Guaranišćina
Z Wikipedije, swobodneje encyklopedije
avañe'ẽ1 |
||
kraje | Paraguay, Argentiniska, Boliwiska, Brazilska |
|
rěčnicy | 4 hač do 5 milionow | |
družina pisma | łaćonski alfabet | |
oficielny status | ||
---|---|---|
hamtska rěč | Paraguay | |
rěčne kody | ||
ISO 639-1: |
gn |
|
ISO 639-2: |
grn, sai |
|
ISO 639-3 (SIL): |
GUG, GUN, GUI, GRW |
|
Wikipedija | ||
komentar | ||
1po słowje wuznamjenja čłowjeska rěč (kaž tež runa simi za kečušćinu) |
||
Guaranišćina je rěč w južnej Americe, kotraž je nacionalna rěč w Paraguayu nimo Španišćinje. Słuša k Tupí-Guaraní-rěcam.
Wobsah |
[wobdźěłać] Stawizny
Guaranišćina bu hižo za čas španiskeje kolonialskeje doby k zaměrej křesćanskeho misionowanja jako pisanska rěč wužiwana. Jezuitowy stat za čas španiskeje kolonialskeje doby, kotryž bě wosebje dźěl dźensnišeho wuchodneho Paraguayja a dźensnišeje argentinskeje prowincy Misiones wopřijimał, spěchował Guaranišćinu, dokelž Jezuity běchu připućowanje běłych sydlerjow jara wobmjezowali a Guaranišćinu jako ekskluziwnu rěču wužiwane. We swětnej prowincy Paraguay wokoło Asuncióna pak wostawała Guaranišćina drje dominowaca wobchadna rěč wobydlerstwa, dokelž čisło sydlerjow španiskeho pochada poměrnje małe bě a so tući z dumoródnymi měšachu, hamtska rěč bě tam pak ekskluziwnje Španišćina, kotraž rěčanu Guaranišćinu w wjelorakim nastupanju wobwliwowała. Z kóncom Jezuitskimi redukcijemi w lěta 1767 je Guaranišćina tež tam jeje wosebitu poziciju zhubjowała.
Tež w njewotwisnym Paraguayju wostawał Španišćina ekskluziwna hamtska rěč. Guaranišćina bu drje jako wažne kulturelne znamjo paraguayiskeje nacije wobhladowana, jeje wužiwanje wostawał pak na ertnym wužiću a na literaturje předewšěm folkloristiskeho charaktera wobmjezowana.
Hakle w nowej dobje so w Paraguayju započinaše, Guaranišćinu tež w kubłanju a jako hamtsku rěču wužiwać a rozdźělne wužiwane prawopisne systemy k do dalokeje měry fonetiskej ortografiji zjednotnjować.
[wobdźěłać] Dialekty
Z wotstawkom najdalšo rozšěrjena warieta Guaranišćiny je Paraguayska Guaranišćina [gug], kotraž je z rěče znajmjeńša zdźěla španisce akkulturěrowanych wobydlerjow kolonialneje swětneje prowincy Paraguayja kaž tež Jezuitoweho stata wuchadźał a tohodla wšelakore španiske wliwy pokaza. Ma (po SIL) 4,6 milionow kulturelnje mesticiskich rěčnikow. Paraguayska Guaranišćina bu prjedy tež w argentinskich prowincomaj Misiones a Corrientes a přimjeznych regionach Brazilskeje rěčana, je tam pak dźensnišo w dumoródnym wobydlerstwje do dalokeje měry wot Španišćiny resp. Portugalšćiny wutłóčena. Dla připućowanja z Paraguayja eksistuje pak tež dźensnišo w Argentinskej a Brazilskej wjetše čisło rěčnikow Paraguayskeje Guaranišćiny.
