ને અપને જીવન મેં 37 ફ઼િલ્મોં કા નિર્દેશન કિયા, જિનમેં ફ઼ીચર ફ઼િલ્મેં, વૃત્ત ચિત્ર ઔર લઘુ ફ઼િલ્મેં શામિલ હૈં૤ ઇનકી પહલી ફ઼િલ્મ પથેર પાંચાલી (પથેર પાઁચાલી, પથ કા ગીત) કો કાન ફ઼િલ્મોત્સવ મેં મિલે “સર્વોત્તમ માનવીય પ્રલેખ” પુરસ્કાર કો મિલાકર કુલ ગ્યારહ અન્તરરાષ્ટ્રીય પુરસ્કાર મિલે૤ યહ ફ઼િલ્મ અપરાજિતો (અપરાજિત) ઔર અપુર સંસાર (અપુર સંસાર, અપુ કા સંસાર) કે સાથ ઇનકી પ્રસિદ્ધ અપુ ત્રયી મેં શામિલ હૈ૤ રાય ફ઼િલ્મ નિર્માણ સે સમ્બન્ધિત કઈ કામ ખ઼ુદ હી કરતે થે — પટકથા લિખના, અભિનેતા ઢૂંઢના, પાર્શ્વ સંગીત લિખના, ચલચિત્રણ, કલા નિર્દેશન, સંપાદન ઔર પ્રચાર સામગ્રી કી રચના કરના૤ ફ઼િલ્મેં બનાને કે અતિરિક્ત વે કહાનીકાર, પ્રકાશક, ચિત્રકાર ઔર ફ઼િલ્મ આલોચક ભી થે૤ રાય કો જીવન મેં કઈ પુરસ્કાર મિલે જિનમેં અકાદમી પુરસ્કાર ઔર ભારત રત્ન શામિલ હૈં૤

Contents

[ફેરફાર કરો] જીવની

[ફેરફાર કરો] પ્રારંભિક જીવન એવં શિક્ષા

સત્યજિત રાય, 1932
સત્યજિત રાય, 1932

સત્યજિત રાય કે વંશ કી કમ સે કમ દસ પીઢ઼િયોં પહલે તક કી જાનકારી મૌજૂદ હૈ૤[૨] ઇનકે દાદા ઉપેન્દ્રકિશોર રાય ચૌધરી લેખક, ચિત્રકાર, દાર્શનિક, પ્રકાશક ઔર અપેશેવર ખગોલશાસ્ત્રી થે૤ યે સાથ હી બ્રાહ્મ સમાજ કે નેતા ભી થે૤ ઉપેન્દ્રકિશોર કે બેટે સુકુમાર રાય ને લકીર સે હટકર બાંગ્લા મેં બેતુકી કવિતા લિખી૤ યે યોગ્ય ચિત્રકાર ઔર આલોચક ભી થે૤ સત્યજિત રાય સુકુમાર ઔર સુપ્રભા રાય કે બેટે થે૤ ઇનકા જન્મ કોલકાતા મેં હુઆ૤ જબ સત્યજિત કેવલ તીન વર્ષ કે થે તો ઇનકે પિતા ચલ બસે૤ ઇનકે પરિવાર કો સુપ્રભા કી મામૂલી તન્ખ઼્વાહ પર ગુજ઼ારા કરના પડ઼ા૤ રાય ને કોલકાતા કે પ્રેસિડેન્સી કાલેજ સે અર્થશાસ્ત્ર પઢ઼ા, લેકિન ઇનકી રુચિ હમેશા લલિત કલાઓં મેં હી રહી૤ 1940 મેં ઇનકી માતા ને આગ્રહ કિયા કિ યે ગુરુદેવ રવીન્દ્રનાથ ઠાકુર દ્વારા સ્થાપિત વિશ્વ-ભારતી વિશ્વવિદ્યાલય મેં આગે પઢ઼ેં૤ રાય કો કોલકાતા કા માહૌલ પસન્દ થા ઔર શાન્તિનિકેતન કે બુદ્ધિજીવી જગત સે યે ખાસ પ્રભાવિત નહીં થે૤[૩] માતા કે આગ્રહ ઔર ઠાકુર કે પ્રતિ ઇનકે આદર ભાવ કી વજહ સે અંતતઃ ઇન્હોંને વિશ્વ-ભારતી જાને કા નિશ્ચય કિયા૤ શાન્તિનિકેતન મેં રાય પૂર્વી કલા સે બહુત પ્રભાવિત હુએ૤ બાદ મેં ઇન્હોંને સ્વીકાર કિયા કિ પ્રસિદ્ધ ચિત્રકાર નન્દલાલ બોસ[૪] ઔર બિનોદ બિહારી મુખર્જી સે ઇન્હોંને બહુત કુછ સીખા૤ મુખર્જી કે જીવન પર ઇન્હોંને બાદ મેં એક વૃત્તચિત્ર ભી બનાયા૤ અજન્તા, એલોરા ઔર એલિફેંટા કી ગુફાઓં કો દેખને કે બાદ યે ભારતીય કલા કે પ્રશંસક બન ગએ૤[૫]

[ફેરફાર કરો] ચિત્રકલા

Image:Ray stu.gif
શાન્તિનિકેતન મેં સત્યજિત રાય

1943 મેં પાઁચ સાલ કા કોર્સ પૂરા કરને સે પહલે રાય ને શાન્તિનિકેતન છોડ઼ દિયા ઔર કોલકાતા વાપસ આ ગએ જહાઁ ઉન્હોંને બ્રિટિશ વિજ્ઞાપન અભિકરણ ડી. જે. કેમર મેં નૌકરી શુરુ કી૤ ઇનકે પદ કા નામ “લઘુ દ્રષ્ટા” (“junior visualiser”) થા ઔર મહીને કે કેવલ અસ્સી રુપયે કા વેતન થા૤ હાલાંકિ દૃષ્ટિ રચના રાય કો બહુત પસંદ થી ઔર ઉનકે સાથ અધિકતર અચ્છા હી વ્યવહાર કિયા જાતા થા, લેકિન એજેંસી કે બ્રિટિશ ઔર ભારતીય કર્મિયોં કે બીચ કુછ ખિંચાવ રહતા થા ક્યોંકિ બ્રિટિશ કર્મિયોં કો જ્યાદા વેતન મિલતા થા૤ સાથ હી રાય કો લગતા થા કિ “એજેંસી કે ગ્રાહક પ્રાયઃ મૂર્ખ હોતે થે”૤[૬] 1943 કે લગભગ હી યે ડી. કે. ગુપ્તા દ્વારા સ્થાપિત સિગ્નેટ પ્રેસ કે સાથ ભી કામ કરને લગે૤ ગુપ્તા ને રાય કો પ્રેસ મેં છપને વાલી નઈ કિતાબોં કે મુખપૃષ્ઠ રચને કો કહા ઔર પૂરી કલાત્મક મુક્તિ દી૤ રાય ને બહુત કિતાબોં કે મુખપૃષ્ઠ બનાએ, જિનમેં જિમ કાર્બેટ કી મૈન-ઈટર્સ ઑફ઼ કુમાઊઁ (Man-eaters of Kumaon, કુમાઊઁ કે નરભક્ષી) ઔર જવાહર લાલ નેહરુ કી ડિસ્કવરી ઑફ઼ ઇંડિયા (Discovery of India, ભારત કી ખોજ) શામિલ હૈં૤ ઇન્હોંને બાંગ્લા કે જાને-માને ઉપન્યાસ પથેર પાંચાલી (પથેર પાઁચાલી, પથ કા ગીત) કે બાલ સંસ્કરણ પર ભી કામ કિયા, જિસકા નામ થા આમ આઁટિર ભેઁપુ (આમ આઁટિર ભેઁપુ, આમ કી ગુઠલી કી સીટી)૤ રાય ઇસ રચના સે બહુત પ્રભાવિત હુએ ઔર અપની પહલી ફ઼િલ્મ ઇસી ઉપન્યાસ પર બનાઈ૤ મુખપૃષ્ઠ કી રચના કરને કે સાથ ઉન્હોંને ઇસ કિતાબ કે અન્દર કે ચિત્ર ભી બનાયે૤ ઇનમેં સે બહુત સે ચિત્ર ઉનકી ફ઼િલ્મ કે દૃશ્યોં મેં દૃષ્ટિગોચર હોતે હૈં૤[૭]

