განხილვა:პაატა გუგუშვილი

ვიკიპედიიდან

ვიკიპედიის ძრავი ძალზე დაბალ ზღვარს წერს სტატიების მოცულობაზე და „მოძველებულ ბრაუზერებს“ იმოწმებს. საფიქრებელია, რომ ეს ძალზე მოძველებული მოთხოვნილებაა. ვებისა და ბრაუზერების სიმძლავრე ყოველწლიურად ორმაგდება და ამდენდ მომავლისთვის ეს შეზღუდვა ცუდი შემაფერხებელი გახდება...


სექციების სია

[რედაქტირება] დიდი მეცნიერი და საზოგადო მოღვაწე

რევაზ გოგოხია ეკონომიკურ მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი


დიდი ივანე ჯავახიშვილი ბრძანებდა: "სამეცნიერო მუშაობა ბედნიერებაა, ეს ისეთი ბედნიერება, რომელიც ყველას ხვედრს არ წარმოადგენს და ვინც ისეთი ბედნიერია, რომ ბუნებისაგან დაჯილდოვებულია ნიჭით, რომ მას აქვს ნებისყოფა, აქვს აგრეთვე გატაცება, ის უნდა გრძნობდეს, რომ ვალდებულია სამაგიერო გადაუხადოს იმ ერს, რომლისაგანაც ის წარმოშობილა". დიახაც რომ მიესადაგება სულმნათ ივანეს ეს სენტენცია აკად. პაატა გუგუშვილის ცხოვრებასა და შემოქმედებას, პიროვნებისა, რომელსაც სრულიად ყმაწვილს, ჯერ კიდევ სტუდენტს, პირველი მეცნიერული "ნათლობა" გაუწიეს საყოველთაოდ აღიარებულმა მოღვაწეებმა ფ.გოგიჩაიშვილმა და ივ.ჯავახიშვილმა, ხოლო შემდგომ - მოწიფულობისას, რომლის სამეგობრო კოჰორტას ისეთი კორიფეები შეადგენდნენ, როგორიც იყვნენ კონსტანტინე გამსახურდია, პავლე ინგოროყვა, გიორგი ლეონიძე, ალექსანდრე აბაშელი, გიორგი ახვლედიანი...

პაატა გუგუშვილის ბობოქარი ცხოვრება და შემოქმედება იმის ნათელი მაგალითია, რომ მამულიშვილობა და მეცნიერება ისტორიულ სიმართლეს როდი უპირისპირდებიან, რომ სამშობლოსა და ჭეშმარიტების თანაფარდობაში ჭეშმარიტების უზენაესობის ქადაგება სავსებით უნიადაგოა (თუ მასონურ-კოსმოპოლიტური არაა!). საღი პატრიოტიზმი, ხალხური სიბრძნე ბატონმა პაატამ ბავშვობაშივე - გლეხობაში ყოფნით შეიძინა, ადგილის დედის გრძნობით უცნობელი სიყვარულიდან სამშობლო შეიყვარა გონებით, სამშობლო აღიქვა შეცნობილად და ისიც კარგად გაითავისა, რომ კაცობრიობის სიყვარული სამშობლოს სიყვარულით იწყება. მისი ეროვნულობა, სამშობლო-საქართველოსადმი თავდადება - ყოველგვარი ამაღლებული ქართულისადმი სიყვარულით იყო ნაკარნახევი. დიახაც, რომ აკად. პაატა გუგუშვილი მთელი თავისი ცხოვრებითა და შემოქმედებით ეროვნული მოღვაწე იყო. იგი აშკარად თუ შეფარვით, დღენიადაგ იბრძოდა საქართველოს განთავისუფლებისათვის და ღრმად სწამდა, რომ ეს ახლო მომავალში რეალობად იქცეოდა და ამ დიდი ზეიმის მომსწრე თავადაც იქნებოდა.

პაატა გუგუშვილი ჭეშმარიტად იმ მცირერიცხოვან ქართველ მოღვაწეთა კოჰორტას ეკუთვნის, რომელთა უპირველესი საფიცარი საქართველო და ქართველობა იყო და რომელთათვისაც საკუთარი სახლის საზღვრები მთელს სამშობლოს უთანაბრდებოდა.

საბჭოურმა დიქტატურამ ბევრი დიდი მეცნიერი შეიწირა ან კიდევ ნებით თუ უნებლიეთ იმპერიული ინტერესების მონა-მორჩილი გახადა, რის საფასურადაც ბევრმა გულმკერდი ნაირნაირი ორდენებით დაიმშვენა.

პაატა გუგუშვილი არც ერთ ორდენს არასოდეს დახარბებია და ამით, არც განებივრებული ყოფილა თუნდაც იმიტომ, რომ იგი თავის მეცნიერულ და მოქალაქეობრივ მწრამსს არასოდეს იცვლიდა, არც მაშინ, როცა მას მთელი ცენტრალური კომიტეტი და მთავრობა ტოტალურად უტევდა და მასზე თითქოსდა თავის საბოლოო გამარჯვებას ზეიმობდა. იგი ყველგან და ყოველთვის მედგრად იდგა, ვითარცა მუმლდასეული ბერმუხა, უკან არასოდეს იხევდა და აბობოქრებული, მაგრამ უფრო გულგამაგრებული თავის სამუშაო მაგიდას უჯდა და საქართველოს ისტორიის თუ სამერმისო ფოლიანტების ახალ ფურცლებს ავსებდა. ცხოვრების მანძილზე მას ბევრი ტალახი ესროლეს სხვადასხვა სამიზნედან, მაგრამ არც ერთი არ მოხვედრია, რამეთუ, რომაული ანდაზისა არ იყოს - 'მარმარილოს ძეგლს ტალახი არ ეკარება'.

პაატა გუგუშვილი იშვიათი რუდუნებით მუშაობდა საქართველოს ენციკლოპედიის შექმნაზე და თვითონ იყო ჭეშმარიტად დიდი ენციკლოპედია (მე მას ყოველდღიურად ვეწაფებოდი ეკონომიკის ინსტიტუტში ასპირანტობისა და თხუთმეტი წლის მანძილზე მისი ხელმძღვანელობით მუშაობისას); ალბათ ამიტომაც, იგი უხვად გასცემდა ცოდნას მეცნიერებისა და ადამიანთმცოდნეობის მრავალ სფეროში. მან დიდი მემკვიდრეობა დაგვიტოვა, რაც მომავალ ეპოქებსაც დაამშვენებს. ბატონ პაატაზე ვერავითარი სახელმწიფო სამთავლიტო’'შეზღუდვები' ვერ მოქმედებდა. ცენზურა მას არ უბედავდა, ანდა თუ 'ჩაუსწორებდა' რამეს, რაღაც მანქანებით იგი მას კვლავ აღადგენდა და თავის პირვანდელ სახეს დაუბრუნებდა, რაშიც დიდია თავდადებულ გამომცემელთა წვლილი, რომელთა შორის ბატონი შოთა შენგელია პირველობდა.

ამ მხრივ განსაკუთრებით მინდა აღვნიშნო მისი თხზულება - "სოციოლოგიური ეტიუდები", რომლის ქვეტექსტებში მწვავე ეროვნული და სოციალური მოტივებია ჩაქსოვილი და რაც სპეციალურ კვლევას საჭიროებს.

აკად. პაატა გუგუშვილის მრავალმხრივი შემოქმედების მასაზრდოებელი და განმსაზღვრელი ეროვნული ინტერესები იყო, რომელიც მუდამ ეხმიანებოდა ინტერნაციონალურს. ამასთან, იგი გაბედულად ებრძოდა მსოფლიოს კოსმოპოლიტურ გლობალიზაციას, როგორც დანაშაულებრივ უპერსპექტივობას, რომლის მიზანია დენაციონალიზებული საზოგადოების ჩამოყალიბება ყოველგვარი განსაზღვრული რელიგიურ-ზნეობრივი ფასეულობებისა და კულტურულ-ისტორიული ორიენტაციის გარეშე. მსოფლიო გლობალიზაციის ცდებს, რომელიც დღეს ესოდენ მოძალებულია, XX საუკუნეში უკვე ჰქონდა აგდილი, მაგრამ მსოფლიოს ყველა ქვეყნის რჩეულთა მეცადინეობით ის კრახით დამთავრდა. მათ შორისაა პაატა გუგუშვილი, რომელმაც იმთავითვე უწყოდა, რომ საქართველოსთვის უცხო, უნიადაგო, კოსმოპოლიტური თეორიები, უცხოურ ეკონომიკურ იდეოლოგიაზე აგებული სხვადასხვა საერთაშორისო ორგანიზაციის საქმიანობა გარკვეულწილად იმ 'დიდი პოლიტიკის' შემადგენელი ნაწილია, რომელიც სამამულო ინდუსტრიისა და არსებითად მყარი ეკონომიკის ჩაკვლას ისახავდა მიზნად და საქართველოს ნავთობსადენის, გაზსადენის, ევრაზიული დერეფნისა და სამომავლოდ ტურისტთა საჯირითო ქვეყნის მხოლოდ მიზერულ პერსპექტივას უტოვებს. ამ ასპექტითაც აკად. პაატა გუგუშვილის მეცნიერული მემკვიდრეობა ფაქტობრივად ეროვნული ეკონომიკური იდეოლოგიაა, რაც ესოდენ აკლია ჩვენს დღევანდელ ეკონომიკას და საერთოდ - ყოფასაც.

აკადემიკოსმა პაატა გუგუშვილმა მეცნიერების ბევრ დარგს გაუნაწილა დიდი სწავლულის ზეგარდმო ნიჭი და ეს სრულიადაც არ ყოფილა შემოქმედებითი ძალების დაქსაქსვა. პირიქით, მან კვლევის ყველა სფეროში თავისი წონადი სიტყვა თქვა, რაზედაც მეტყველებენ მისი უზადო მონოგრაფიები, რომელთაც კონიუნქტურულმა ცვლილებებმა ვერაფერი დააკლეს, ვერც დააკლებდნენ ისინი მუდამ იქნებიან მეცნიერების საგანძურში.

