ქართველური ენები
ვიკიპედიიდან
ქართველური ენები, ასევე სამხრეთ კავკასიური ენები ძირითადად საქართველოში მოსახლე ადამიანთა მშობლიური ენაა, მცირეოდენი ჯგუფებით თურქეთში, ირანსა და რუსეთში.
სექციების სია |
[რედაქტირება] კლასიფიკაცია
- ქართული ენები
- ქართული : 4,1 მილიონი ადამიანის მშობლიური ენა, აქედან 3,9 მილიონი საქართველოში, დანარჩენი თურქეთსა და ირანში.
- ყივრული (ასევე იუდეო-ქართული) : 80.000 მოსაუბრე, აქედან 60.000 ისრაელში, დანარჩენი საქართველოში. შეიძლება მოიაზროს, როგორც ქართულის დიალექტი.
- ზანური ენები
- მეგრული (მარგალური ნინა) : 600.000 ადამიანის მშობლიური ენა 1989 წლის მონაცემებით, ძირითადად სამეგრელოს რეგიონში და აფხაზეთის გალის რაიონში. აფხაზეთიდან ლტოლვილი მეგრულენოვანი მოსახლეობის ძირითადი ნაწილი ამჟამად თბილისში და მის შემოგარენში ცხოვრობს.
- ლაზური (ასევე ჭანური) : 233.000 ადამიანის მშობლიური ენა 1980 წლისთვის, ძირითადად შავი ზღვის მიმდებარე რეგიონში ჩრდილოაღმოსავლეთ თურქეთში, და დაახ. 2000-მდე მოსაუბრე აჭარის რეგიონში.
- სვანური ენა (სვან. "ლუშნუ") : დაახ. 40.000 ადამიანის მშობლიური ენა სვანეთის რეგიონში, ჩრდილო-დასავლეთ საქართველოში.
ქართულისა და ყივრულის გამონაკლისის გარდა ზემოთხსენებული ენები ურთიერთგასაგები არაა, თუმცა აშკარაა მათი ნათესაობა, ხოლო ლაზური და მეგრული ოფიციალურად მოიაზრება, როგორც ერთი "ზანური" ენა. კავშირი ამ ენათა შორის პირველად აღნიშნული იყო ლინგვისტურ ლიტერატურაში ი. გიულდენშტედტის მიერ მე-18 საუკუნეში, რაც მოგვიანებით დადასტურდა გ. როზენის, მ. ბროსესა და ფ. ბოპის მიერ 1840-იან წლებში.
მეცნიერთა მოსაზრებით ქართველური ენები ერთი პროტო-ქართველური ენისგან, რომელიც დღევანდელი საქართველოსა და ჩრდ. თურქეთის რეგიონში უნდა ყოფილიყო გავრცელებული, გამიჯნულან ძვ.წ. III-II ათასწლეულებში. ენის ცვლილების ხარისხის მიხედვით ზოგიერთი ლინგვისტი (მათ შორის ა. ჩიქობავა, გ. კლიმოვი, თ. გაყრელიძე, და გ. მაჭავარიანი) ასკვნის, რომ ყველაზე ადრეული გამიჯვნა პროტო-ქართულისგან სვანურ ენაში უნდა მომხდარიყო ძვ.წ. II ათასწლეულში ან უფრო ადრე, მაშინ როცა მეგრული და ლაზური ქართულს გამოეყო ათასი წლით გვიან, ხოლო ერთმანეთისგან კი - დაახ. 500 წლის წინ.
ყივრული ენა ქართულის ნაირსახეობად მოიაზრება, რომელმაც სახეცვლილება დიდი რაოდენობით ებრაული და არამეული ნასესხები სიტყვებისგან განიცადა. მისი გამოყოფა ქართულისგან შედარებით გვიანდელია.
[რედაქტირება] შესაძლო კავშირი სხვა ენებთან
ჩრდილო-კავკასიურ ოჯახთან ან სხვა ენებთან რაიმე კავშირი ჯერ ვერ დადგინდა. ზოგი ლინგვისტის მოსაზრებით ქართველური ენების ოჯახი შესაძლოა უფრო ვრცელი ნოსტრატული ენების ოჯახის ნაწილი იყო, თუმცა ამგვარი ნათესაობაც საკამათოა.
გარკვეული გრამატიკული მსგავსებანი აღინიშნება ბასკურ ენასთან, განსაკუთრებით ბრუნებაში. თუმცა, ლინგვისტთა უმრავლესობა უარჰყოფს ამგვარ მსგავსებებს, როგორც უმნიშვნელოს და ზედაპირულს, რაც შესაძლოა უბრალო დამთხვევა იყოს, ვიდრე მემკვიდრეობით გადმოცემული თვისება საერთო წინაპარი ენიდან.
ნებისმიერი მსგავსება სხვა ლინგვისტურ წარმონაქმთან შესაძლოა ტერიტორიული სიახლოვის გავლენის შედეგი იყო. ორმხივი სესხების პროცესი (ჩრდილო და სამხრეთ კავკასიურ ენებს შორის) დაფიქსირდა, და ამგვარად სავსებით შესაძლებელია, რომ მას გარკვეულ გრამატიკულ ნიშნებზეც მოეხდინოს გავლენა. ასავე კარგად დასტუდება პროტო-ქართულ ლექსიკაზე ინდოევროპულ ენათა გარკვეული ზეგავლენა, რამაც შესაძლოა ეს ოჯახები გაცილებით მაღალ გენეალოგიურ შტოში გააერთიანოს.
[რედაქტირება] სოციალური და კულტურული სტატუსი
ქართული ენა საქართველოს ოფიციალური ენაა (მას ქვეყნის მოსახლეობის 90% ფლობს), და ასევე მთავარი ენაა ლიტერატურისა და ბიზნესის წარმართვისთვის ყველა ქართველურ მოსაუბრეთათვის საქართველოში. ამ ენას ორიგინალური და გამორჩეული ანბანი აქვს; უძველესი დღემდე შემორჩენილი ლიტერატურული ტექსტი ამ ენაზე თარიღდება ჩვ.წ. V საუკუნით.
მეგრული ენაც ქართული ანბანით იწერება 1864 წლიდან, განსაკუთრებით 1930-38 წლებში და 1989 წლის შემდეგ, როცა მეგრელებს გარკვეული კულტურული ავტონომია მიეცათ.
ლაზური ენა ძირითადად იწერებოდა 1927-37 წლებში, და ამჟამად თურქეთში, ლათინური ალფავიტით. თუმცა ლაზური ენა ბოლო დროს საკმაოდ სწრაფად უჩინარდება, ამ ენოვანი ხალხის თურქულ საგოზადოებაში აღრევის გამო.
ყივრული (ასევე გურუზინიკი) იყო გრუზიმთა, ძველი ებრაული მოსახლეობა საქართველოში, ენა. მას ხშირად ებრაული ალფავიტით სწერენ.
[რედაქტირება] რესურსები ინტერნეტში
- კავკასიური ენების ატლასი, ქართველური ენები
- ლაზური ნენა - სილვია კუტჩერის მიერ.
- არნოლდ ჩიქობავას ლინგვისტიკის ინსტიტუტი, საქ. მეცნიერებათა აკადემიასთან.
- არტურ ჰოლმერი, The Iberian-Caucasian Connection in a Typological Perspective
- რუკა. ქართველური ენები.
ქართველური ენები | |
ქართული | მეგრული | ლაზური | სვანური | |
ქვეჯგუფი: კავკასიური ენები. |