રાય ને દો નએ ફૉન્ટ ભી બનાએ — “રાય રોમન” ઔર “રાય બિજ઼ાર”૤ રાય રોમન કો 1970 મેં એક અન્તરરાષ્ટ્રીય પ્રતિયોગિતા મેં પુરસ્કાર મિલા૤ કોલકાતા મેં રાય એક કુશલ ચિત્રકાર માને જાતે થે૤ રાય અપની પુસ્તકોં કે ચિત્ર ઔર મુખપૃષ્ઠ ખુદ હી બનાતે થે ઔર ફ઼િલ્મોં કે લિએ પ્રચાર સામગ્રી કી રચના ભી ખુદ હી કરતે થે૤

[ફેરફાર કરો] ફ઼િલ્મ નિર્દેશન

1947 મેં ચિદાનન્દ દાસગુપ્તા ઔર અન્ય લોગોં કે સાથ મિલકર રાય ને કલકત્તા ફ઼િલ્મ સભા શુરુ કી, જિસમેં ઉન્હેં કઈ વિદેશી ફ઼િલ્મેં દેખને કો મિલીં૤ ઇન્હોંને દ્વિતીય વિશ્વયુદ્ધ મેં કોલકાતા મેં સ્થાપિત અમરીકન સૈનિકોં સે દોસ્તી કર લી જો ઉન્હેં શહર મેં દિખાઈ જા રહી નઈ-નઈ ફ઼િલ્મોં કે બારે મેં સૂચના દેતે થે૤ 1949 મેં રાય ને દૂર કી રિશ્તેદાર ઔર લમ્બે સમય સે ઉનકી પ્રિયતમા બિજોય રાય સે વિવાહ કિયા૤ ઇનકા એક બેટા હુઆ, સન્દીપ, જો અબ ખુદ ફ઼િલ્મ નિર્દેશક હૈ૤ ઇસી સાલ ફ઼્રાંસીસી ફ઼િલ્મ નિર્દેશક જ઼ાઁ રન્વાર કોલકાતા મેં અપની ફ઼િલ્મ કી શૂટિંગ કરને આએ૤ રાય ને દેહાત મેં ઉપયુક્ત સ્થાન ઢૂંઢને મેં રન્વાર કી મદદ કી૤ રાય ને ઉન્હેં પથેર પાંચાલી પર ફ઼િલ્મ બનાને કા અપના વિચાર બતાયા તો રન્વાર ને ઉન્હેં ઇસકે લિએ પ્રોત્સાહિત કિયા૤[૮] 1950 મેં ડી. જે. કેમર ને રાય કો એજેંસી કે મુખ્યાલય લંદન ભેજા૤ લંદન મેં બિતાએ તીન મહીનોં મેં રાય ને 99 ફ઼િલ્મેં દેખીં૤ ઇનમેં શામિલ થી, વિત્તોરિયો દે સીકા કી નવયથાર્થવાદી ફ઼િલ્મ લાદ્રી દી બિસિક્લેત્તે (Ladri di biciclette, બાઇસિકલ ચોર) જિસને ઉન્હેં અન્દર તક પ્રભાવિત કિયા૤ રાય ને બાદ મેં કહા કિ વે સિનેમા સે બાહર આએ તો ફ઼િલ્મ નિર્દેશક બનને કે લિએ દૃઢ઼સંકલ્પ થે૤[૯]

ફ઼િલ્મોં મેં મિલી સફલતા સે રાય કા પારિવારિક જીવન મેં અધિક પરિવર્તન નહીં આયા૤ વે અપની માઁ ઔર પરિવાર કે અન્ય સદસ્યોં કે સાથ હી એક કિરાએ કે મકાન મેં રહતે રહે૤[૧૦] 1960 કે દશક મેં રાય ને જાપાન કી યાત્રા કી ઔર વહાઁ જાને-માને ફિલ્મ નિર્દેશક અકીરા કુરોસાવા સે મિલે૤ ભારત મેં ભી વે અક્સર શહર કે ભાગમ-ભાગ વાલે માહૌલ સે બચને કે લિએ દાર્જીલિંગ યા પુરી જૈસી જગહોં પર જાકર એકાન્ત મેં કથાનક પૂરે કરતે થે૤

[ફેરફાર કરો] બીમારી એવં નિધન

1983 મેં ફ઼િલ્મ ઘરે બાઇરે (ઘરે બાઇરે) પર કામ કરતે હુએ રાય કો દિલ કા દૌરા પડ઼ા જિસસે ઉનકે જીવન કે બાકી 9 સાલોં મેં ઉનકી કાર્ય-ક્ષમતા બહુત કમ હો ગઈ૤ ઘરે બાઇરે કા છાયાંકન રાય કે બેટે કી મદદ સે 1984 મેં પૂરા હુઆ૤ 1992 મેં હૃદય કી દુર્બલતા કે કારણ રાય કા સ્વાસ્થ્ય બહુત બિગડ઼ ગયા, જિસસે વહ કભી ઉબર નહીં પાએ૤ મૃત્યુ સે કુછ હી હફ્તે પહલે ઉન્હેં સમ્માનદાયક અકાદમી પુરસ્કાર દિયા ગયા૤ 23 અપ્રૈલ 1992 કો ઉનકા દેહાન્ત હો ગયા૤ ઇનકી મૃત્યુ હોને પર કોલકાતા શહર લગભગ ઠહર ગયા ઔર હજ઼ારોં લોગ ઇનકે ઘર પર ઇન્હેં શ્રદ્ધાંજલિ દેને આએ૤[૧૧]

[ફેરફાર કરો] ફ઼િલ્મેં

Template:Main

[ફેરફાર કરો] અપુ કે વર્ષ (1950–58)

Image:Apu Pather1.jpg
પથેર પાંચાલી મેં અપુ

રાય ને નિશ્ચય કર રખા થા કિ ઉનકી પહલી ફ઼િલ્મ બાંગ્લા સાહિત્ય કી પ્રસિદ્ધ બિલ્ડુંગ્સરોમાન પથેર પાંચાલી પર આધારિત હોગી, જિસે બિભુતિભૂષણ બંદ્યોપાધ્યાય ને 1928 મેં લિખા થા૤ ઇસ અર્ધ-આત્મકથાત્મક ઉપન્યાસ મેં એક બંગાલી ગાંવ કે લડ઼કે અપુ કે બડ઼ે હોને કી કહાની હૈ૤ રાય ને લંદન સે ભારત લૌટતે હુએ સમુદ્રયાત્રા કે દૌરાન ઇસ ફ઼િલ્મ કી રૂપરેખા તૈયાર કી૤ ભારત પહુઁચને પર રાય ને એક કર્મીદલ એકત્રિત કિયા જિસમેં કૈમરામૈન સુબ્રત મિત્ર ઔર કલા નિર્દેશક બંસી ચન્દ્રગુપ્તા કે અલાવા કિસી કો ફ઼િલ્મોં કા અનુભવ નહીં થા૤ અભિનેતા ભી લગભગ સભી ગૈરપેશેવર થે૤ ફ઼િલ્મ કા છાયાંકન 1952 મેં શુરુ હુઆ૤ રાય ને અપની જમાપૂંજી ઇસ ફ઼િલ્મ મેં લગા દી, ઇસ આશા મેં કિ પહલે કુછ શૉટ લેને પર કહીં સે પૈસા મિલ જાએગા, લેકિન ઐસા નહીં હુઆ૤ પથેર પાંચાલી કા છાયાંકન તીન વર્ષ કે લમ્બે સમય મેં હુઆ — જબ ભી રાય યા નિર્માણ પ્રબંધક અનિલ ચૌધરી કહીં સે પૈસોં કા જુગાડ઼ કર પાતે થે, તભી છાયાંકન હો પાતા થા૤ રાય ને ઐસે સ્રોતોં સે ધન લેને સે મના કર દિયા જો કથાનક મેં પરિવર્તન કરાના ચાહતે થે યા ફ઼િલ્મ નિર્માતા કા નિરીક્ષણ કરના ચાહતે થે૤ 1955 મેં પશ્ચિમ બંગાલ સરકાર ને ફ઼િલ્મ કે લિએ કુછ ઋણ દિયા જિસસે આખિરકાર ફ઼િલ્મ પૂરી હુઈ૤ સરકાર ને ભી ફ઼િલ્મ મેં કુછ બદલાવ કરાને ચાહે (વે ચાહતે થે કિ અપુ ઔર ઉસકા પરિવાર એક “વિકાસ પરિયોજના” મેં શામિલ હોં ઔર ફ઼િલ્મ સુખાન્ત હો) લેકિન સત્યજિત રાય ને ઇસપર કોઈ ધ્યાન નહીં દિયા૤[૧૨]