Njewotwisnje wot Paraguayskeje Guaranišćiny bu wot indigenych skupinow, kotrež so k ludej Guaraní liča, čisło warietow Guaranišćiny rěčane, kotrež so zdźěla jara mjez sobu rozeznawałe a dźensnišo najčasćišo jenož relatiwnje małe čisło rěčnikow maja:
- Simba-Guaraní [gnw] (w Boliwiskej, 7000 rěčnikow po SIL International)
- Chiriguano / Guarayo-Guaraní [gui] (50.000 rěčnikow, wot tych 34.000 w Boliwiskej a zbytk w Argentinskej a Paraguayju)
- Mbyá-Guaraní [gun] (16.000 rěčnikow, wot tych 8000 w Paraguayju, zbytk w Brazilskej a Argentinskej)
W dalšim zmysle su warianty Guaranišćiny tež slědowace:
- Aché abo Guayaqui [guq] (1500 w Paraguayju)
- Kaiwá [kgk] (15.000 w Brazilskej)
- Chiripá abo Ñandeva [ndh] (7000 w Paraguayju, 5000 w Brazilskej)
- Xetá [xet] (w Brazilskej, nimale mortwa)
Mjeztym zo so w Boliwiskej, Argentinskej a Brazilskej stupaca asimilacija rěčnikow tutych Guaraní-warietow na Španišćinu resp. Portugalšćinu wotměwa, w Paraguayju so w prěnim redźe asimilacija na Paraguaysku Guaranišćinu wotměwa.
[wobdźěłać] Guaranišćina w Paraguayju
Hromadźe ze Španišćinu je Guaranišćina w Paraguayju Hamtska rěč. Wustawa z lěta 1992 je wězo jedyn małych oficielnych teksty, kotrež bu do Guaranišćiny přełožene.
Oficielnje płaći Paraguay jako "dwurěčny". Realita je komplikowaniša. Nimale nichtó njerěči jednu rěčow w jeje čistej formje. Wyše kubłane, měšćanske, eurocentriske woršty rěča rioplatenisku španišćinu z zaměšowanych Guarani-frazami, mjeztym zo mjenje kubłane, wjesnjanske, burske woršty Guaranišćinu z wulkimi podźělemi wot španiskeho wokabulara rěča, kotraž je jako Jopara [dʒopaˈɾa] znata. Šulske kubłanje so na Španišćinje wotměwa, wězo bu Guaranišćina jako dalši předmjet rozwučowana.
Po ludličenju z lěta 1992 buchu w Paraguayju slědowace rěče rěčane:
- Guaranišćina: 1,6 Mio (39,3%)
- Guaranišćina a Španišćina: 2 Mio (48,9%)
- Španišćina: 260.000 (6,4%)
K tomu so rěče přidaja, kotrež su krajodaloko lědma rozšěrjene, kotrymž regionalnje pak wjetši wuznam přistaji:
- Němčina (něhdźe 33% w Departament Boquerón w Gran Chaco)
- Portugalšćina (w někotrych Departamentach na hranicy k Brazilskej)
- wostatne indigene rěče (w Gran Chaco)
Přez powjetšowanym wužiće Guaranišćiny tež w kubłanju a jako hamtska rěč so je na woprawdźitosć dźiwał, zo wjace hač 80 % paraguayskeho wobydlerstwa guaranirěčne je a njesnadny dźěl jenož rudimentarne znajomosće Španišćiny ma.
[wobdźěłać] Fonologija
Guaranišćina dowole jenož złóžki, kotrež wobsahuja z wokala abo konsonanta plus wokal; złóžka, kotraž kónči na konsonanće abo dwaj abo wjace konsonantow hromadźe (nimo "digrafow") njejsu móžne. To je předstajomny přez šemu (C)V(V).
Wokale:
- Wokale: /a/, /e/, /i/, /o/, /u/ wotpowěduja mjenje (abo) bóle Španiske a IPA ekwiwalenty, hačrunjež druhdy alofony [ɛ], [ɔ] so wužiwaja časćišo; y je zawrjeny, centralny njekulowaty wokal /ɨ/.