დიდ მოღვაწეზე მოსაგონარი დიახაც რომ ბევრი აქვს ყველას და მათ შორის მეც, მაგრამ ამჯერად რამდენიმე მომენტზე შევჩერდებით. უწინარესად მინდა მკითხველის ყურადღება მივაპყრო ქართული მეცნიერების კორიფეს ბატონ ილია ვეკუას გამონათქვამზე პაატა გუგუშვილის შესახებ.

ერთხელ მქონდა ბედნიერი შემთხვევა, ცნობილ ქართველ საზოგადო მოღვაწე ბატონ დამიანე გოგოხიას ოჯახში ვახშმად ვყოფილიყავი იმ დროს, როცა ბატონი ილია ვეკუა იქ ბრძანდებოდა. როცა ჩემი სადღეგრძელოს ჯერი დადგა, ერთმა ჩემმა კეთილისმოსურნე თანამესუფრემ საკმაოდ მაღალი თანამდებობის მასპინძელს სთხოვა ეზრუნა ჩემს სამსახურებრივ დაწინაურებაზე. ბატონმა ილიამ მასპინძლის პასუხს არ დაუცადა, მოკლედ მოჭრა და ბრძანა: "არ შეცდეთ ყმაწვილო, ბატონ პაატასთან მუშაობაზე დიდი თანამდებობა მე არ მეგულება და ნურც შენ ეძებო"... არც მიძებნია, რამეთუ ამ სიტყვების ჭეშმარიტებაში მე არაერთხელ დავრწმუნდი, ამ რწმენითა ვარ დღესაც.

ბ-ნი პაატა იყო ახალგაზრდა მეცნიერთა მკაცრი მოძღვარი და დიდი მოამაგე, დღენიადაგ მათზე მზრუნველი. იგი ყოველთვის მზად იყო უანგარო და წონადი დახმარება გაეწია მათთვის. საკმარისი იყო მასთან კონსულტაციაზე თუნდაც ერთხელ მოხვედრაც კი, რომ მეცნიერების ბურუსიდან მაგისტრალურ გზაზე გასულიყავი... გარეგნულად ეს თითქოსდა უხეში და მკაცრი პიროვნება, ერთობ ლმობიერი და გულმოწყალე იყო ჩვენთვის სხვადასხვა საკითხის გადაწყვეტისას. მხოლოდ ორიოდე ეპიზოდი. პირველკურსელმა ასპირანტმა მოსკოვს ოცდღიანი სამეცნიერო მივლინების თხოვნის განცხადებით მივმართე მას, როგორც ინსტიტუტის დირექტორს. განცხადება წაიკითხა და მითხრა: "პირველად მიემგზავრები, იქ ბევრი პრობლემა შეგექმნება, ეს მცირე დროც სწრაფად გაგიქრება. ამიტომ ეხლა ერთი თვით გაგიშვებ, თუ დრო კიდევ დაგჭირდეს, მივლინების ვადას გაგიგრძელებთო. აქვე მკაცრად გამაფრთხილა: მივლინების ანგარიშით სამეცნიერო საბჭოს სხდომაზე წარდგებიო".

ჩემი პირველი, ასე ვთქვათ, მეცნიერული სტატია მიძღვნილი დიფერენციული რენტის პრობლემისადმი, ჟურნალ 'ეკონომისტში' დაიბეჭდა (1961 წელს), რომელსაც პაატა გუგუშვილი რედაქტორობდა. ამას კი წინ ასეთი ისტორია უძღოდა: უნივერსიტეტის დამთავრების შემდეგ სასოფლო-სამეურნეო ინსტიტუტში გამაგზავნეს კომკავშირულ სამუშაოზე. სულ მალე იქაურ გაზეთ 'საბჭოთა აგრონომში' დავბეჭდე სტატია "ზოგიერთი ეკონომიკური ტერმინის გამო", რომელშიც 'კამათს' ვბედავდი ქართული ეკონომიკური ტერმინოლოგიის დიდ მოამაგესთან, აკად. პაატა გუგუშვილთან. ამ წერილს გაცნობილა ცნობილი მეცნიერი და დიდებული პიროვნება, ჩემი დიდი მასწავლებელი პროფესორი ნ. იაშვილი, რომელმაც სწორედ ამით გაიგო, რომ მე კომკავშირულ სამუშაოზე ვიყავი. აღშფოთებული შემოვიდა ინსტიტუტის კომკავშირის კომიტეტში და პირდაპირ მომახალა: "რა გინდა აქ, რას აკეთებ, განა კომკავშირში სალაზღანდაროდ გაგზარდეთ? ეხლავე წამოდი ეკონომიკის ინსტიტუტში, მის დირექტორთან, ჩემს მეგობარ პროფესორ პაატა გუგუშვილთან გაგიწევ რეკომენდაციას სამეცნიერო სამუშაოზე". გამიხარდა, მაგრამ ზემოხსენებული წერილის გამო ვიუარე. "ვიცნობ მაგ წერილს, ბატონ პაატასაც წაუკითხავს, ბევრი უცინია და უთქვამს - მხოლოდ კომუნისტები მებრძოდნენ მეგონა, ეგ 'კომსომოლა' ვინღა არისო". სწავლული მდივნისთვის უთხოვნია, იქნებ ჩემთან მოიყვანოთო. უკეთეს შემთხვევას ვერ ვნახავდი, მორჩილად გავყევი ჩემს მასწავლებელს, რომელმაც ჩემი თავი წარუდგინა დიდ მეცნიერს. ხანმოკლე გასაუბრების შემდეგ, ზემოხსენებულ წერილზე ყოველგვარი მინიშნების გარეშე, იმ დღიდანვე გამაფორმეს უმცროს მეცნიერ თანამშრომლად. სულ მოკლე ხანში ბატონმა პაატამ, რომელიც ეკონომიკის ინსტიტუტის დირექტორობას თავისსავე განახლებული ჟურნალის რედაქტორობას უთავსებდა, ჟურნალის კრიტიკისა და ბიბლიოგრაფიის განყოფილების გამგედ დამნიშნა საზოგადოებრივ საწყისებზე. პირველი მასალაც მოვამზადე და ბატონ პაატას მივართვი, დამიტოვეო - ბრძანა. მეორე დღეს კონვერტში ჩადებული მასალა დამიბრუნა და მითხრა: კარგია, მაგრამ ცოტა კიდევ წაიმუშავეო. კონვერტი გავხსენი და ჩემი 'დამუშავებული'’მასალა ვერ ვიცანი, თითქმის თავიდან იყო დაწერილი, გვერდებზე შეცდომების მითითებით, რითაც გამომზეურებული იყო ეკონომიკურ ტერმინოლოგიაშიც ჩემი 'განსწავლულობა' - დიდ უხერხულობაში ჩავვარდი (კინაღამ ისევ კომკავშირს დავუბრუნდი), მაგრამ ისევ თვითონ მიხსნა, დამიყვავა და მითხრა: "არ შეგეშინდეს, ეს წარუმატებლობა კი არა, კარგი მომავლის ძნელი დასაწყისია, გაბედულად იმუშავე, დაგეხმარები".

რამდენიმე მასალის მომზადების შემდეგ, რომელსაც უკვე ეტყობოდა დიდი რედაქტორის გამოცდილებისა და რჩევა-დარიგების შეძლებისდაგვარად გათვალისწინება, ბატონი პაატა დაინტერესდა ჩემი სამეცნიერო მომავლით და მკითხა ამ მიზნით თემა თუ მქონდა შერჩეული. მეც გავბედე და ვუთხარი დიფერენციული რენტის პრობლემა მაინტერესებს მეთქი. მცირე საუბრის შემდეგ ბრძანა, უაღრესად რთული და სადისკუსიო პრობლემაა, მაგრამ ალბათ, დაძლევო. თან მირჩია მისი სახელით საკონსულტაციოდ მივსულიყავი 'დიფრენტის' დიდ სპეციალისტ პროფესორ ი.ბალანჩივაძესთან (სტატიის გარკვეული მონახაზით). როცა სტატია დავასრულე და რედაქციაში წარვადგინე, ბატონმა პაატამ, როგორც რედაქტორმა, წაიკითხა, რამდენიმე ადგილას, ჩემთან შეთანხმებით', ჩაასწორა, განყოფილების გამგეს გადასცა და უთხრა - სტატიაში ბევრი სადავო, ზოგჯერ, ალბათ, მიუღებელი მოსაზრებაა, მაგრამ დამწყები ავტორია, ორიგინალური აზრები აწუხებს', ვინ იცის იქნებ სწორიც აღმოჩნდეს, სტატია წარმოდგენილი ვარიანტით გაუშვიო. ასე მოხდა, ბატონ პაატას ხელდასმით, ჩემი პირველი ბეჭდური ნათლობა' ეკონომიკურ ჟურნალში.

შემდგომ, როცა კარგად გავიწაფე ეკონომიკურ ჟურნალისტიკაში და ასე თუ ისე ვაკმაყოფილებდი პაატასეულ სტილს თუ წერის მანერას, მან აკადემიის ჟურნალ 'მაცნეს' შიგასაინსტიტუტო რედაქტორობა დამავალა და თავისი წიგნიც მაჩუქა წარწერით: 'ჟურნალ მაცნეს' კარგად გაწვრთნილ მაცნეს, ჩემს უმცროს მეგობარს რ.გოგოხიას, ავტორისაგან.