પથેર પાંચાલી 1955 મેં પ્રદર્શિત હુઈ ઔર બહુત લોકપ્રિય રહી૤ ભારત ઔર અન્ય દેશોં મેં ભી યહ લમ્બે સમય તક સિનેમા મેં લગી રહી૤ ભારત કે આલોચકોં ને ઇસે બહુત સરાહા૤ દ ટાઇમ્સ ઑફ઼ ઇંડિયા ને લિખા — “ઇસકી કિસી ઔર ભારતીય સિનેમા સે તુલના કરના નિરર્થક હૈ૤ [...] પથેર પાંચાલી તો શુદ્ધ સિનેમા હૈ૤”[૧૩] અમરીકા મેં લિંડસી એંડરસન ને ફ઼િલ્મ કે બારે મેં બહુત અચ્છી સમીક્ષા લિખી૤[૧૩] લેકિન સભી આલોચક ફ઼િલ્મ કે બારે મેં ઇતને ઉત્સાહિત નહીં થે૤ ફ઼્રાંસ્વા ત્રૂફ઼ો ને કહા — “ગંવારોં કો હાથ સે ખાના ખાતે હુએ દિખાને વાલી ફ઼િલ્મ મુઝે નહીં દેખની૤”[૧૪] ન્યૂ યૉર્ક ટાઇમ્સ કે પ્રભાવશાલી આલોચક બૉજ઼્લી ક્રાઉથર ને ભી પથેર પાંચાલી કે બારે મેં બહુત બુરી સમીક્ષા લિખી૤ ઇસકે બાવજૂદ યહ ફ઼િલ્મ અમરીકા મેં બહુત સમય તક ચલી૤

રાય કી અગલી ફ઼િલ્મ અપરાજિતો કી સફલતા કે બાદ ઇનકા અન્તરરાષ્ટ્રીય કૈરિયર પૂરે જોર-શોર સે શુરુ હો ગયા૤ ઇસ ફ઼િલ્મ મેં એક નવયુવક (અપુ) ઔર ઉસકી માઁ કી આકાંક્ષાઓં કે બીચ અક્સર હોને વાલે ખિંચાવ કો દિખાયા ગયા હૈ૤ મૃણાલ સેન ઔર ઋત્વિક ઘટક સહિત કઈ આલોચક ઇસે પહલી ફ઼િલ્મ સે બેહતર માનતે હૈં૤ અપરાજિતો કો વેનિસ ફ઼િલ્મોત્સવ મેં સ્વર્ણ સિંહ (Golden Lion) સે પુરસ્કૃત કિયા ગયા૤ અપુ ત્રયી પૂરી કરને સે પહલે રાય ને દો ઔર ફ઼િલ્મેં બનાઈં — હાસ્યપ્રદ પારશ પત્થર ઔર જંમીદારોં કે પતન પર આધારિત જલસાઘરજલસાઘર કો ઇનકી સબસે મહત્ત્વપૂર્ણ કૃતિયોં મેં ગિના જાતા હૈ૤[૧૫]

અપરાજિતો બનાતે હુએ રાય ને ત્રયી બનાને કા વિચાર નહીં કિયા થા, લેકિન વેનિસ મેં ઉઠે એક પ્રશ્ન કે બાદ ઉન્હેં યહ વિચાર અચ્છા લગા૤[૧૬] ઇસ શૃંખલા કી અન્તિમ કડ઼ી અપુર સંસાર 1959 મેં બની૤ રાય ને ઇસ ફ઼િલ્મ મેં દો નએ અભિનેતાઓં, સૌમિત્ર ચટર્જી ઔર શર્મિલા ટૈગોર, કો મૌકા દિયા૤ ઇસ ફ઼િલ્મ મેં અપુ કોલકાતા કે એક સાધારણ મકાન મેં ગરીબી મેં રહતા હૈ ઔર અપર્ણા કે સાથ વિવાહ કર લેતા હૈ, જિસકે બાદ ઇન્હેં કઈ કઠિનાઇયોં કા સામના કરના પડ઼તા હૈ૤ પિછલી દો ફ઼િલ્મોં કી તરહ હી કુછ આલોચક ઇસે ત્રયી કી સબસે બઢ઼િયા ફ઼િલ્મ માનતે હૈં (રાબિન વુડ ઔર અપર્ણા સેન)૤[૧૭] જબ એક બંગાલી આલોચક ને અપુર સંસાર કી કઠોર આલોચના કી તો રાય ને ઇસકે પ્રત્યુત્તર મેં એક લમ્બા લેખ લિખા૤[૧૮]

[ફેરફાર કરો] દેવી સે ચારુલતા તક (1959–64)

Image:Charulata1.jpg
અમલ કો નિહારતે હુએ ચારુલતા

ઇસ અવધિ મેં રાય ને કઈ વિષયોં પર ફ઼િલ્મેં બનાઈં, જિનમેં શામિલ હૈં, બ્રિટિશ કાલ પર આધારિત દેવી (દેબી), રવીન્દ્રનાથ ઠાકુર પર એક વૃત્તચિત્ર, હાસ્યપ્રદ ફ઼િલ્મ મહાપુરુષ (મહાપુરુષ) ઔર મૌલિક કથાનક પર આધારિત ઇનકી પહલી ફ઼િલ્મ કંચનજંઘા (કાઞ્ચનજઙ્ઘા)૤ ઇસી દૌરાન ઇન્હોને કઈ ઐસી ફ઼િલ્મેં બનાઈં, જિન્હેં સાથ મિલાકર ભારતીય સિનેમા મેં સ્ત્રિયોં કા સબસે ગહરા ચિત્રાંકન માના જાતા હૈ૤[૧૯]

અપુર સંસાર કે બાદ રાય કી પહલી ફ઼િલ્મ થી દેવી, જિસમેં ઇન્હોંને હિન્દૂ સમાજ મેં અંધવિશ્વાસ કે વિષય કો ટટોલા હૈ૤ શર્મિલા ટૈગોર ને ઇસ ફ઼િલ્મ કે મુખ્ય પાત્ર દયામયી કી ભૂમિકા નિભાઈ, જિસે ઉસકે સસુર કાલી કા અવતાર માનતે હૈં૤ રાય કો ચિન્તા થી કિ ઇસ ફ઼િલ્મ કો સેંસર બોર્ડ સે શાયદ સ્વીકૃતિ નહીં મિલે, યા ઉન્હે કુછ દૃશ્ય કાટને પડ઼ેં, લેકિન ઐસા નહીં હુઆ૤ 1961 મેં પ્રધાનમંત્રી જવાહર લાલ નેહરુ કે આગ્રહ પર રાય ને ગુરુદેવ રવીન્દ્રનાથ ઠાકુર કી જન્મ શતાબ્દી કે અવસર પર ઉનકે જીવન પર એક વૃત્તચિત્ર બનાયા૤ ઠાકુર કે જીવન કા ફ઼િલ્માંકન બહુત કમ હી હુઆ થા, ઇસલિએ રાય કો મુખ્યતઃ સ્થિર ચિત્રોં કા પ્રયોગ કરના પડ઼ા, જિસમેં ઉનકે અનુસાર તીન ફ઼ીચર ફ઼િલ્મોં જિતના પરિશ્રમ હુઆ૤[૨૦] ઇસી સાલ મેં રાય ને સુભાષ મુખોપાધ્યાય ઔર અન્ય લેખકોં કે સાથ મિલકર બચ્ચોં કી પત્રિકા સન્દેશ કો પુનર્જીવિત કિયા૤ ઇસ પત્રિકા કી શુરુઆત ઇનકે દાદા ને શુરુ કી થી ઔર બહુત સમય સે રાય ઇસકે લિએ ધન જમા કરતે આ રહે થે૤[૨૧] સન્દેશ કા બાંગ્લા મેં દોતરફા મતલબ હૈ — એક ખ઼બર ઔર દૂસરા મિઠાઈ૤ પત્રિકા કો ઇસી મૂલ વિચાર પર બનાયા ગયા — શિક્ષા કે સાથ-સાથ મનોરંજન૤ રાય શીઘ્ર હી ખ઼ુદ પત્રિકા મેં ચિત્ર બનાને લગે ઔર બચ્ચોં કે લિયે કહાનિયાઁ ઔર નિબન્ધ લિખને લગે૤ આને વાલે વર્ષોં મેં લેખન ઇનકી જીવિકા કા પ્રમુખ સાધન બન ગયા૤