Prawopis | Wurěkowanje |
a | [a] |
e | [ɛ] |
i | [i] |
o | [ɔ] |
u | [u] |
y | [ɨ] |
Nimo toho eksistuja ze wšěch 6 wokalow tež nazalne warianty (ã, ẽ, ĩ, õ, ũ, ỹ) Nazalne wokale su jenož w akcentowanej złóžce distinktiwne. Předpřizwukowe wokale nastanja dla nazalneje asimilacije před slědowacymi nazalnymi wokalemi abo nazalnymi konsonantami nazalne, ale so w druhich padach njenazalnje wurěkowane.
Konsonanty:
Prawopis | Wurěkowanje |
Nazale | |
m | [m] |
n | [n] |
ñ | [ɲ] |
g̃ (auch ng) | [ŋ] |
Njespěwne kluzile | |
p | [p] |
t | [t] |
k | [k] |
Frikatiwy | |
s | [s] |
ch (tež x) | [ʃ] |
h | [h] |
Flap | |
r | [ɾ] |
Approximant | |
v | [ʋ] |
Zwjazki z nazala a homorganskeho spěwneho kluzila (tež w nazwuku) | |
mb | [mb] |
nd | [nd] |
ng | [ŋg] |
kyrkowy łusk | |
' | [ʔ] |
j | [ɟ] |
Akcent leži najčasćišo na poslednjej złóžce zdónka, mjeztym zo sufiksalne gramatiske morfemy su njeakcentowany (enklitisce).
Hlej tež: alfabet Guaranišćiny
[wobdźěłać] Nazalny Sandhi
Dla eufoniskich přičinow, słowa su skupowane do oralnych a nazalnych. Słowo je nazalne, jeli wono ma znajmjeńša jedyn z tutych nazalnych pismikow: ã - ẽ - ĩ - õ - ũ - ỹ - g̃ - m - mb - n - nd - ng - nt - ñ , a wšě dalše su oralne. Nazalne słowo dóstanu druhe wersije prefiksow a postpozicijow. Na př. postpoziciji pe, ta nastanjetaj k me resp. nda po nazalnych słowach.
[wobdźěłać] Grammatika
Nomina a werby njebuchu tak jasnje rozdźělene kaž w Němčinje.
Guaranišćina je sylnje aglutinowaca resp. polysyntetiska rěč. Tuž so wjele Afiksow wužiwaja.
Ale njeeksistuja žane pady, genusy abo rozdźěl Singular-Plural. Ale tež nima definitny artikl.
Dalša wosebitosć je wosebite wašnje nazwukoweje mutacije, eklipsa: Wjele słowow, kotrež z konsonantom /t-/ započina, změni tutón nazwuk, jeli wone wot druhich słowow wotwisuja abo so z nimi zestaja:
tape | che rape | hape |
puć | mój puć | jeho puć |
[wobdźěłać] Pronomeny
Guaranišćina rozeznawa mjezy inklusiwnymi a eksklusiwnymi pronomenami prěnjeje wosoby w pluralu.
prěnja | druha | třeća | |
---|---|---|---|
singular | che | nde | ha'e |
plural | ñande (inclusiwny),
ore (eksklusiwny) |
peẽ | ha'ekuéra |
Refleksiwny pronomen ma formu: je: ahecha ("Widźu"), ajehecha ("Widźu so")
[wobdźěłać] Konjugacija
Guaranišćina ma dwaj typaj werbow, kotrejž matej rozdźělene prefiksy za wosoby.
[wobdźěłać] Prěni typ (a-/ai-werby)
Prěni typ ma prefiksy a-, re-, o- (w singularje), ja- (nazalny ña-), ro-, pe-, o- (w pluralu).
Werbowy zdónk guata ("so wuchodźować, pućować"); oralny werb.