ბატონ პაატასთან, როგორც რედაქტორსა და ინსტიტუტის დირექტორთან, მუშაობის პერიოდი ჩემთვის (და უეჭველია, ბევრისთვის, თუ ყველასთვის არა!), დიდი აკადემია იყო როგორც პირდაპირი, ასევე გადატანითი მნიშვნელობით.

მრავალმხრივი და შეუფასებელია ბატონ პაატას სარედაქტორო საქმიანობა. სხვაზე რომ არაფერი ვთქვათ, მარტო ის რად ღირს, რომ სწორედ მან ჩაუყარა საფუძველი თავისსავე შექმნილ ჟურნალ 'ეკონომისტის' მებრძოლ სულს, იმას, რომ მისი თავკაცობით ჟურნალი მუდამ ეკონომიკური ცხოვრების შუაგულში ტრიალებდა, არ ერიდებოდა მწვავე თემებს, თუმცა მისი გამოსვლები ხშირად რჩებოდა ხმად მღაღადებლისა უდაბნოსა შინა...

ეკონომიკური მეცნიერების ჭეშმარიტი ზეიმი იყო ბატონ პაატას ყოველი მობრძანება რედკოლეგიის სხდომაზე მაშინაც, როცა იგი უკვე რედაქტორი აღარ იყო, მაგრამ დიდბუნოვნად რჩებოდა რედკოლეგიის წევრად. კოლეგიის სხდომაზე მისი ყოველი შენიშვნა ამა თუ იმ სტატიის მიმართ, მისი მოკლე და სხარტი რჩევა-დარიგებანი მიმართული სარედაქციო მუშაობის სრულყოფისათვის, მრავალ საფიქრალს და ფრიად სასარგებლო თავსატეხს გვიჩენდა ყველას, რომლის თუნდაც გარკვეული ნაწილის გათვალისწინებაც ახალ ნაბიჯს წარმოადგენდა ჟურნალის ეფექტიან მუშაობაში. ის ხომ უხვად აფრქვევდა ენციკლოპედიურ ცოდნას არა მხოლოდ ეკონომიკურ, არამედ მეცნიერების ბევრ სხვა დარგში. მაშინაც კი, როცა გაჯავრების საფუძველი ჰქონდა და არც თუ კორექტული ფრაზეოლოგიით 'ამკობდა' ვინმეს, მის სასარგებლო სიბრძნეს ქადაგებდა და გარკვეული ცოდნით ამდიდრებდა ყოველ ჭკუათმყოფელს. რაც შეეხება პოლემიკას, მასთან ეს თითქმის შეუძლებელი იყო რკინისებური ლოგიკის გამო.

60-იან წლებში, როცა ეკონომიკის ინსტიტუტის ასპირანტი ვიყავი, ბ-ნ პაატას ხელმძღვანელობით ინსტიტუტმა გამსვლელი სამეცნიერო კონფერენცია მოაწყო ბათუმში. მე მომხსენებელთა რიცხვში არ ვყოფილვარ და თავს საკმაოდ თავისუფლად ვგრძნობდი, მაგრამ მოხდა ჩემთვის გაუთვალისწინებელი რამ. მოხსენებების მოსმენის დასრულების შემდეგ, როგორც წესი, დაიწყო ცხარე კამათი, რომელშიც გამომსვლელები ასევე წინასწარ იყვნენ ჩაწერილნი. რამდენიმე ცნობილი გამოსვლის შემდეგ ბატონმა პაატამ ბრძანა - ახალგაზრდები პასიურობენ და შესვენების შემდეგ ტრიბუნას მათ დავუთმობთო. ასეც მოხდა, სხდომის განახლებისთანავე მოგვმართა ასპირანტებსა და უმცროს მეცნიერ მუშაკებს მონაწილეობა მიგვეღო კამათში... ჩვენ ყველანი გავისუსეთ, აბა, როგორ გავბედავდით პროფესორებთან კამათს. დუმილი დიდხანს არ გაგრძელებულა, რომ მომესმა - "სიტყვას ვაძლევ ასპირანტ რ.გოგოხიას". რა გზა მქონდა, ფეხათრევით დავიკავე ტრიბუნაზე ადგილი და მომენტალურად გადავწყვიტე, კრიტიკული აზრი, სხვას ვერ გავუბედავდი და, ჩემი მეცნიერ ხელმძღვანელის, უაღრესად კეთილშობილი პიროვნების პროფ. ა.ნუცუბიძის მოხსენების გარშემო გამომეთქვა. მოხსენება შეეხებოდა კაპიტალის გატანის თავისებურებებს იმპერიალიზმის ეპოქაში. მაშინ გაბატონებული მარქსისტულ-ლენინური თეორიით განვითარებული ქვეყნებიდან განვითარებადში კაპიტალის გატანის ერთადერთ მიზნად მიჩნეული იყო პირველთა სასარგებლოდ მაქსიმალური მოგების მიღება, მეორეთა ძარცვა-გლეჯის საფუძველზე. მომსხენებელმა, რომელიც ამ პრობლემის სპეციალისტი იყო, ახალი მასალების ჯეროვანი ანალიზით ფრიად საყურადღებო მეცნიერული დასკვნები გააკეთა აღნიშნული მარქსისტული დებულების განსამტკიცებლად. მე, რა თქმა უნდა, როგორც შემეძლო, მაღალი შეფასება მივეცი მას და ამასთან, პრობლემა საპირისპირო ასპექტითაც განვიხილე, ე.წ. ბურჟუაზიული თეორიის თვალსაზრისით, რითაც კაპიტალის გატანას დადებითი მხარეებიც ახლავს, განსაკუთრებით 'მთვლემარე' ეკონომიკური რესურსების ამოძრავებისა და კაპიტალშეტანილი ქვეყნების საერთო ეკონომიკური აღორძინებისათვის ხელშეწყობის სახით.

ჩემმა ასეთმა, იმ დროისათვის თეორიულ-პრაქტიკული ასპექტით არაორდინალურმა გამოსვლამ, აუდიტორიის გარკვეული ნაწილის მწვავე რეაქცია გამოიწვია. ლამის, კაპიტალიზმის აპოლოგეტად შემრაცხეს და ჩემი პარტიული პასუხისმგებლობის საკითხმაც გაიჟღერა. სიტუაციის განმუხტვა, სასიქადულო მეცნიერმა ნიკოლოზ იაშვილმა სცადა, რომელმაც რეპლიკის სახით ბრძანა, რომ ყველას, მით უმეტეს დამწყებ მეცნიერს უფლება აქვს თავისი აზრი თქვას, თუნდაც მცდარი იყოსო. არც ამან ჩააცხრო ვნებათაღელვა... კონფერენცია დასასრულს მიუახლოვდა. მისი მუშაობა შეაჯამა ბატონმა პაატამ, რომელიც სხვა პრობლემებთან ერთად შეეხო კაპიტალის გატანის შედეგების შესახებ მარქსისტულ თეზისს, წარმოაჩინა ამ თეორიის ცალმხრივი ხასიათი, დაასახელა ზოგიერთი საბჭოთა მეცნიერის ნაშრომი, სადაც კაპიტალის გატანის პროცესის პოზიტიურ მხარეებზე იყო შეფარვითი მინიშნება, ხოლო ბევრის გასაკვირად, ჩემს გამოსვლას რისკიანი, მაგრამ საკმაოდ წარმატებული უწოდა... საკუთარი რისკის ფასად ასე გადამარჩინა დიდმა მეცნიერმა მკაცრ პარტიულ განქიქებას და ვინ იცის - იქნებ უფრო მკაცრ სასჯელსაც: ასეთმა მხარდაჭერამ მე (და არა მხოლოდ მე) მწვანე გზა გამიხსნა დამოუკიდებელი, კრიტიკული მეცნიერული აზროვნებისაკენ. ახალგაზრდებისადმი ასეთი და სხვა უფრო მნიშვნელოვანი თანადგომა დიდი მეცნიერის პრაქტიკულად ყოველდღიური ცხოვრების წესი იყო.

მაგონდება 70-იანი წლები, როცა იმპერიულმა 'ვაკმა' მორიგი ფაშისტური დოკუმენტი შექმნა, რომელსაც საკავშირო მთავრობამ კანონის ძალა უბოძა: ყველა მოკავშირე რესპუბლიკის მოქალაქეს, რომელიც სამეცნიერო ხარისხის დაცვას მოიწადინებდა, სადისერტაციო ნაშრომიც და მასთან დაკავშირებული მთელი დოკუმენტაცია რუსულ ენაზე უნდა შეესრულებინა. ამით, ფაქტობრივად, ეროვნულ ენაზე მეცნიერების განვითარებას საფუძველი ეცლებოდა. ბუნებრივია, დიდი იყო ამით გამოწვეული უკმაყოფილება სხვაგანაც და განსაკუთრებით საქართველოში. მაგრამ ფაქტი ფაქტად რჩებოდა. ამასთან დაკავშირებით ეკონომიკის ინსტიტუტის რამდენიმე თანამშრომელმა (ბ.კელენჯერიძემ, დ.პავლიაშვილმა, ე.ჩადუნელმა და მე) გადავწყვიტეთ საპროტესტო დეპეშა გაგვეგზავნა სკკპ მორიგი ყრილობის პრეზიდიუმისათვის მისი გახსნის დღეს.