1962 મેં રાય ને કાઁચનજંઘા કા નિર્દેશન કિયા, જિસમેં પહલી બાર ઇન્હોંને મૌલિક કથાનક પર રંગીન છાયાંકન કિયા૤ ઇસ ફ઼િલ્મ મેં એક ઉચ્ચ વર્ગ કે પરિવાર કી કહાની હૈ જો દાર્જીલિંગ મેં એક દોપહર બિતાતે હૈં, ઔર પ્રયાસ કરતે હૈં કિ સબસે છોટી બેટી કા વિવાહ લંદન મેં પઢ઼ે એક કમાઊ ઇંજીનિયર કે સાથ હો જાએ૤ શુરૂ મેં ઇસ ફ઼િલ્મ કો એક વિશાલ હવેલી મેં ચિત્રાંકન કરને કા વિચાર થા, લેકિન બાદ મેં રાય ને નિર્ણય કિયા કિ દાર્જીલિંગ કે વાતાવરણ ઔર પ્રકાશ વ ધુંધ કે ખેલ કા પ્રયોગ કરકે કથાનક કે ખિંચાવ કો પ્રદર્શિત કિયા જાએ૤ રાય ને હંસી મેં એક બાર કહા કિ ઉનકી ફ઼િલ્મ કા છાયાંકન કિસી ભી રોશની મેં હો સકતા થા, લેકિન ઉસી સમય દાર્જીલિંગ મેં મૌજૂદ એક વ્યાવસાયિક ફ઼િલ્મ દલ એક ભી દૃશ્ય નહીં શૂટ કર પાયા ક્યોંકિ ઉન્હોને કેવલ ધૂપ મેં હી શૂટિંગ કરની થી૤[૨૨]

1964 મેં રાય ને ચારુલતા (ચારુલતા) ફ઼િલ્મ બનાઈ જિસે બહુત સે આલોચક ઇનકી સબસે નિષ્ણાત ફ઼િલ્મ માનતે હૈ૤[૨૩] યહ ઠાકુર કી લઘુકથા નષ્ટનીડ઼ પર આધારિત હૈ૤ ઇસમેં 19વીં શતાબ્દી કી એક અકેલી સ્ત્રી કી કહાની હૈ જિસે અપને દેવર અમલ સે પ્રેમ હોને લગતા હૈ૤ ઇસે રાય કી સર્વોત્કૃષ્ટ કૃતિ માના જાતા હૈ૤ રાય ને ખુદ કહા કિ ઇસમેં સબસે કમ ખામિયાઁ હૈં, ઔર યહી એક ફ઼િલ્મ હૈ જિસે વે મૌકા મિલને પર બિલકુલ ઇસી તરહ દોબારા બનાએંગે૤[૨૪] ચારુ કે રૂપ મેં માધવી મુખર્જી કે અભિનય ઔર સુબ્રત મિત્ર ઔર બંસી ચન્દ્રગુપ્તા કે કામ કો બહુત સરાહા ગયા હૈ૤ ઇસ કાલ કી અન્ય ફ઼િલ્મેં હૈં: મહાનગર, તીન કન્યા, અભિયાન, કાપુરુષ (કાયર) ઔર મહાપુરુષ

[ફેરફાર કરો] નઈ દિશાએઁ (1965-1982)

ચારુલતા કે બાદ કે કાલ મેં રાય ને વિવિધ વિષયોં પર આધારિત ફ઼િલ્મેં બનાઈં, જિનમેં શામિલ હૈં, કલ્પનાકથાએઁ, વિજ્ઞાનકથાએઁ, ગુપ્તચર કથાએઁ ઔર ઐતિહાસિક નાટક૤ રાય ને ફ઼િલ્મોં મેં નયી તકનીકોં પર પ્રયોગ કરના ઔર ભારત કે સમકાલીન વિષયોં પર ધ્યાન દેના શુરુ કિયા૤ ઇસ કાલ કી પહલી મુખ્ય ફ઼િલ્મ થી નાયક (નાય઼ક), જિસમેં એક ફ઼િલ્મ અભિનેતા (ઉત્તમ કુમાર) રેલ મેં સફર કરતે હુએ એક મહિલા પત્રકાર (શર્મિલા ટૈગોર) સે મિલતા હૈ૤ 24 ઘણ્ટે કી ઘટનાઓં પર આધારિત ઇસ ફ઼િલ્મ મેં ઇસ પ્રસિદ્ધ અભિનેતા કે મનોવિજ્ઞાન કા અન્વેષણ કિયા ગયા હૈ૤ બર્લિન મેં ઇસ ફ઼િલ્મ કો આલોચક પુરસ્કાર મિલા, લેકિન અન્ય પ્રતિક્રિયાએઁ અધિક ઉત્સાહપૂર્ણ નહીં રહીં૤[૨૫]

1967 મેં રાય ને એક ફ઼િલ્મ કા કથાનક લિખા, જિસકા નામ હોના થા દ એલિયન (The Alien, દૂરગ્રહવાસી)૤ યહ ઇનકી લઘુકથા બાઁકુબાબુર બંધુ (બાઁકુબાબુર બન્ધુ, બાઁકુ બાબુ કા દોસ્ત) પર આધારિત થી જિસે ઇન્હોંને સંદેશ (સન્દેશ) પત્રિકા કે લિએ 1962 મેં લિખા થા૤ ઇસ અમરીકા-ભારત સહ-નિર્માણ પરિયોજના કી નિર્માતા કોલમ્બિયા પિક્ચર્સ નામક કમ્પની થી૤ પીટર સેલર્સ ઔર માર્લન બ્રૈંડો કો ઇસકી મુખ્ય ભૂમિકાઓં કે લિએ ચુના ગયા૤ રાય કો યહ જાનકર આશ્ચર્ય હુઆ કિ ઉનકે કથાનક કે પ્રકાશનાધિકાર કો કિસી ઔર ને હડ઼પ લિયા થા૤ બ્રૈંડો બાદ મેં ઇસ પરિયોજના સે નિકલ ગએ ઔર રાય કા ભી ઇસ ફ઼િલ્મ સે મોહ-ભંગ હો ગયા૤[૨૬][૨૭] કોલમ્બિયા ને 1970 ઔર 80 કે દશકોં મેં કઈ બાર ઇસ પરિયોજના કો પુનર્જીવિત કરને કા પ્રયાસ કિયા લેકિન બાત કભી આગે નહીં બઢ઼ી૤ રાય ને ઇસ પરિયોજના કી અસફલતા કે કારણ 1980 કે એક સાઇટ એણ્ડ સાઉંડ (Sight & Sound) પ્રારૂપ મેં ગિનાએ હૈં, ઔર અન્ય વિવરણ ઇનકે આધિકારિક જીવની લેખક એંડ્રૂ રૉબિનસન ને દ ઇનર આઇ (The Inner Eye, અન્તર્દૃષ્ટિ) મેં દિયે હૈં૤ જબ 1982 મેં ઈ.ટી. ફ઼િલ્મ પ્રદર્શિત હુઈ તો રાય ને અપને કથાનક ઔર ઇસ ફ઼િલ્મ મેં કઈ સમાનતાએઁ દેખીં૤ રાય કા વિશ્વાસ થા કિ સ્ટીવન સ્પીલબર્ગ કી યહ ફ઼િલ્મ ઉનકે કથાનક કે બિના સમ્ભવ નહીં થી (હાલાંકિ સ્પીલબર્ગ ઇસકા ખણ્ડન કરતે હૈં)૤[૨૮] 1969 મેં રાય ને વ્યાવસાયિક રૂપ સે અપની સબસે સફલ ફ઼િલ્મ બનાઈ — ગુપી ગાઇન બાઘા બાઇન (ગુપિ ગાઇન બાઘા બાઇન, ગુપી ગાએ બાઘા બજાએ)૤ યહ સંગીતમય ફ઼િલ્મ ઇનકે દાદા દ્વારા લિખી એક કહાની પર આધારિત હૈ૤ ગાયક ગૂપી ઔર ઢોલી બાઘા કો ભૂતોં કા રાજા તીન વરદાન દેતા હૈ, જિનકી મદદ સે વે દો પડ઼ોસી દેશોં મેં હોને વાલે યુદ્ધ કો રોકતે હૈં૤ યહ રાય કે સબસે ખર્ચીલે ઉદ્યમોં મેં સે થી ઔર ઇસકે લિએ પૂંજી બહુત મુશ્કિલ સે મિલી૤ રાય કો આખિરકાર ઇસે રંગીન બનાને કા વિચાર ત્યાગના પડ઼ા૤[૨૯] રાય કી અગલી ફ઼િલ્મ થી અરણ્યેર દિનરાત્રિ (અરણ્યેર દિનરાત્રિ, જંગલ મેં દિન-રાત), જિસકી સંગીત-સંરચના ચારુલતા સે ભી જટિલ માની જાતી હૈ૤[૩૦] ઇસમેં ચાર ઐસે નવયુવકોં કી કહાની હૈ જો છુટ્ટી મનાને જંગલ મેં જાતે હૈં૤ ઇસમેં સિમી ગરેવાલ ને એક જંગલી જાતિ કી ઔરત કી ભૂમિકા નિભાઈ હૈ૤ આલોચક ઇસે ભારતીય મધ્યમ વર્ગ કી માનસિકતા કી છવિ માનતે હૈં૤

