'ōlelo Hawai'i
From Wikipedia
'O ka 'Ōlelo Hawai'i ka ‘ōlelo makuahine a ka po'e maoli o ka Pae moku 'o Hawai'i, ma laila wale nō kahi e 'ōlelo ‘ia nei ia ‘ōlelo, no ka mea, 'a'ole nui ka po'e 'ōlelo Hawai'i i kēia mau lā. Wahi a kekahi mau koho aupuni, he 8,000-15,000 nā mea i hiki ke 'ōlelo Hawai‘i. He 'ōlelo kūhelu ka ‘ōlelo Hawai‘i me ka 'ōlelo Pelekania ma ka moku'āina 'o Hawai'i wale nō. 'A'ole nui nā moku'āina 'ē a'e me 'elua a ‘oi paha 'ōlelo kūhelu.
‘O kekahi o ka po'e maoli, 'a'ole hiki ke 'ōlelo Hawai'i, no ka mea, i ka wā mikionali, ua kauleo ka po'e kahiko, mai 'ōlelo Hawai'i i nā kamali'i. Wahi a nā mikionali, he 'ino ke 'ōlelo aku ma ka leo makuahine, no ka mea, inā a'o mai nā kamali'i i kēia ‘ōlelo 'a'ole i hiki ke ne'e mua i ke ao hou. No laila i pāpā 'ia ai ka leo e nā mikionali, a ma muli o kēia, ua nui nā kānaka i hō'ole i ka 'ōlelo Hawai‘i i nā kamali'i. A he hopena o kēia hana hewa, ‘o ia nō ho‘i ka hā'ule nui 'ana o ka heluna o nā mea 'ōlelo Hawai'i mai kinohi, i ka wā mikionali, a hiki loa mai i kēia wā.
Akā nō na'e, i kēia manawa, hū nō ka ka hoihoi o ka po'e maoli a me ka po'e no nā lāhui ‘oko‘a aku e a‘o mai i ka 'ōlelo Hawai'i ma muli o nā kānaka e a'o mai nei e pili ana no ko Hawai'i mō‘aukala kahiko. Ua nui maila ke kāko'o ‘ana i nā māhele ‘ike Hawai'i like 'ole, a ‘o ka 'ōlelo Hawai'i nō ho'i kekahi. Aia ma ke Kulanui o Hawai'i ma Mānoa ka polokalamu mua loa ma 'Amelika hui pū 'ia e loa'a ai he kēkelē laeo‘o ma kekahi 'ōlelo ‘ōiwi o 'Amelika.
He pilina ko ka leo Hawai'i i nā 'ōlelo Polonesia 'ē a'e, e la‘a ka 'ōlelo Sāmoa, ka ‘ōlelo Tonga, ka ‘ōlelo Mā'ohi, ka 'ōlelo Māori, a pēlā aku. Wahi a ko nā kūpuna mo'olelo na lākou i ho‘oili mai i nā hanauna o kēia lā, ua ho‘okele mai lākou mai Tahiti, ‘o ia ho‘i ‘o Kahiki, i kekahi mau makahiki he nui i hala akula. A ma mua o ka hō‘ea ‘ana i Tahiti, ua ho‘okele maila lākou mai Sāmoa a Tonga paha. Ma muli o kekahi o ko nā kūpuna mo'olelo, ua ho‘okele a'ela lākou mai Nu'uhiwa i ka 'Āina 'Enata, ‘o ia ho‘i ka pae moku Marquesas. ‘Ōlelo ‘ia ma kekahi mau oli a me kekahi mau mo'olelo, 'o Hawai'iloa lāua ‘o Pa'ao nā mea mua loa i kū mai ma Hawai'i, a no Tahiti mai lāua. Ua lawe pū mai lāua me lāua iho i nā mea hou, nā akua hou a me nā kapu hou mai Tahiti mai. Wahi a kekahi mau mo'olelo 'ē a'e, no Sāmoa mai 'o Pa'ao.