მე საჭიროდ ჩავთვალე ჩვენი განზრახვა ინსტიტუტის დირექტორის ბ-ნ პაატასთვის გაგვემხილა, რამდენადაც მას იმ პერიოდში განსაკუთრებული ინტენსიურობით ებრძოდნენ 'ზემოდან' და ჩვენი დეპეშით, რაც არცთუ უმნიშვნელო პოლიტიკური ქმედება იყო, კიდევ უფრო არ გაგვერთულებინა მისი მდგომარეობა. მეგობრები ამაზე არ დამთანხმდნენ - მხოლოდ კეთილი მოსაზრებით: უხერხულ მდგომარეობაში რომ არ ჩავაყენოთ, ჯობს საერთოდ არ იცოდეს, ყველაფერი ჩვენს თავზე ავიღოთო. მეც ერთხანს დავეთანხმე მათ, მაგრამ მერე სხვა გადაწყვეტილება მივიღე - გამეცნო მისთვის დეპეშის ტექსტი. ბატონ პაატას რეაგირება ცალსახად დადებითი იყო, რაც გამოხატა შემდეგი სიტყვებით: "ძალიან კარგი ჩანაფიქრია, თუმცა არავითარ შედეგს არ მოიტანს - 'შეაყარე კედელს ცერცვი'. გააგზავნეთ და თუ მწვავე რეაქცია მოჰყვება, მეც თქვენთან მიგულეთ!"

დეპეშა გავაგზავნეთ ყრილობის გახსნის დღეს დილით, პასუხი მივიღეთ იმავე დღეს ასეთი შინაარსით: "საბჭოთა კავშირის ყველა მოქალაქე ვალდებულია იცოდეს რუსული, აზროვნებდეს, წერდეს და მეტყველებდეს რუსულად" (ყრილობის სამდივნო). ასეთი პასუხი ბ-ნ პაატას სრულიადაც არ გაკვირვებია, არც ჩვენ - მაინცდამაინც. გასაკვირი ის იყო, რომ ამ საქმეზე არც 'კაკებეს' და არც სხვას არაფერი მოუკითხავთ ჩვენთვის. მოგვიანებით გავიგეთ, რომ აქაც ბ-ნი პაატა დაგვდგომია ფარად! - ჩვენ კი არაფერი გვითხრა.

როგორც ჟურნალ 'მაცნეს' საინსტიტუტო კოორდინატორს, ხშირად მიწევდა ბ-ნ პაატასთან შესვლა ამა თუ იმ სტატიის საბოლოო ვარიანტის შესათანხმებლად. მის მახვილ თვალს ტექსტში იოტისოდენა შეცდომაც არ გამოეპარებოდა და რეაგირებაც საკმაოდ მწვავე იცოდა. ამიტომაც ვცდილობდი სტატია, ფორმითა და შინაარსით, მისი მოთხოვნის ადეკვატური ყოფილიყო. როცა მეგონა, რომ ესა თუ ის სტატია, ავტორთან გაწეული მუშაობის შედეგად, საბოლოო კონდიციამდე იყო მიყვანილი და ამჯერად მაინც რაიმე შეცდომას თუ უზუსტობას ვერ აღმოაჩენდა, საოცარი რამ ხდებოდა - ზუსტად იქ გადაფურცლავდა სტატიას, სადაც რაღაც უზუსტობა მაინც იყო და მაშინ უნდა გენახათ მისი აბობოქრება... კაი გვარიანი სალანძღავი სიტყვებიც ბევრჯერ მომისმენია მისგან, იქამდისაც კი მივსულვარ, მითხოვია 'მაცნეს' მდივნობიდან გათავისუფლება. პასუხი ერთადერთი და მკაცრი იყო: გაგათავისუფლებ მხოლოდ მაშინ, როცა წერისა და რედაქტორობის ხელოვნებას დაეუფლებიო. ბატონ პაატასთან ასეთი ხშირი ურთიერთობები ჩემთვის დიდი სკოლა იყო. არა მხოლოდ წმინდა ჟურნალისტური, არამედ მეცნიერული და, თუ გნებავთ, ადამიანური წრთობის თვალსაზრისითაც. ერთხელ, მოგვიანებით, როცა მასთან მუშაობით საკმაოდ გავიწაფე, გავბედე და საკმაოდ რისკიანი პროვოცირება გავაკეთე - მიმართვის ტექსტი, რომელიც ბ-ნ პაატასთან ხშირად შემქონდა ხელმოსაწერად, ასე იწყებოდა:

«საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის ჟურნ, 'მაცნეს' რედაქტორს...»

ამჯერად მიმართვა შევუტანე - 'სსრ'-ს გამოტოვებით, მაინტერესებდა, მიაქცევდა თუ არა ყურადღებას და თუ მიაქცევდა, რა რეაგირებას გააკეთებდა. არწივისებური თვალები გადაავლო სტატიას, ერთი-ორი ადგილი ჩაასწორა, ხელი მოაწერა მიმართვას, წამოდგა, ხელი ჩამომართვა და მითხრა: "გილოცავ! - მართალია, მოვლენებს ძალიან გაუსწარი, მაგრამ იმ დღესაც მოვესწრებით საქართველო 'საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკა' აღარ იქნება. ამიერიდან მიმართვა სწორედ ასე გავაკეთოთ, სანამ 'ზემოთ' ვერ მიხვდებიანო". ზღვა მოგონებებს, გარკვეულ მიზეზთა გამო, ამ მცირედით ვამთავრებ.

დასასრულს კი, კვლავაც მინდა ხაზგასმით აღვნიშნო: როცა ოქტომბრის 'დიდი მონაპოვრებით' აღჭურვილმა სახელმწიფოს მკაცრმა რეჟიმმა დაიმორჩილა მეცნიერება, მოექცა რა ის ძლიერსა და უხეშ მუხრუჭებში, ორგანიზებული პოლიტიკური 'გონება' ჯაბნიდა თავისუფალ აზროვნებას, მაგრამ მეცნიერების განვითარების პროცესი თავისას აკეთებდა - საბჭოური აზროვნების გვერდით, გზას მძიმედ, მაგრამ მაინც მიიკვლევდა, აქა-იქ იფეთქებდა არაორდინალური აზროვნება რჩეულთა შემოქმედებაში. ასეთ რჩეულთა რიცხვს უდავოდ ამშვენებდა, ამშვენებს და კვლავაც დაამშვენებს აკადემიკოსი პაატა გუგუშვილი როგორც ბერმუხა, რომელსაც ჟამთა უკუღმართობაც კი ვერაფერს დააკლებს და რაც დრო გავა, მისი სიდიადე უფრო მეტად წარმოჩინდება, მრავალი მკვლევარი დაეწაფება მის უკიდეგანო შემოქმედებას და მადლიერი შთამომავლობა მას მხოლოდ სახელით - პაატათი მოიხსენიებს მსგავსად რჩეულთა ერისა.

ჟურნ., --'სოციალური ეკონომიკა', თბილისი, 2000, No 3, სექტემბერი, გვ.126-137


[რედაქტირება] ქართული ეკონომიკური მეცნიერების ინტელექტუალური გიგანტი

ამირან ჯიბუტი ეკონომიკურ მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი


პაატა გუგუშვილი უთვალსაჩინოესი ფიგურაა ქართულ ეკონომიკურ მეცნიერებაში. ამის დასტური მისი ნაშრომებია.

პაატა გუგუშვილის კალამს ეკუთვნის 400-ზე მეტი გამოქვეყნებული ნაშრომი, ისინი უმთავრესად ეკონომიკური მეცნიერების სხვადასხვა აქტუალური პრობლემისადმისადმია მიძღვნილი, მაგრამ ამასთან იგი ავტორია ისტორიის, სოციოლოგიის, საზოგადოებრივი აზრის განვითარების, ჟურნალისტიკის, ეთნოგრაფიის, ენათმეცნიერების (საკუთრივ ტერმინოლოგიისა) და სხვა საკითხებზე საფუძვლიანი გამოკვლევებისა.

პრობლემის საფუძვლიანი და ყოველმხრივი შესწავლის ნიმუში მან ჯერ კიდევ თავისი სტუდენტობის წლებში უჩვენა ფილიპე გოგიჩაიშვილის ხელმძღვანელობით 1929 წელს შესრულებულ პირველ წიგნში, რომელიც ქართული ჟურნალისტიკის ისტორიას მიეძღვნა და რომლის წინასიტყვაობაში პროფ. ფილიპე გოგიჩაიშვილი წერს: "...ავტორს იმდენად დიდი ლიტერატურა, წყაროები და მასალა აქვს გამოყენებული ქართული წიგნის სამასწლიანი ისტორიის გადმოსაცემად, რომ მისი შრომა უეჭველია ყურადღების ღირსია და თავისი შინაარსით სათანადო დარგის გამდიდრებას წარმოადგენს ქართულ მწერლობაში".

ასეთი შეფასება მისცა თბილისის უნივერსიტეტის ერთ-ერთმა დამაარსებელმა და სისპეტაკის ზევსად აღიარებულმა ფილიპე გოგიჩაიშვილმა IV კურსის სტუდენტის მიერ საკურსო-სემინარული გამოკვლევის სახით დაწერილ ნაშრომს, რომელიც ქართული სტამბის 300 წლისთავის აღსანიშნავად დაბეჭდა სახელმწიფო გამომცემლობამ.

1940 წელს მის სადოქტორო დისერტაციის დაცვაზე, ქართული საზოგადოებრივი მეცნიერების კორიფე, პირველი ოფიციალური ოპონენტი ივანე ჯავახიშვილი თავის რეცენზიაში აღნიშნავდა, რომ "პაატა გუგუშვილმა უკვე სადოქტორო დისერტაციის წარმოდგენამდე გამოქვეყნებული მთელი რიგი დიდმნიშვნელოვანი გამოკვლევებით გაამდიდრა ისტორიული და ეკონომიკური ლიტერატურა და დისერტაცია ახალგაზრდა მკვლევარის მიერ დიდძალი ლიტერატურული და საარქივო მასალების შესწავლის და მეცნიერული ანალიზის ძლიერი ნიჭის გამოვლინების მხოლოდ ერთ-ერთი დადასტურებაა".