ઇસકે બાદ રાય ને સમસામયિક બંગાલી વાસ્તવિકતા પર ધ્યાન દેના શુરુ કિયા૤ બંગાલ મેં ઉસ સમય નક્સલવાદી ક્રાંતિ જોર પકડ઼ રહી થી૤ ઐસે સમય મેં નવયુવકોં કી માનસિકતા કો લેકર ઇન્હોંને કલકત્તા ત્રયી કે નામ સે જાને વાલી તીન ફ઼િલ્મેં બનાઈં — પ્રતિદ્વંદ્વી (પ્રતિદ્બન્દ્બી) (1970), સીમાબદ્ધ (સીમાબદ્ધ) (1971) ઔર જનઅરણ્ય (જનઅરણ્ય) (1975)૤ ઇન તીનોં ફ઼િલ્મોં કી કલ્પના અલગ-અલગ હુઈ લેકિન ઇનકે વિષય સાથ મિલાકર એક ત્રયી કા રૂપ લેતે હૈં૤ પ્રતિદ્વંદ્વી એક આદર્શવાદી નવયુવક કી કહાની હૈ જો સમાજ સે મોહ-ભંગ હોને પર ભી અપને આદર્શ નહીં ત્યાગતા હૈ૤ ઇસમેં રાય ને કથા-વર્ણન કી એક નયી શૈલી અપનાઈ, જિસમેં ઇન્હોંને નેગેટિવ મેં દૃશ્ય, સ્વપ્ન દૃશ્ય ઔર આકસ્મિક ફ઼્લૈશ-બૈક કા ઉપયોગ કિયા૤ જનઅરણ્ય ફ઼િલ્મ મેં એક નવયુવક કી કહાની હૈ જો જીવિકા કમાને કે લિએ ભ્રષ્ટ રાહોં પર ચલને લગતા હૈ૤ સીમાબદ્ધ મેં એક સફલ યુવક અધિક ધન કમાને કે લિએ અપની નૈતિકતા છોડ઼ દેતા હૈ૤ રાય ને 1970 કે દશક મેં અપની દો લોકપ્રિય કહાનિયોં — સોનાર કેલ્લા (સોનાર કેલ્લા, સ્વર્ણ કિલા) ઔર જૉય બાબા ફેલુનાથ (જય઼ બાબા ફેલુનાથ) — કા ફ઼િલ્માંકન કિયા૤ દોનોં ફ઼િલ્મેં બચ્ચોં ઔર બડ઼ોં દોનોં મેં બહુત લોકપ્રિય રહીં૤[૩૧]

રાય ને બાંગ્લાદેશ મુક્તિ યુદ્ધ પર ભી એક ફ઼િલ્મ બનાને કી સોચી, લેકિન બાદ મેં યહ વિચાર ત્યાગ દિયા ક્યોંકિ ઉન્હેં રાજનીતિ સે અધિક શરણાર્થિયોં કે પલાયન ઔર હાલત કો સમઝને મેં અધિક રુચિ થી૤[૩૨] 1977 મેં રાય ને મુંશી પ્રેમચન્દ કી કહાની પર આધારિત શતરંજ કે ખિલાડ઼ી ફ઼િલ્મ બનાઈ૤ યહ ઉર્દૂ ભાષા કી ફ઼િલ્મ 1857 કે ભારતીય સ્વતંત્રતા સંગ્રામ કે એક વર્ષ પહલે અવધ રાજ્ય મેં લખનઊ શહર મેં કેન્દ્રિત હૈ૤ ઇસમેં ભારત કે ગુલામ બનને કે કારણોં પર પ્રકાશ ડાલા ગયા હૈ૤ ઇસમેં બૉલીવુડ કે બહુત સે સિતારોં ને કામ કિયા, જિનમેં પ્રમુખ હૈં — સંજીવ કુમાર, સઈદ જાફ઼રી, અમજદ ખ઼ાન, શબાના આજ઼મી, વિક્ટર બૈનર્જી ઔર રિચર્જ એટનબરો૤ 1980 મેં રાય ને ગુપી ગાઇન બાઘા બાઇન કી કહાની કો આગે બઢ઼ાતે હુએ હીરક રાજ નામક ફ઼િલ્મ બનાઈ જિસમેં હીરે કે રાજા કા રાજ્ય ઇંદિરા ગાંધી કે આપાતકાલ કે દૌરાન કે ભારત કી ઓર ઇંગિત કરતા હૈ૤[૩૩] ઇસ કાલ કી દો અન્ય ફ઼િલ્મેં થી — લઘુ ફ઼િલ્મ પિકૂર ડાયરી (પિકૂ કી દૈનન્દિની) યા પિકુ ઔર ઘંટે-ભર લમ્બી હિન્દી ફ઼િલ્મ સદ્ગતિ

[ફેરફાર કરો] અન્તિમ કાલ (1983–1992)

Image:Sukumar.gif
સત્યજિત રાય કે પિતા સુકુમાર રાય, જિન કે જીવન પર સત્યજિત ને 1987 મેં એક વૃત્તચિત્ર બનાયા૤

રાય બહુત સમય સે ઠાકુર કે ઉપન્યાસ ઘરે બાઇરે પર આધારિત ફ઼િલ્મ બનાને કી સોચ રહે થે૤[૩૪] બીમારી કી વજહ સે ઇસમેં કુછ ભાગ ઉત્કૃષ્ટ નહીં હૈં, લેકિન ફ઼િલ્મ કો સરાહના બહુત મિલી૤ 1987 મેં ઉન્હોંને અપને પિતા સુકુમાર રાય કે જીવન પર એક વૃત્તચિત્ર બનાયા૤

રાય કી આખિરી તીન ફ઼િલ્મેં ઉનકી બીમારી કે કારણ મુખ્યતઃ આન્તરિક સ્થાનોં મેં શૂટ હુઈં ઔર ઇસ કારણ સે એક વિશિષ્ટ શૈલી કા અનુસરણ કરતી હૈં૤ ઇનમેં સંવાદ અધિક હૈ ઔર ઇન્હેં રાય કી બાકી ફ઼િલ્મોં સે નિમ્ન શ્રેણી મેં રખા જાતા હૈ૤ ઇનમેં સે પહલી, ગણશત્રુ (ગણશત્રુ), હેનરિક ઇબસન કે પ્રખ્યાત નાટક એન એનિમી ઑફ઼ દ પીપલ પર આધારિત હૈ, ઔર ઇન તીનોં મેં સે સબસે કમજોર માની જાતી હૈ૤[૩૫] 1990 કી ફ઼િલ્મ શાખા પ્રશાખા (શાખા પ્રશાખા) મેં રાય ને અપની પુરાની ગુણવત્તા કુછ વાપિસ પ્રાપ્ત કી૤[૩૬] ઇસમેં એક બૂઢ઼ે આદમી કી કહાની હૈ, જિસને અપના પૂરા જીવન ઈમાનદારી સે બિતાયા હોતા હૈ, લેકિન અપને તીન બેટોં કે ભ્રષ્ટ આચરણ કા પતા લગને પર ઉસે કેવલ અપને ચૌથે, માનસિક રૂપ સે બીમાર, બેટે કી સંગત રાસ આતી હૈ૤ રાય કી અંતિમ ફ઼િલ્મ આગન્તુક (આગન્તુક) કા માહૌલ હલ્કા હૈ લેકિન વિષય બહુત ગૂઢ઼ હૈ૤ ઇસમેં એક ભૂલા-બિસરા મામા અપની ભાંજી સે અચાનક મિલને આ પહુઁચતા હૈ, તો ઉસકે આને કે વાસ્તવિક કારણ પર શંકા કી જાને લગતી હૈ૤