Singular | Plural | ||||
Wosoba | Prefiks | Wosoba | Prefiks | ||
1 che Ja |
a- |
a-guata |
1 ñande (inkl.) My wšě 1 ore (ekskl.) My |
ja- ro- |
ja-guata ro-guata |
2 nde Ty |
re- |
re-guata |
2 peẽ Wy all |
pe- |
pe-guata |
3 ha'e Wóna/wona |
o- |
o-guata |
3 ha'ekuéra Woni/wone |
o- |
o-guata |
Werbowy zdónk ñe'ẽ ("rěčeć"); nazalny werb.
Singular | Plural | ||||
Wosoba | Prefiks | Wosoba | Prefiks | ||
1 che Ja |
a- |
a-ñe'ẽ |
1 ñande (inkl.) My wšě 1 ore (ekskl.) My |
ña- ro- |
ña-ñe'ẽ ro-ñe'ẽ |
2 nde Ty |
re- |
re-ñe'ẽ |
2 peẽ Wy |
pe- |
pe-ñe'ẽ |
3 ha'e Wóna/wona |
o- |
o-ñe'ẽ |
3 ha'ekuéra Woni/wone |
o- |
o-ñe'ẽ |
[wobdźěłać] Druhi typ (che-werby)
Tutón typ wužiwa horjeka pódla pronomenow mjenowane wosobowe prefiksy. Tute słowa pušća so jenož zdźěla jako werby mjenować, dokelž najwjetše pušća so tež jako adjektiwy abo substantiwy wužiwać.
Oralny werb japu "łžeć".
Wosobowa forma | Přełožk |
---|---|
che japu | ja łžu |
nde japu | ty łžiš |
ijapu | wón/wona łži |
ñande japu | my wšě łžimy |
ore japu | my łžimy |
pende japu | wy łžiće |
ijapu (hikuái) | woni/wone łža |
[wobdźěłać] Negacija
Negacija so přez cirkumfiks n(d)(V)-...-(r)i w Guaranišćinje pokaza. Prewerbalny dźěl cirkumfiksa je nd- za oralne zdónki a n- za nazalne zdónki. Za 2. wosobu w singularje, so epentetiski e před zdónkom zasunje, za 1. wosobu w pluralu inklusiwnje, so epentetiski a zasunje.
Postwerbalny dźěl je -ri za zdónki, kotrež kónči na -i, a -i za wšě druhe.
Oralny werb
japo (činić) |
Nazalny werb
kororõ (roar, smorčeć) |
Z kóncowku na "i"
jupi (go up, rise) |
---|---|---|
nd-ajapó-i | n-akororõ-i | nd-ajupí-ri |
nde-rejapó-i | ne-rekororõ-i | nde-rejupí-ri |
nd-ojapó-i | n-okororõ-i | nd-ojupí-ri |
nda-jajapó-i | na-ñakororõ-i | nd-ajajupí-ri |
nd-orojapó-i | n-orokororõ-i | nd-orojupí-ri |
nda-pejapó-i | na-pekororõ-i | nda-pejupí-ri |
nd-ojapó-i | n-okororõ-i | nd-ojupí-ri |
Negacija so móže wužiwa we wšěch časowych formach, ale za futur abo irrealis reference, normalne časowe markowanje so přez mo'ã naruna, kotrež ma rezultat w n(d)(V)-zdónk-mo'ã-i kaž w Ndajapomo'ãi, "Nochcu jo činić".