აკადემიკოს პაატა გუგუშვილის ერუდიცია და მეცნიერის ჭეშმარიტად ფართო დიაპაზონი ყველაზე სრულად წარმოდგენილია მის მრავალტომიან გამოკვლევაში - 'საქართველოსა და ამიერკავკასიის ეკონომიკური განვითარება XIX-XX საუკუნეებში'. მან შეძლო ეკონომიკურ ურთიერთობათა ისეთი სიღრმისეული კანონზომიერებების გამოვლენა და თავისებურებების ახსნა, რომელიც მანამდე უცნობი იყო მეცნიერებში. ავტორმა საქართველოსა და, საერთოდ, ამიერკავკასიაში დასავლეთ ევროპის რენესანსისათვის დამახასიათებელი ეკონომიკური მოვლენების ანალოგიური პროცესები აღმოაჩინა.

პაატა გუგუშვილის მონოგრაფიების მესამე და მეოთხე ტომებში სიღრმისეულადაა გაშუქებული საქართველოსა და ამიერკავკასიაში მიწათმფლობელობისა და მიწათსარგებლობის საბჭოთამდელი პერიოდის ეკონომიკური პრობლემები. მან დაამტკიცა, რომ შუა საუკუნეების საქართველოში, წყლით რაციონალური სარგებლობის საფუძველზე, სოფლები ამქრებს ქმნიდნენ, რომლებიც, თავის მხრივ, თავისებურ გარდამავალ საფეხურს წარმოადგენდა სოფლის თემიდან ქალაქურ ხელოსანთა ამქრული კორპორაციისაკენ.

კვლევის ასეთი გზით მან ქართული სოფელი და მისი სამიწათმოქმედო კულტურა სამართლიანად დააყენა კაცობრიობის უძველესი ცივილიზებული ქვეყნების სოფლების გვერდით.

1957 წელს გამოიცა მონოგრაფიების შემოკლებული რუსული თარგმანი - ‘Развитие промышленности в Грузии и закавказье в XIX-XX вв.' ამ ნაშრომის ფართო რეზონანსსა და დიდ მეცნიერულ მნიშვნელობაზე მიუთითებს ის ფაქტი, რომ მასზე დადებითი რეცენზიები გამოქვეყნდა ქართულ, რუსულ, სომხურ, ჩეხურ, უნგრულ, გერმანულ, ინგლისურ და ამერიკულ პრესაში. აკადემიკოსი ნ.დრუჟინინი ამ ნაშრომის მაღალ მეცნიერულ შეფასებასთან ერთად სვამს საკითხს პაატა გუგუშვილის სხვა მონოგრაფიების რუსულ ენაზე გამოცემის თაობაზე.

დიდი კონსტანტინე გამსახურდია პაატა გუგუშვილის შემოქმედებაში განსაკუთრებით გამოყოფს მის მიერ კვლევის ობიექტის მიგნებისა და შერჩევის საოცარ უნარს. როგორც იგი აღნიშნავს, პაატა გუგუშვილს თავისი კვლევა-ძიების თემები ჩვენი ხალხის ნამდვილი ცხოვრების სიღრმისეული პროცესებიდან და საკუთარი ფართო ერუდიციის წიაღიდან აქვს აღებული.

პაატა გუგუშვილის ნაშრომების შესახებ დღემდე გამოქვეყნებულია 100-ზე მეტი რეცენზია და სტატია. მისი ყოველი გამოკვლევა, შეეხებოდა ეკონომიკური თეორიის, სოციოლოგიის, დემოგრაფიის, ჟურნალისტიკის, ქართული პრესის, პოლიგრაფიული მრეწველობის, სოფლის მეურნეობის, პროფესიული და წოდებრივი კორპორაციების, ვაჭრობის, კრედიტის, მიმოსვლის საშუალებათა განვითარების თუ სხვა საკითხებს, ჩვენი ქვეყნის შორეულ თუ ახლო წარსულსა და მომავალი ცხოვრების პერსპექტივების პრობლემებს, ყოველთვის მნიშვნელოვან გამოკვლევას წარმოადგენს მეცნიერებაში და, როგორც წესი, სპეციალისტთა მაღალ შეფასებას იმსახურებს.

პაატა გუგუშვილის ნაშრომებზე თავიანთი შეხედულებები აქვთ გამოთქმული რუს, ჩეხ, უნგრელ, გერმანელ, ფრანგ, შვედ, ამერიკელ, იაპონელ, იტალიელ და სხვა მეცნიერებს, რომლებიც მაღალ შეფასებას აძლევენ მის ნაშრომებს.

პ გუგუშვილს არ დაუბეჭდავს არც ერთი გამოკვლევა, რომელსაც მნიშვნელოვანი გამოხმაურება არ გამოეწვიოს როგორც მეცნიერთა წრეში, ასევე მკითხველთა ფართო მასებში, რომელსაც თავისი წარუშლელი კვალი არ დაეტოვებინოს შესაბამისი პრობლემების შესწავლის საქმეში.

მისი შრომები მართლაც გამორჩეულია გამოყენებული ლიტერატურის სიუხვისა და მეცნიერული სიღრმის თვალსაზრისით, ისინი ყურადღებას იქცევენ და მკითხველებს იტაცებენ კვლევა-ძიების და წერის საკუთარი სტილით, მრავალმხრივი განათლებით და ფართო ცნობიერებით.

საყოველთაოდ ცნობილია პ. გუგუშვილის მეტად მნიშვნელოვანი გამოკვლევები სოციოლოგიისა და დემოგრაფიის პრობლემებზე.

საკმარისია დავასახელოთ მისი მონაწილეობა სოციოლოგთა IV მსოფლიო კონგრესზე იტალიაში (1959წ.), სადაც მისმა მოხსენებამ 'მრეწველობის ფორმათა სოციოლოგიური კლასიფიკაციის შესახებ', დიდი ინტერესი და მოწონება დაიმსახურა.

გერმანელმა პროფესორმა ნიულონმა, რომელმაც შეაჯამა ამ კონგრესის მრეწველობის სოციოლოგიის სექციის მუშაობა პ.გუგუშვილის მოხსენება დაასახელა როგორც პრობლემის მეცნიერული შესწავლის მაღალი ნიმუში, რისი შედეგიც იყო მისი არჩევა მსოფლიო სოციოლოგიური საბჭოს წევრად. ასეთივე საყურადღებოა მოხსენება (ეკონომიკური განვითარების ფაქტორებისა და ტემპების შესახებ), რომელიც მან წარადგინა ეკონომისტთა მეორე მსოფლიო კონგრესზე ავსტრიაში (1962წ.).

ამ პერიოდიდან მოყოლებული აკადემიკოსი პ.გუგუშვილი სისტემატურად მონაწილეობდა ეკონომისტთა და სოციოლოგთა მსოფლიო კონგრესებში, აგრეთვე სიმპოზიუმებსა და კონფერენციებში. მისი მოხსენებები გამოქვეყნებულია ქართულ, რუსულ, გერმანულ, ინგლისურ და სხვა ენებზე. სოციოლოგიის პრობლემებს მან მიუძღვნა ორი ტომი 'სოციოლოგიური ეტიუდების' სახელწოდებით.

მნიშვნელოვანი ძვრები, რაც 70-იანი წლების შემდეგ განხორციელდა საქართველოში დემოგრაფიის კვლევის დარგში, ეს ბატონი პ.გუგუშვილის ერთ-ერთი დიდი დამსახურებაა. მოსახლეობის ბუნებრივი მოძრაობა მან სოციალურ-ეკონომიკური ფაქტორებით ახსნა. ამ პრობლემასთან დაკავშირებით გამოაქვეყნა მეტად მნიშვნელოვანი ნაშრომები - 'საქართველოს მოსახლეობა 160 წლის მანძილზე (1800-1959წწ.)', 'საქართველოს სსრ მოსახლეობის აღწარმოების საკითხები' და სხვ.

მისი ეკონომიკური და სოციოლოგიური კვლევა მრავალი თვალთახედვით შეიძლება დახასიათდეს. ერთ-ერთი ასეთი მხარეა მოვლენათა წიაღში არსებული წინააღმდეგობების წარმოჩენა და გაშუქება. ისინი შეიცავენ ძვირფას მასალას, ანალიზსა და დასკვნებს.

რთული მოვლენების ასახსნელად იგი მიმართავდა დიდძალ ლიტერატურას მრავალ ენაზე. მის ნაშრომებს ახასიათებს აზრის სიზუსტე, სიღრმე და მრავალფეროვნება. მნიშვნელოვანია ის ფაქტი, რომ 1961 წელს სორბონის (პარიზის) უნივერსიტეტმა თავის ჟურნალში გამოაქვეყნა პაატა გუგუშვილის ვრცელი სტატია ქართული ეკონომიკური მეცნიერების განვითარების შესახებ, რომელიც დაიწერა თვით ფრანგი ეკონომისტების - პროფესორ ბენიგრენის და სხვათა თხოვნით.

აკადემიკოს პაატა გუგუშვილს უდიდესი დამსახურება მიუძღვის XIX-XXსს. საქართველოსა და ამიერკავკასიის სახალხო მეურნეობის, სოციალური და პოლიტიკური ცხოვრების განვითარების, ქართული საზოგადოებრივი აზრისა და მწერლობის ისტორიის უმნიშვნელოვანესი საარქივო წყაროების გამოვლინებისა და პუბლიკაციის საქმეში.

თბილისის, ქუთაისის, ბათუმის, სოხუმის, ბაქოს, ერევნის, მოსკოვის, ლენინგრადის, კიევის, მინსკის, გომელის, ოდესის სახელმწიფო არქივებში მის მიერ გამოვლენილი მასალები გამოაქვეყნა თემატიკურად შექმნილი სქელტანიანი ტომების სახით.

საარქივო წყაროების ამ კრებულს ერთვის ანალოგიური მასალების ვარიანტები, ვრცელი არქეოგეოგრაფიული მიმოხილვები, სადაც მოცემულია გამოქვეყნებული დოკუმენტების კრიტიკული შეფასება, ეპოქის დამახასიათებელი გამოკვლევები, აგრეთვე საგნობრივი, გეოგრაფიული და პერსონალური რეგისტრები.