[ફેરફાર કરો] ફ઼િલ્મ કૌશલ

સત્યજિત રાય માનતે થે કિ કથાનક લિખના નિર્દેશન કા અભિન્ન અંગ હૈ૤ યહ એક કારણ હૈ જિસકી વજહ સે ઉન્હોંને પ્રારંભ મેં બાંગ્લા કે અતિરિક્ત કિસી ભી ભાષા મેં ફ઼િલ્મ નહીં બનાઈ૤ અન્ય ભાષાઓં મેં બની ઇનકી દોનોં ફ઼િલ્મોં કે લિએ ઇન્હોંને પહલે અંગ્રેજી મેં કથાનક લિખા, જિસે ઇનકે પર્યવેક્ષણ મેં અનુવાદકોં ને હિન્દી યા ઉર્દૂ મેં ભાષાંતરિત કિયા૤ રાય કે કલા નિર્દેશક બંસી ચન્દ્રગુપ્તા કી દૃષ્ટિ ભી રાય કી તરહ હી પૈની થી૤ શુરુઆતી ફ઼િલ્મોં પર ઇનકા પ્રભાવ ઇતના મહત્ત્વપૂર્ણ થા કિ રાય કથાનક પહલે અંગ્રેજી મેં લિખતે થે તાકિ બાંગ્લા ન જાનને વાલે ચન્દ્રગુપ્તા ઉસે સમઝ સકેં૤ શુરુઆતી ફ઼િલ્મોં કે છાયાંકન મેં સુબ્રત મિત્ર કા કાર્ય બહુત સરાહા જાતા હૈ, ઔર આલોચક માનતે હૈં કિ અનબન હોને કે બાદ જબ મિત્ર ચલે ગએ તો રાય કી ફ઼િલ્મોં કે ચિત્રાંકન કા સ્તર ઘટ ગયા૤[૩૭] રાય ને મિત્ર કી બહુત પ્રશંસા કી, લેકિન રાય ઇતની એકાગ્રતા સે ફિલ્મેં બનાતે થે કિ ચારુલતા કે બાદ સે રાય કૈમરા ખુદ હી ચલાને લગે, જિસકે કારણ મિત્ર ને 1966 સે રાય કે લિએ કામ કરના બંદ કર દિયા૤ મિત્ર ને બાઉંસ-પ્રકાશ કા સર્વપ્રથમ પ્રયોગ કિયા જિસમેં વે પ્રકાશ કો કપડ઼ે પર સે ઉછાલ કર વાસ્તવિક પ્રતીત હોને વાલા પ્રકાશ રચ લેતે થે૤ રાય ને અપને કો ફ઼્રાંસીસી નવ તરંગ કે જ઼ાઁ-લુક ગૉડાર ઔર ફ઼્રાંસ્વા ત્રૂફ઼ો કા ભી ઋણી માનતે થે, જિનકે નએ તકનીકી ઔર સિનેમા પ્રયોગોં કા ઉપયોગ રાય ને અપની ફ઼િલ્મોં મેં કિયા૤[૩૮]

હાલાંકિ દુલાલ દત્તા રાય કે નિયમિત ફ઼િલ્મ સંપાદક થે, રાય અક્સર સંપાદન કે નિર્ણય ખુદ હી લેતે થે, ઔર દત્તા બાકી કામ કરતે થે૤ વાસ્તવ મેં આર્થિક કારણોં સે ઔર રાય કે કુશલ નિયોજન સે સંપાદન અક્સર કૈમરે પર હી હો જાતા થા૤ શુરુ મેં રાય ને અપની ફ઼િલ્મોં કે સંગીત કે લિએ લિએ રવિ શંકર, વિલાયત ખ઼ાઁ ઔર અલી અક઼બર ખ઼ાઁ જૈસે ભારતીય શાસ્ત્રીય સંગીતજ્ઞોં કે સાથ કામ કિયા, લેકિન રાય કો લગને લગા કિ ઇન સંગીતજ્ઞોં કો ફ઼િલ્મ સે અધિક સંગીત કી સાધના મેં અધિક રુચિ હૈ૤[૩૯] સાથ હી રાય કો પાશ્ચાત્ય સંગીત કા ભી જ્ઞાન થા જિસકા પ્રયોગ વહ ફ઼િલ્મોં મેં કરના ચાહતે થે૤ ઇન કારણોં સે તીન કન્યા (તિન કન્યા) કે બાદ સે ફ઼િલ્મોં કા સંગીત ભી રાય ખુદ હી રચને લગે૤ રાય ને વિભિન્ન પૃષ્ઠભૂમિ વાલે અભિનેતાઓં કે સાથ કામ કિયા, જિનમેં સે કુછ વિખ્યાત સિતારે થે, તો કુછ ને કભી ફ઼િલ્મ દેખી તક નહીં થી૤[૪૦] રાય કો બચ્ચોં કે અભિનય કે નિર્દેશન કે લિએ બહુત સરાહા ગયા હૈ, વિશેષત: અપુ એવં દુર્ગા (પાથેર પાંચાલી), રતન (પોસ્ટમાસ્ટર) ઔર મુકુલ (સોનાર કેલ્લા)૤ અભિનેતા કે કૌશલ ઔર અનુભવ કે અનુસાર રાય કા નિર્દેશન કભી ન કે બરાબર હોતા થા (આગન્તુક મેં ઉત્પલ દત્ત) તો કભી વે અભિનેતાઓં કો કઠપુતલિયોં કી તરહ પ્રયોગ કરતે થે (અપર્ણા કી ભૂમિકા મેં શર્મિલા ટૈગોર)૤[૪૧]

[ફેરફાર કરો] સમીક્ષા એવં પ્રતિક્રિયા

રાય કી કૃતિયોં કો માનવતા ઔર સમષ્ટિ સે ઓત-પ્રોત કહા ગયા હૈ૤ ઇનમેં બાહરી સરલતા કે પીછે અક્સર ગહરી જટિલતા છિપી હોતી હૈ૤[૪૨][૪૩] ઇનકી કૃતિયોં કો અન્યાન્ય શબ્દોં મેં સરાહા ગયા હૈ૤ અકિરા કુરોસાવા ને કહા, “રાય કા સિનેમા ન દેખના ઇસ જગત મેં સૂર્ય યા ચન્દ્રમા કો દેખે બિના રહને કે સમાન હૈ૤” આલોચકોં ને ઇનકી કૃતિયોં કો અન્ય કઈ કલાકારોં સે તુલના કી હૈ — અંટોન ચેખ઼ફ઼, જ઼ાઁ રન્વાર, વિટ્ટોરિયો દે સિકા, હૉવાર્ડ હૉક્સ, મોત્સાર્ત, યહાઁ તક કિ શેક્સપિયર કે સમતુલ્ય પાયા ગયા હૈ૤[૪૪][૪૫] નાઇપૉલ ને શતરંજ કે ખિલાડ઼ી કે એક દૃશ્ય કી તુલના શેક્સપિયર કે નાટકોં સે કી હૈ – “કેવલ તીન સૌ શબ્દ બોલે ગએ, લેકિન ઇતને મેં હી અદ્ભુત ઘટનાએઁ હો ગઈં!”[૪૬] જિન આલોચકોં કો રાય કી ફ઼િલ્મેં સુરુચિપૂર્ણ નહીં લગતીં, વે ભી માનતે હૈં કિ રાય એક સમ્પૂર્ણ સંસ્કૃતિ કી છવિ ફ઼િલ્મ પર ઉતારને મેં અદ્વિતીય થે૤[૪૭]

રાય કી આલોચના મુખ્યતઃ ઇનકી ફ઼િલ્મોં કી ગતિ કો લેકર કી જાતી હૈ૤ આલોચક કહતે હૈં કિ યે એક “રાજસી ઘોંઘે” કી ગતિ સે ચલતી હૈં૤[૪૮] રાય ને ખુદ માના કિ વે ઇસ ગતિ કે બારે મેં કુછ નહીં કર સકતે, લેકિન કુરોસાવા ને ઇનકા પક્ષ લેતે હુએ કહા, “ઇન્હેં ધીમા નહીં કહા જા સકતા૤ યે તો વિશાલ નદી કી તરહ શાન્તિ સે બહતી હૈં૤” ઇસકે અતિરિક્ત કુછ આલોચક ઇનકી માનવતા કો સાદા ઔર ઇનકે કાર્યોં કો આધુનિકતા-વિરોધી માનતે હૈં ઔર કહતે હૈં કિ ઇનકી ફ઼િલ્મોં મેં અભિવ્યક્તિ કી નઈ શૈલિયાઁ નહીં નજ઼ર આતી હૈં૤ વે કહતે હૈં કિ રાય “માન લેતે હૈં કિ દર્શક ઐસી ફ઼િલ્મ મેં રુચિ રખેંગે જો કેવલ ચરિત્રોં પર કેન્દ્રિત રહતી હૈ, બજાએ ઐસી ફ઼િલ્મ કે જો ઉનકે જીવન મેં નએ મોડ઼ લાતી હૈ૤”[૪૯]