[wobdźěłać] Časowe a aspektowe morfemy
- -kuri: markuje bliskosć čina. Ha'ukuri, "Ja runje jědźach" (ha'u njeregularna prěnja wosobowa singularna forma u, "jěsć"). Wone so móže tež wužiwa po pronomenje, ha che kuri, che po'a, "a wo tym kotrymž mi so stało, ja bě zbožowny"
- -va'ekue: wupraja fakt, kotryž so stał před dołhim času a twjerdźi zo wón by realnu prawdu. Okañyva'ekue, "wón/wona je so před dołhim času pozhubił"
- -ra'e: praji zo rěčnik prjedy měch dwěle ale wón je wěsty za čas momenta wón rěči. Nde rejoguara'e peteĩ ta'angambyry pyahu, " sy skónčnje nowy telewizor kupił"
- -raka'e: wupraja njewěstosć perfekt-aspektoweho fakta. Peẽ peikoraka'e Asunción-pe, "Myslu, zo sy běše žiwy w Asunciónje za chwilu". Najebać to dźensnišo tutón morfem je zhubił něšto měnjenja, macy přezjednosć z ra'e a va'ekue
Werbowa forma bjez sufiksow je prezenca tróšku aorist: Upe ára resẽ reho mombyry, "tutón dźeń ty woteńdźe a sy wotešoł"
- -ta: je futur wón so tež wužiwa jako awtoritarny imperatiw. Oujeýta ag̃aite, "wón/wona so skoro wróći".
- -ma: ma woznam "hižo". Ajapóma, "Hižo sym činił".
Tutej dwaj sufiksaj so móže kombinować: ahátama, "Hižo du"
- -va'erã: pokaza něšto nic blisce předstajace abo něšto, kotrež dyrbi so činić dla socialnych abo moralnych přičinow. W tutym padźe wotpowěduje němskim modalnym werbej sollen. Péa ojejapova'erã, "to so ma činić"
- -ne: pokaza něšto kotrež najskerje so stanje abo něšto, pódla kotrehož rěčnik sej mysli zo so by stało. Wón wotpowěduje in certain way subjunktiwej Španišćiny. Mitãnguéra ág̃a og̃uahéne hógape, "dźěsća budźeja najskerje nětko domoj přińć"
- -hína, ína po nazalnych słowach: pokročowany čin w momenće rěčenja. Rojatapyhína, "my wohoń činimy"; che ha'ehína, "ja sym!"
- -vo: wón ma subtilnu diferencu k hína w kotrejž vo pokaza nic na kóždy pad kotrež so čini w momenće rěčenja. amba'apóvo, "dźěłam (nic na kóždy pad nětko)"
- -pota: pokaza bliskosć runu smuhu před startom procesa. Ajukapota, "Sym blisko městna hdźež započnu morić". (Partikularne sandhi-prawidło so tu wužiwa: jeli werby kónča na "po", sufiks změni na mbota; ajapombota, "Budu swěru nětko činić")
- -pa: pokaza emfatisce zo proces je kompletnje skónčił. Amboparapa pe ogyke, "ja sćěnu kompletnje molowach"
Tutón sufiks so móže kombinować z ma, rezultujcy páma: ñande jaikuaapáma nde remimo'ã, "nětko my kompletnje znajemy wšě twoje mysle". Tute su njeakcentowane sufiksy: ta, ma, ne, vo; tak akcent steji na poslednjej złóžce werba.
[wobdźěłać] Toponymy a druhe mjena
W Argentinskej, Uruguayju, Paraguayju a Brazilskej eksistuja wjele toponymow a někotre mjena, kotrež z Guaranišćiny pochadźa. Tute buchu hdy po kraju po španiskim abo portugalskim prawopisu pisane a su so často zwukowje hišće dalšo přeměnjowałe, w někotrych padach samo tak jara, zo wone buchu wot rěčnikow Guaranišćiny wjace njerozumjene.
[wobdźěłać] Žórło
- Wolf Lustig: Guarani für Paraguay Wort für Wort, Kauderwelsch Band 34, 1. Auflage 1996, ISBN 3-89416-299-6
[wobdźěłać] Eksterne wotkazy
- Guarani Ñanduti Rogue – Guaranirěčna kultura Paraguayja (wjacerěčna)
- www.guaranirenda.com Informaciska zběrka wo Guaranišćinje (španisce)
- Diskurs Guaranišćiny – Komentowana bibliografija (PDF-dataja)
- Interaktiwny słownik Němčina-Guaranišćina
- Stative Verbs and Possessions in Guaraní: — Uniwersita Köln