ამიერკავკასიის სამოქალაქო და მეურნეობის ისტორიის წყაროების კრებულთა გამოცემა პირველად პ.გუგუშვილმა განახორციელა, რითაც მან ფასდაუდებელი სამსახური გაუწია ქართულ არქეოგრაფიასა და წყაროთმცოდნეობას.

მეფის რუსეთის ცენზურის მიერ აკრძალული აკაკი წერეთლის, ეკატერინე გაბაშვილის, ეგნატე ნინოშვილის და სხვათა ნაწერების პუბლიკაციით, საერთოდ ცენზურისა და ქართული მწერლობის ურთიერთობათა საკითხების გაშუქებით, ქართული ადათებრივი სამართლის პირველხარისხოვანი ძეგლის ორიგინალის აღმოჩენით და მისი გამოცემით პაატა გუგუშვილმა ფასდაუდებელი წვლილი შეიტანა ქართული სამართლის ისტორიის შესწავლაში. პაატა გუგუშვილის შემოქმედების შეფასებისას უნდა აღინიშნოს ერთი ფრიად მნიშვნელოვანი მომენტიც. იგი მონაწილეა ი.ბ.სტალინის ინიციატივით მოწყობილი 1951 წლის ისტორიული დისკუსიისა, რომელიც გაიმართა პოლიტიკური ეკონომიის სახელმძღვანელოს პროექტის განხილვასთან დაკავშირებით. მან სექციის სხდომაზე გააკეთა მეტად არსებითი ხასიათის შენიშვნები, რომელიც გათვალისწინებულ იქნა სახელმძღვანელოს ტექსტში. აღნიშნული სახელმძღვანელო 1954 წელს ქართულად ითარგმნა მისი ხელმძღვანელობით.

აკადემიკოს პ.გუგუშვილს დიდი დამსახურება აქვს ქართული ეკონომიკური ტერმინოლოგიის შემუშავებაში. ნახევარ საუკუნეზე მეტი იმუშავა ამ მიმართულებით. მან ამ მეტად რთული და შრომატევადი სამუშაოს შესრულება შეძლო დიდი განსწავლულობის, ფართო ერუდიციის, მშობლიური ენის საფუძვლიანი ცოდნის, მრავალი უცხო ენის სტრუქტურაში ღრმად გარკვევისა და რაც მთავარია, ტერმინების შინაარსში წვდომისა და ქართული შესატყვისების ზუსტად ასახვის მისეული უნარით.

პ.გუგუშვილი თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტში 55 წლის მანძილზე კითხულობდა პოლიტიკური ეკონომიის, ტექნიკისა და უმთავრესად სახალხო მეურნეობის ისტორიის, დემოგრაფიის და სოციოლოგიის დისციპლინებს. იგი, როგორც ღრმად ერუდირებული და ორატორული ნიჭით დაჯილდოებული მეცნიერი, სტუდენტთა უსაყვარლესი ლექტორი იყო.

დიდია მისი როგორც მეცნიერების ორგანიზატორის დამსახურება, რომლის ნათელი გამოხატულებაა მისი უშუალო ინიციატივითა და რუდუნებით დიდ სამამულო ომის წლებში საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის ეკონომიკის ინსტიტუტის დაარსება, რომელსაც იგი თითქმის 40 წელი ხელმძღვანელობდა.

პ.გუგუშვილს უდიდესი ღვაწლი მიუძღვის ეკონომისტთა ეროვნული კადრების მომზადებისა და აღზრდის საქმეში. მისი ხელმძღვანელობით მომზადდა და დაცულ იქნა 120-ზე მეტი სადოქტორო თუ საკანდიდატო დისერტაცია. საყოველთაოდ ცნობილია მისი დარბაისლური როლი საზოგადოებრივი მოღვაწეობის ასპარეზზე. ხელისუფლების ზემდგომ ორგანოებში ყოველთვის ანგარიშს უწევდნენ მის ავტორიტეტულ შეხედულებებს. სოციალურ-ეკონომიკური პრობლემების შესახებ მისი შეფასებები და დასკვნები ყოველთვის მაღალ მეცნიერულ დონეზე იყო დასაბუთებული.

ეკონომიკის ინსტიტუტში ხანგრძლივი მოღვაწეობის პერიოდში ბატონ პაატას წესად ჰქონდა შემოღებული საქართველოს სხვადასხვა რეგიონში ექსპედიციების მოწყობა. მას მოვლილი ჰქონდა ქვეყნის ყოველი კუთხე-კუნჭული და უნიკალურ ინფორმაციას ფლობდა თითოეულის შესახებ. ამ მხრივ მეტად მნიშვნელოვანია მისი ხელმძღვანელობით მოპოვებული და გაანალიზებული ექსპედიციის (ფშავ-ხევსურეთის, მთა-თუშეთის, საინგილოს, სამცხე-ჯავახეთის, კახეთის, რაჭა-ლეჩხუმის, სვანეთისა და სხვა) მასალები.

ეკონომიკის ინსტიტუტში სამეცნიერო საბჭოს სხდომები ხუთშაბათობით იმართებოდა. ეს სხდომები განსაკუთრებით ახალგაზრდებისათვის ნამდვილი აკადემია იყო. წელიწადში 30-35 სხდომა მაინც ტარდებოდა. გადაჭარბებული არ იქნება თუ ვიტყვი, რომ მთელი ოცი წლის განმავლობაში არ ჩატარებულა ისეთი სხდომა, სადაც ბატონ პაატას არ ეთქვას რაღაც ახალი და საინტერესო. მას ჭეშმარიტად ენციკლოპედიური ცოდნა ჰქონდა. გამუდმებული შევიწროებისა და ერთგვარი 'პოლიტიკური დაწოლის' მიუხედავად მისი ღონიერი ინტელექტი მოძრაობდა ერთი მიმართულებით - ეს იყო განუწყვეტელი კვლევა-ძიება, ცოდნის დაგროვება და მერე სხვებისთვის გადაცემა.

პაატა გუგუშვილის მეცნიერული მოღვაწეობა საწინააღმდეგო აზრთა ჭიდილში იწრთობოდა. იგი დიდად იყო დაჯილდოებული ორატორული ნიჭით. ძნელი იყო მასთან კამათი.

ჯერ კიდევ სტუდენტობის დროიდან მე დავსწრებივარ ფრიად ცხარე დისკუსიებს პაატა გუგუშვილის წიგნების გარშემო.

განსაკუთრებით დასამახსოვრებელია 1947 წელს ეკონომიკური ტერმინოლოგიის განხილვა. ზოგჯერ რიცხობრივად უფრო მეტ მოწინააღმდეგეებს რაინდულად შემოიფანტავდა ხოლმე. იგი ყოველთვის თავის სიმაღლეზე იდგა - მეცნიერებაში ახალი აზრებისა და ტერმინების შემოტანისა და დანერგვისათვის, მაღალი მომთხოვნებლობის დამკვიდრებისათვის, მიუხედავად იმისა, ვინ უნდა ყოფილიყო და რამდენიც უნდა ყოფილიყვნენ დრომოჭმული შეხედულებებისა და რუტინიზმის მომხრეები. ამიტომ, არც მტერი და მოშურნე აკლდა ბატონ პაატას. სამწუხაროა, რომ ისინი იბრძოდნენ დიდი მეცნიერის წინააღმდეგ და ხშირად გამოდიოდნენ ცილისმწამებლური ბრალდებებით.

პაატა თავის ბუნებაში აერთიანებდა ორ კომპონენტს: ტალანტსა და მამულიშვილობას (კაცურ-კაცობას). იმ ბედნიერ გამონაკლისებთან ერთად მეც წილად მხვდა ის უპირატესობა, ჯერ უნივერსიტეტის სტუდენტს, ხოლო შემდეგ საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის ეკონომიკის ინსტიტუტის მეცნიერ თანამშრომელს, ვყოფილიყავი ქართული ეკონომიკური მეცნიერების ინტელექტუალური გიგანტის, პაატა გუგუშვილის მოწაფე და თანამშრომელი.

ბატონი პაატა საუკეთესო პიროვნული თვისებების ადამიანი იყო. ახალგაზრდებთან საკმაოდ თბილი და ახლობლური ურთიერთობა ჰქონდა. ახალგაზრდებს ხშირად გვიწვევდა მასთან ბინაზე, როგორც თბილისში, ასევე წყნეთში. თითოეული ჩვენთაგანისათვის დაუვიწყარია მისი დიდებული მეუღლის, ქალბატონი ნინოს თბილი და მშობლიური მიღებები.

ახლად გამოქვეყნებულ წიგნს, როგორც წესი, ყველა თანამშრომელს უსახსოვრებდა. ჩემს ბიბლიოთეკას ამშვენებს მის მიერ გამოქვეყნებული მრავალი წიგნი წარწერით 'ჩემს მეგობარს... პატივისცემით ავტორისაგან'.

პაატა გუგუშვილი ეკონომიკის საკითხებზე საქართველოში ჩატარებული საერთაშორისო თუ საკავშირო კონფერენციების და სიმპოზიუმების ოფიციალური ნაწილის დამთავრების შემდეგ სტუმრების პატივსაცემად გამართულ ბანკეტებზე სუფრის უცვლელი და უბადლო თამადა გახლდათ.

პაატა გუგუშვილი იყო საოცრად უბრალო, მეგობრული, ამავე დროს პრინციპული და ობიექტურად შემფასებელი.