રાય કી આલોચના સમાજવાદી વિચારધારાઓં કે રાજનેતાઓં ને ભી કી હૈ૤ ઇનકે અનુસાર રાય પિછડ઼ે સમુદાયોં કે લોગોં કે ઉત્થાન કે લિએ પ્રતિબદ્ધ નહીં થે, બલ્કિ અપની ફ઼િલ્મોં મેં ગરીબી કા સૌન્દર્યીકરણ કરતે થે૤ યે અપની કહાનિયોં મેં દ્વન્દ્વ ઔર સંઘર્ષ કો સુલઝાને કે તરીકે ભી નહીં સુઝાતે થે૤ 1960 કે દશક મેં રાય ઔર મૃણાલ સેન કે બીચ એક સાર્વજનિક બહસ હુઈ૤ મૃણાલ સેન સ્પષ્ટ રૂપ સે માર્ક્સવાદી થે ઔર ઉનકે અનુસાર રાય ને ઉત્તમ કુમાર જૈસે પ્રસિદ્ધ અભિનેતા કે સાથ ફ઼િલ્મ બનાકર અપને આદર્શોં કે સાથ સમઝૌતા કિયા૤ રાય ને પલટકર જવાબ દિયા કિ સેન અપની ફ઼િલ્મોં મેં કેવલ બંગાલી મધ્યમ વર્ગ કો હી નિશાના બનાતે હૈં ક્યોંકિ ઇસ વર્ગ કી આલોચના કરના આસાન હૈ૤ 1980 મેં સાંસદ એવં અભિનેત્રી નરગિસ ને રાય કી ખુલકર આલોચના કી કિ યે “ગરીબી કી નિર્યાત” કર રહે હૈં, ઔર ઇનસે માઁગ કી કિ યે આધુનિક ભારત કો દર્શાતી હુઈ ફ઼િલ્મેં બનાએઁ૤[૫૦]

[ફેરફાર કરો] સાહિત્યિક કૃતિયાઁ

Template:Main

રાય ને બાંગ્લા ભાષા કે બાલ-સાહિત્ય મેં દો લોકપ્રિય ચરિત્રોં કી રચના કી — ગુપ્તચર ફેલુદા (ફેલુદા) ઔર વૈજ્ઞાનિક પ્રોફ઼ેસર શંકુ૤ ઇન્હોંને કઈ લઘુ-કથાએઁ ભી લિખીં, જો બારહ-બારહ કહાનિયોં કે સંકલન મેં પ્રકાશિત હોતી થીં, ઔર સદા ઉનકે નામ મેં બારહ સે સંબંધિત શબ્દોં કા ખેલ રહતા થા૤ ઉદાહરણ કે લિએ એકેર પિઠે દુઇ (એકેર પિઠે દુઇ, એક કે ઊપર દો)૤ રાય કો પહેલિયોં ઔર બહુઅર્થી શબ્દોં કે ખેલ સે બહુત પ્રેમ થા૤ ઇસે ઇનકી કહાનિયોં મેં ભી દેખા જા સકતા હૈ – ફેલુદા કો અક્સર મામલે કી તહ તક જાને કે લિએ પહેલિયાઁ સુલઝાની પડ઼તી હૈં૤ શર્લક હોમ્સ ઔર ડૉક્ટર વાટસન કી તરહ ફેલુદા કી કહાનિયોં કા વર્ણન ઉસકા ચચેરા ભાઈ તોપસે કરતા હૈ૤ પ્રોફેસર શંકુ કી વિજ્ઞાનકથાએઁ એક દૈનન્દિની કે રૂપ મેં હૈં જો શંકુ કે અચાનક ગાયબ હો જાને કે બાદ મિલતી હૈ૤ રાય ને ઇન કહાનિયોં મેં અજ્ઞાત ઔર રોમાંચક તત્વોં કો ભીતર તક ટટોલા હૈ, જો ઉનકી ફ઼િલ્મોં મેં નહીં દેખને કો મિલતા હૈ૤[૫૧] ઇનકી લગભગ સભી કહાનિયાઁ હિન્દી, અંગ્રેજી ઔર અન્ય ભાષાઓં મેં અનૂદિત હો ચુકી હૈં૤

રાય કે લગભગ સભી કથાનક ભી બાંગ્લા ભાષા મેં સાહિત્યિક પત્રિકા એકશાન (એકશાન) મેં પ્રકાશિત હો ચુકે હૈં૤ રાય ને 1982 મેં આત્મકથા લિખી જખન છોટો છિલમ (જબ મૈં છોટા થા)૤ ઇસકે અતિરિક્ત ઇન્હોંને ફ઼િલ્મોં કે વિષય પર કઈ પુસ્તકેં લિખી હૈં, જિનમેં સે પ્રમુખ હૈ આવર ફ઼િલ્મ્સ, દેયર ફ઼િલ્મ્સ (Our Films, Their Films, હમારી ફ઼િલ્મેં, ઉનકી ફ઼િલ્મેં)૤ 1976 મેં પ્રકાશિત ઇસ પુસ્તક મેં રાય કી લિખી આલોચનાઓં કા સંકલન હૈ૤ ઇસકે પહલે ભાગ મેં ભારતીય સિનેમા કા વિવરણ હૈ, ઔર દૂસરા ભાગ હૉલીવુડ પર કેન્દ્રિત હૈ૤ રાય ને ચાર્લી ચૈપલિન ઔર અકીરા કુરોસાવા જૈસે નિર્દેશકોં ઔર ઇતાલવી નવયથાર્થવાદ જૈસે વિષયોં પર વિશેષ ધ્યાન દિયા હૈ૤ 1976 મેં હી ઇન્હોંને એક ઔર પુસ્તક પ્રકાશિત કી — વિષય ચલચિત્ર (બિષય઼ ચલચ્ચિત્ર) જિસમેં સિનેમા કે વિભિન્ન પહલુઓં પર ઇનકે ચિંતન કા સંક્ષિપ્ત વિવરણ હૈ૤ ઇસકે અતિરિક્ત ઇનકી એક ઔર પુસ્તક એકેઈ બોલે શૂટિંગ (એકેઇ બલે શુટિં) (1979) ઔર ફ઼િલ્મોં પર અન્ય નિબંધ ભી પ્રકાશિત હુએ હૈં૤

રાય ને બેતુકી કવિતાઓં કા એક સંકલન તોડ઼ાય બાઁધા ઘોડ઼ાર ડિમ (તોડ઼ાય઼ બાઁધા ઘોડ઼ાર ડિમ, ઘોડ઼ે કે અણ્ડોં કા ગુચ્છા) ભી લિખા હૈ, જિસમેં લુઇસ કૈરલ કી કવિતા જૈબરવૉકી કા અનુવાદ ભી શામિલ હૈ૤ ઇન્હોંને બાંગ્લા મેં મુલ્લા નસરુદ્દીન કી કહાનિયોં કા સંકલન ભી પ્રકાશિત કિયા૤

[ફેરફાર કરો] સમ્માન એવં પુરસ્કાર

Image:Satyajit-ray-oscar-180.jpg
નિધન કે કુછ હી દિન પહલે રાય અકાદમી પુરસ્કાર કે સાથ