ეკონომიკისა და სამართლის ინსტიტუტში გამართულ სამეცნიერო კონფერენციაზე ერთმა სომეხმა მეცნიერ-ისტორიკოსმა თავის მოხსენებაში 'ერევნის მოედანი' ახსენა. ბატონმა პაატამ როცა კონფერენციის დამთავრებასთან დაკავშირებული შემაჯამებელი სიტყვა დაასრულა, უყურადღებოდ არ დატოვა მომხსენებლის მიერ დაშვებული შეცდომა და საჯაროდ განაცხადა:

ყველამ უნდა იცოდეს და მით უმეტეს მეცნიერ-ისტორიკოსმა, რომ 'ერევნის მოედანი' თბილისში არასოდეს ყოფილა. 1825 წლიდან ამიერკავკასიის ჯარების სარდალი, ხოლო 1827 წლიდან კავკასიის მეფისნაცვალი იყო გენერალი პასკევიჩი.

1828-1829წწ. რუსეთ-ოსმალეთის ომში პასკევიჩმა სასტიკად დაამარცხა თურქეთის მრავალრიცხოვანი არმია და გაათავისუფლა მისგან მიტაცებული ქართული ტერიტორიები - ახალციხე და ახლქალაქი, აგრეთვე თურქები გარეკა სომხეთის დედაქალაქ ერევნიდან.

ამის გამო რუს გენერალს, როგორც მეფის კარზე, ასევე სამხედრო წრეებში ოფიციალურად უწოდებდნენ 'გრაფ პასკევიჩ-ერევანსკის'.

როცა 1856 წელს პასკევიჩი გარდაიცვალა, მის პატივსაცემად ცენტრალურ მოედანს თბილისში დაარქვეს ყოფილი მეფის ნაცვალის 'გრაფ პასკევიჩ-ერევანსკის' სახელი.

ამის შემდეგ, დიდი ხნის განმავლობაში, ამ მოედანს თბილისში შემოკლებით 'ერევანსკის' მოედანს უწოდებდნენ. ხოლო უფრო გვიან, საბჭოთა ხელისუფლების პერიოდში დაუმკვიდრდა სახელი 'ერევნის მოედანი'.

ამდენად, მეცნიერი მეტი პასუხისმგებლობით უნდა მოეკიდოს მის მიერ ნებისმიერ ნათქვამს, მით უმეტეს, როცა ამას ახალგაზრდები ისმენენ.

ბატონი პაატა ახალგაზრდებისადმი მკაცრი და მომთხოვნი იყო. ჭეშმარიტი ადამიანის აღზრდაში იგი გულისხმობდა მაღალი შეგნების, მოქალაქეობრივი კულტურის, თავმდაბლობის და შრომითი საქმიანობის ჰარმონიულ მთლიანობას. ყოველივე ამის საფუძვლად მას დისციპლინა და წესრიგი მიაჩნდა. სიმკაცრე მასში გამართლებული იყო დიდი ხასიათით და შერწყმული იყო გულკეთილობასთან.

ახალგაზრდას თუ შეამჩნევდა ნიჭიერებას, მეცნიერებისადმი სწრაფვას და ა.შ., თან გადაჰყვებოდა. ასპირანტებსა და ახალგაზრდა მეცნიერ თანამშრომლებს უძლიერებდა დამოუკიდებელი და გაბედული ფიქრისა და აზროვნების ხალისს და თავდადებულად ზრუნავდა მათთვის. მაგრამ, თუ ვინმეს შენიშნავდა უდისციპლინობას, სიზარმაცეს, სიყალბესა და მეცნიერებისაგან განდგომას, რეაგირებას ახდენდა.

შეიძლება თამამად ითქვას, რომ ფაქტობრივად არ დარჩენილა ეკონომიკური მეცნიერების არც ერთი მნიშვნელოვანი პრობლემა, აკად. პ.გუგუშვილს საფუძვლიანად რომ არ განეხილა თავის მრავალრიცხოვან შრომებში.

ქართულ ეკონომიკურ მეცნიერებაში სისტემატური კვლევა-ძიების ტრადიცია დააფუძნა თავისი ფუნდამენტური გამოკვლევებით, სწავლულ ეკონომისტთა ახალი კადრების აღზრდითა და ეკონომიკის ინსტიტუტის ორგანიზაციით. იგი ქართული სამეცნიერო ეკონომიკური სკოლის შემქმნელია.

ჟურნ., 'სოციალური ეკონომიკა', თბილისი, 2000, No 3, სექტემბერი, გვ. 116-125


[რედაქტირება] PAATA BESSARION GUGUSHVILI

პაატა ბესარიონის ძე გუგუშვილი

(A Short Review of Scientific Work and Public Activities),

by Vakhtang Kakhetelidze, Bekirbi Khasia

From "Paata Gugushvili (1905-1987), Bibliography", Tb., 1988, pp. 27-37.


Professor Paata Gugushvili, doctor of economic sciences, Honored scientist, Member of the Georgian SSR Academy of Sciences, is the author of a large number of works dealing with problems of political economy, history of Social and economic thought, development of the national economy, planning, sociology, demography, bibliology, journalizm, socio-economic development of the Transcaucasia and the Georgian SSR, economic policy of the CPSU, socialist construction.

Gugushvili was born on 15 (new style 28) September 1905 in the village of Kodori (Abasha district). He received his secondary education in the gymnasia of Poti and Kutaisi. In 1927 he graduated from the socio-economic faculty of Tbilisi State University as a specialist in economics and financing. He also attended lectures in law and the history of Georgia, and took part in the seminars on the economic history of Georgia, numismatics and metrology, conducted by Acad.Iv.Javakhishvili. Gugushvili's work - "The Georgian Book in 1629-1929"- was published first in 1929. It represented a statistical-economic monograph devoted to the 300th anniversary of the Georgian printed book.

From 1930 to his death, Gugushvili delivered - at different times - lectures at Tbilisi State University on the history of national economy, political economy and sociology (from 1968). In 1940-45 he headed the chair of political economy.

In 1938, on the recommendation of professors P.Gogichaishvili, G.Natadze and M.Polievktov the scientific council of the University conferred on Gugushvili the degree of candidate of economic sciences Honoris Causa, on the basis of his published works.

In 1940 Gugushvili defended his Doctoral thesis "Colonization of Georgia by Russian Empire". His official reviewers and opponents Acad.Iv.Javakhishvili, Prof. N.Berdzenishvili and Prof.P.Gogichaishvili described his thesis as an outstanding achievement of Georgian humanitarian studies. The foundation was thereby laid for the study of the problems of socio-economic development of Georgia and Transcaucasia in the 19th and 20th centuries, this ultimately becoming the main line of his research.

In 1961 Gugushvili was elected corresponding member of the GSSR Academy of Sciences, and in 1974 - its full member.

Among Gugushvili's studies devoted to problems of socio-economic thought, journalism and publicism his "Georgian Journalism" vol. I (1941) and "Karl Marx in Georgian Publicism and Community" (published four times in Georgian and twice in Russian in 1943-1971) are of special significance, as well as a number of studies published in collected papers and journals.

Beginning with the 1950s sociological investigations intensified in the Soviet Union. A Soviet Sociological Association was founded and Gugushvili was elected member of its presidium. In 1959 a 5-member Soviet delegation, including Gugushvili, took part for the first time in the 4th International Sociological Congress (Streza, Italy). At that Congress Gugushvili read a paper entitled: "A Sociological Classification of the Forms of Industry", giving a novel interpretation of the interrelationship of socio-economic formations and forms of industry and their succession. Gugushvili was elected member of the Council and of the executive committee of the International Sociological Association. From that time he took an active part in the work of the International Congresses of economists and sociologists.

Among his studies dealing with sociological problems note should be made of his studies: "On the Modern Bourgeois Sociology" 1960, 1966), "Sociological Studies" in two volumes (1970-1971), "Theoretical Aspects of Planning and Prognostics" (1972, in Russian). "Problems of the Sociology of the Youth" (1981). He was the initiator and chief editor of the collected papers "Problems of Sociology and Demography" (in Georgian).

Gugushvili was the first in Georgia to suggest a sociological study of the youth of the countryside by the questionnaire method with a view to determining manpower resources and vocational orientation.

Special mention should be made of Gugushvili's studies devoted to the socio-economic problems of demography, viz. "The Colonization of Georgia and the Caucasus in the 19th Century" (1949), "The population of Georgia Over 160 Years" (1800-1960), "The Problems of the Reproduction of the Population of the Georgian SSR" (1973), "The Population of the Georgian SSR" - see Coll. Papers: "The Population of the Union Republics" (1977), "Problems of the Family Formation in the Aspect of the Reproduction of the Population" (1978, 2nd edition), "The Population, the Family, the Size of the Family" (1985), "Demographical Essays" (1987), and others.

It should be noted that Gugushvili's study "Problems of the Reproduction of the Population in the Georgian SSR" was widely acclaimed. The Russian summary of the work (42 pages) was endorsed by the Central Statistical Board of the USSR Council of Ministers. Prof.B.Urlanis [Б.Урланис] (3.12.I974), a prominent Soviet demographer, wrote to the author: "It is an unprecedented occurrence in science, and especially the humanities, for a study already published in two languages in a mass edition to be copied in large numbers at a state body - the Central Statistical Board - and as an interesting work sent to relevant offices and organizations as well as to all the libraries of the Soviet Union".

From 1973 Gugushvili directed the GSSR Acad. Sci. Scientific Council for Socio-Economic Problems. The Council studied problem of the reproduction of the population and manpower resources with a view to working out practical recommendations for a corresponding demographic situation.

Gugushvili took an active part in the economic discussion organized in Moscow in 1951 by the Central Committee of the CPSU and devoted to the compilation of a manual of political economy. This was the first comprehensive and at the same time widely recognized manual of Marxist-Leninist political economy, the Georgian translation of which was edited by Gugushvili.