Template:Main રાય કો જીવન મેં અનેકોં પુરસ્કાર ઔર સમ્માન મિલે૤ ઑક્સફર્ડ વિશ્વવિદ્યાલય ને ઇન્હેં સમ્માનદાયક ડૉક્ટરેટ કી ઉપાધિયાઁ પ્રદાન કી૤ ચાર્લી ચૈપલિન કે બાદ યે ઇસ સમ્માન કો પાને વાલે પહલે ફ઼િલ્મ નિર્દેશક થે૤ ઇન્હેં 1985 મેં દાદાસાહબ ફાલ્કે પુરસ્કાર ઔર 1987 મેં ફ્રાંસ કે લીજન ઑફ઼ ઑનર પુરસ્કાર સે સમ્માનિત કિયા ગયા૤ મૃત્યુ સે કુછ સમય પહલે ઇન્હેં સમ્માનદાયક અકાદમી પુરસ્કાર ઔર ભારત કા સર્વોચ્ચ સમ્માન ભારત રત્ન પ્રદાન કિયે ગએ૤ મરણોપરાંત સૈન ફ઼્રૈંસિસ્કો અન્તરરાષ્ટ્રીય ફ઼િલ્મોત્સવ મેં ઇન્હેં નિર્દેશન મેં જીવન-પર્યન્ત ઉપલબ્ધિ-સ્વરૂપ અકિરા કુરોસાવા પુરસ્કાર મિલા જિસે ઇનકી ઓર સે શર્મિલા ટૈગોર ને ગ્રહણ કિયા૤[૫૨]

[ફેરફાર કરો] ધરોહર

સત્યજિત રાય ભારત ઔર વિશ્વભર કે બંગાલી સમુદાય કે લિએ એક સાંસ્કૃતિક પ્રતીક હૈં૤ બંગાલી સિનેમા પર રાય ને અમિટ છાપ છોડ઼ી હૈ૤ બહુત સે બાંગ્લા નિર્દેશક ઇનકે કાર્ય સે પ્રેરિત હુએ હૈં — અપર્ણા સેન, ઋતુપર્ણ ઘોષ, ગૌતમ ઘોષ, તારિક઼ મસૂદ ઔર તન્વીર મુકમ્મલ૤ ભારતીય સિનેમા પર ઇનકે પ્રભાવ કો હર શૈલી કે નિર્દેશક માનતે હૈં, જિનમેં બુદ્ધદેવ દાસગુપ્તા, મૃણાલ સેન[૫૩] ઔર અદૂર ગોપાલકૃષ્ણન્ શામિલ હૈં૤ ભારત કે બાહર ભી માર્ટિન સોર્સીસી,[૫૪] જેમ્સ આઇવરી,[૫૫] અબ્બાસ કિયારોસ્તામી ઔર એલિયા કાજ઼ાન જૈસે નિર્દેશક ભી ઇનકી શૈલી સે પ્રભાવિત હુએ હૈં૤ ઇરા સૈક્સ કી ફ઼િલ્મ ફ઼ૉર્ટી શેડ્સ ઑફ઼ બ્લુ (Forty Sheds of Blue, ચાલીસ તરહ કે નીલે રંગ) બહુત કુછ ચારુલતા પર આધારિત થી૤ રાય કી કૃતિયોં કે હવાલે અન્ય કઈ ફ઼િલ્મોં મેં મિલતે હૈં, જૈસે સેક્રેડ ઈવિલ (Sacred Evil, પાવન દુષ્ટતા),[૫૬] દીપા મહતા કી તત્વ ત્રયી ઔર જ઼ાઁ-લુક ગૉડાર કી કઈ કૃતિયાઁ૤[૫૭]

1993 મેં યૂસી સાંતા ક્રૂજ઼ ને રાય કી ફ઼િલ્મોં ઔર ઉન પર આધારિત સાહિત્ય કા સંકલન કરના પ્રારંભ કિયા૤ 1995 મેં ભારત સરકાર ને ફ઼િલ્મોં સે સમ્બન્ધિત અધ્યયન કે લિએ સત્યજિત રાય ફ઼િલ્મ એવં ટેલિવિજ઼ન સંસ્થાન કી સ્થાપના કી૤ લંદન ફ઼િલ્મોત્સવ મેં નિયમિત રૂપ સે એક ઐસે નિર્દેશક કો સત્યજિત રાય પુરસ્કાર દિયા જાતા હૈ જિસને પહલી ફ઼િલ્મ મેં હી “રાય કી દૃષ્ટિ કી કલા, સંવેદના ઔર માનવતા” કો અપનાયા હો૤

[ફેરફાર કરો] સાંસ્કૃતિક હવાલે

અમરીકન કાર્ટૂન ધારાવાહિક દ સિમ્પ્સન્સ મેં અપુ નહસપીમાપેતિલોન કે ચરિત્ર કા નામ રાય કે સમ્માન મેં રખા ગયા થા૤ રાય ઔર માધવી મુખર્જી પહલે ભારતીય ફ઼િલ્મ વ્યક્તિત્વ થે જિનકી તસ્વીર કિસી વિદેશી ડાકટિકટ (ડોમિનિકા દેશ) પર છપી૤ કઈ સાહિત્યિક કૃતિયોં મેં રાય કી ફ઼િલ્મોં કા હવાલા દિયા ગયા હૈ — સૉલ બેલો કા ઉપન્યાસ હર્જ઼ોગ ઔર જે. એમ. કોટજ઼ી કા યૂથ (યૌવન)૤ સલમાન રશદી કે બાલ-ઉપન્યાસ હારુન એંડ દ સી ઑફ઼ સ્ટોરીજ઼ (Harun and the Sea of Stories, હારુન ઔર કહાનિયોં કા સાગર) મેં દો મછલિયોં કા નામ “ગુપી” ઔર “બાઘા” હૈ૤

[ફેરફાર કરો] યહ ભી દેખેં

Template:સત્યજિત રાય કી કૃતિયાઁ Template:બંગાલ ફ઼િલ્મ

[ફેરફાર કરો] સંદર્ભ

[ફેરફાર કરો] ટીકા-ટિપ્પણી

  1. Template:Cite encyclopedia
  2. Template:Harvnb
  3. Template:Harvnb
  4. Template:Harvnb
  5. Template:Harvnb
  6. Template:Harvnb
  7. Template:Harvnb
  8. Template:Harvnb
  9. Template:Harvnb
  10. Template:Harvnb
  11. Template:Cite web
  12. Template:Harvnb
  13. ૧૩.૦ ૧૩.૧ Template:Harvnb
  14. Template:Cite news
  15. Template:Cite web
  16. Template:Harvnb
  17. Template:Harvnb
  18. રાય ને Template:Harvnb મેં ઇસકા વર્ણન કિયા હૈ૤
  19. Template:Cite web
  20. Template:Harvnb
  21. Template:Harvnb
  22. Template:Harvnb
  23. Template:Harvnb
  24. Template:Cite web
  25. Template:Harvnb
  26. Template:Cite web
  27. Template:Cite web
  28. Template:Cite news
  29. Template:Harvnb
  30. Template:Harvnb
  31. Template:Harvnb
  32. Template:Harvnb
  33. Template:Harvnb
  34. Template:Harvnb
  35. Template:Harvnb
  36. Template:Harvnb
  37. Template:Harvnb
  38. Template:Cite web
  39. Template:Harvnb
  40. Template:Harvnb
  41. Template:Harvnb
  42. Template:Cite web
  43. Template:Cite web
  44. Template:Harvnb
  45. Template:Cite web
  46. Template:Harvnb
  47. Template:Harvnb
  48. Template:Harvnb
  49. Template:Harvnb
  50. Template:Harvnb
  51. Template:Harvnb
  52. Template:Cite news
  53. Template:Cite web
  54. Template:Cite web
  55. Template:Cite web
  56. Template:Cite web
  57. Template:Cite web

[ફેરફાર કરો] ગ્રન્થ એવં નિબંધસૂચી

  • Template:ઉદ્ધરણ૤
  • Template:ઉદ્ધરણ૤
  • Template:ઉદ્ધરણ૤
  • Template:ઉદ્ધરણ૤
  • Template:ઉદ્ધરણ૤
  • Template:ઉદ્ધરણ૤
  • Template:ઉદ્ધરણ૤
  • Template:ઉદ્ધરણ૤
  • Template:ઉદ્ધરણ૤
  • Template:ઉદ્ધરણ૤
  • Template:ઉદ્ધરણ૤
  • Template:ઉદ્ધરણ૤
  • Template:ઉદ્ધરણ૤
  • Template:ઉદ્ધરણ૤
  • Template:ઉદ્ધરણ૤

[ફેરફાર કરો] બાહરી કડ઼િયાઁ

શ્રેણી:ભારત રત્ન સમ્માનિત શ્રેણી:વ્યક્તિગત જીવન શ્રેણી:બંગાલી ફ઼િલ્મ નિર્દેશક શ્રેણી:ભારતીય ફ઼િલ્મ નિર્દેશક શ્રેણી:બંગાલી સિનેમા