Gugushvili contributed much to the development of Georgian socio-economic terminology. His "Economic Terminology" (Russian-Georgian and Georgian-Russian) was first published in 1947. Vukol Beridze, a well-known Kartvelologist and corresponding member of the USSR Academy of Sciences, wrote in the preface to this book: "The terminology is accurate... From this point of view it is a great advance. Suffice it to note also that hitherto different Russian terms were translated by a single Georgian term. Now every Russian term has its corresponding single Georgian term, which does credit to the compiler of the dictionary. Another novelty that attracts the reader's attention in this terminology is the genuinely Georgian makeup of the terms".

Later Gugushvili's following works were published: "On Economic Terminology and Scientific Translation" (1952), "Problems of Demographic Terminology" (1975, 1987) and a number of articles dealing with the urgent questions of Georgian socio-economic terminology. It should be noted that the new Georgian economic terminology developed by Gugushvili evoked a broad response: the ensuing discussion continued for several months and exerted considerable influence on the development of Georgian economic thought and on the training of skilled economists.


As noted above, problems of the economic development of Georgia and Transcaucasia held a leading place in Gugushvili's scientific research, one series of his studies being devoted to them, viz. "Economic Development of Georgia and Transcaucasia in the 19th-20th Centuries საქართველოსა და ამიერკავკასიის ეკონომიკური განვითარება XIX-XX სს." (vols. I-VII, 1949-1984). Over 70 monographies were published by him in this series, some of them in Russian. 1)

The monographies in question deal with the following topics: agricultural (agriculture, plant-growing, cattle breeding) and agrarian relations; industry, its branches and forms - household, domestic industry, handicraft, мanufactory, factory-and-works; transport and communications; trade (home and foreign); class structure of society: towns, urban system and the interrelationship between the town and the countryside.

The following problems were also elucidated in these studies: the incorporation of Georgia and Transcaucasia in Russian empire; the process of formation of a new state and socio-political structure; economic and demographic colonization; the disintegration of feudalism and the emergence and development of the capitalist mode of production; cultural construction, and so on.

Many reviews of these studies have been published by Soviets and foreign specialists.

Prof.V.Bakhtadze, one of the reviewers of the book "The Emergence and Development of Capitalism in Georgia and Transcaucasia" (1941), wrote: "Gugushvili's new book is devoted to a highly interesting and responsible topic. Basing on the analysis of a large number of documents - largely brought to light by himself - and unpublished historical materials, Gugushvili presents a unitary picture of the development of capitalism in Georgia and Transcaucasia... Professor P. Gugushvili has attained outstanding scientific generalizations" ("Заря Востока", 194I, N 12).

Professors N.Iashvili, A.Kakabadze and N.Paichadze arrived at the following conclusion "Prof. Gugushvili's study is a valuable acquisition of the economic literature in the field of the study of the economic history of Georgia and Transcaucasia. Due to the great interest of Soviet readers in this book it is advisable to have it published in Russian".

"Prof. Gugushvili's monograph acquires great significance not only for elucidating the economic history of Georgia and Transcaucasia but also for explaining the process of development of Russian capitalism, i.e. of the capitalist development of the former outlying regions of Tsarist Russia" ("Заря Востока", 1950, No 20).

The reviewer of the magazine "Sakartvelos kolmeurne" observed: "...Gugushvili thoroughly studies the history of the development and distribution of individual food grains (wheat, maize, millet, rice, oats, rye) their varieties, sown area, crop capacity, fluctuation of prices... On the basis of a correct analysis of the economic processes here are elucidated the problems of grain forage balance and grain growing in the aspect of the Russian - and World grain markets".

Acad.A. Sumbatzade highly appreciates Prof. Gugushvili's study saying that he is "one of the outstanding researchers into the industry of the Transcaucasia, being the first in the Soviet period to initiate the study of this problem according to a vast scientific plan" (A. Sumbatzade "Промышленность Азербайджана в XIX в.", 1964, Баку, p. 227).

As Prof.T.Azatyan concludes "The volume under review is theoretically accomplished... the author has used a large number of archival documents, materials major, literary works devoted to the economic development of Transcaucasia... he has conscientiously sought to be unbiased. His work attracts the attention of vast sections of tour intelligentsia by the rich and interesting historical data and statistical tables adduced, as well as by the lucid language, facilitating the popularization of the study... " (The magazine "Aiastani togovordakantntesutiup". Yerevan, 1959, N 3).

In the conclusion of his review Prof.A.Podkolzin [А.Подкользин] writes: "In flour historic-economic literature groundless views are often expressed denying the organization of artisanship in Russia, including the vast territory of colonial regions. Prof. Gugushvili's study leaves no ground for such assertions. He adduces comparative material on Tbilisi and the Transcaucasian artisans in general and on all the types of handicraft corporations in the West and in Oriental countries. He analyses in detail the social nature of artisan cooperation, important not only for solving many noot points of the economic organization of pre-Revolution Russia but also for a correct interpretation of the history of the economic development of many Western and Oriental countries... for shedding light on questions of the history of the national economy of the USSR" ("Экономические Науки", M, 1959, N 2).

In his extensive review Prof.P.Maslov [П.Маслов] writes "It should be noted that the author studies the problems of the developments of industry in Transcaucasia on a broad plan. As a rule he begins his investigations of separate types of industry with elucidating the sociological questions as to the essence and social nature of the given type of industry by recourse to comparative materials on the industries of Russia and foreign countries and by a critique of the views of bourgeois economists and historitians.

It is especially noteworthy that - on the basis of studying the works of the classics of Marxism-Leninism - Gugushvili advances absolutely independent (novel) ideas in elucidating the most complex problems, of individual types of industry.

On the whole, it should be acknowledged that the appearance of P.Gugushvili's monograph is a significant development in the economic science. The publication of Russian translation of Prof.P.Gugushvili's book by the Academy of Sciences of the Georgian SSSR is of considerable scientific significance".

This is what Acad.N.Druzhinin [Н.Дружинин] said about Gugushvili's work "The development of Agriculture in Georgia and in Transcaucasia" (vol. I, 1968): "The author has succeeded in bringing to light a vast amount of archival documents, materials from journals and the press, epistolary evidence, etc.; has also taken into account the historical and economic works of his predecessors... Though the book deals largely with the capitalist period, the author always proceeds from a broad chronological perspective his excursus to the Classical antiquity, attention is focused on the pre-reform period, on the ascertainment of the main trends of developed economic processes; along with economic facts, the author describes the general national peculiarities of the mode of life of the population, its cultural traditions and customs. Along with each economic fact the reader can perceive its attendant social changes.

... Having closed P. Gugushvili's book, you remain under the impression of what you have read and desire to read its continuation. The Transcaucasia, and especially Georgia, has been known from ancient times for its achievements in plant-growing - not only for grain farming, but also for various southern cultures (in particular, vine)... Gugushvili's studies dealing with the economics of the Transcaucasia should be translated into Russian and published.

The immediate tasks set by the Party and the Government at the present stage call for a good knowledge of the historical experience of our peoples. The development of their economy through the centuries, various conditions, national traditions, climate and the cultural level of the population should also be taken into account. From this point of view the translation of P. Gugushvili's monographs into Russian is not only of political significance as well. By arriving at this conclusion I should like to draw the attention of Georgia's relevant organizations to the urgent need for Soviet historians, economists and practical workers to speedily lay hands on this scientific tool which will help them gain a deep insight into our socialist changes The merits of P. Gugushvili's scientific works published in Russian are attested by reviews published not only in Russian, Georgian and Armenian but also in Czech, German, Hungarian, French and English" ("ეკონომიკა Ekonomika", vol. Vl, pp. 273-275).

The Soviet scientific community urgently demands the translation into Russian and publication of mater studies published in national languages.

This question was considered in the Russian press as far back as the end of the 1940s. Prof.Goryanov [Горянов] wrote, "The scientists of our country show a profound interest in the scientific interest of the fraternal republics. Unfortunately, this legitimate interest cannot be always satisfied... Such studies as Gugushvili's "The Economic Development of Georgia and the Transcaucasia in the 19th-20th Centuries", Acad.Iv.Javakhishvili's "Georgian Paleography" has not become the property of the wide scientific community. The Presidium of the USSR Academy of Sciences and the Coordination Council on the scientific work of the constituent republics should look into these matters".

Acad.R.Ostrovityanov [Р.Островитянов] wrote on Gugushvili's book - "Karl Marx in Georgian Publicism and Community" (1964) - "Working on problems of sociology in general, and, the economic development of Georgia and Transcaucasia in particular, Gugushvili succeeded in bringing to light the peculiarities of the rise and spread of Marxist, and in general socialist ideas in Georgia. This Work can be used in studying the history of Marxism in the other republics of the Soviet Unions" ("Вопросы Экономики", 1965, N4,6 pp. 127-129).

The author of a review published abroad, who goes out of his way in censuring the methodological principles of this monograph, written according to the 'Marxian recipe', is impelled to acknowledge that in Prof.P.Gugushvili's book, the part devoted to the history of credit "is very interesting; he asserts that 12th century Georgia was not a fortuitous phenomenon and that in the period in question all the forces of the nation attained high development" ("Grandeur de le Nation", Paris, N5, 17-72).

Studies on small-scale industry, published in the 1930th, were revised in the 1950s and included in the 5th volume of Gugushvili's monograph - "The Economic Development of Georgia and Transcaucasia in the 19th-20th Centuries", published in 1963.

In 1957 the Publishing house of the USSR Academy of Sciences published an abridged Russian translation of these monographs as a separate book "The Development of Industry in Georgia and Transcaucasia Развитие Промышленности в Грузии и Закавказье, vol. I". Several reviews were devoted to this book:

1. "Politische ökonomie" (Prague, 1958, N 9, pp.801-805). Prof.Z.Urbanova, the reviewer of the periodical of the Academy of Sciences of Czechoslovakia, arrived at the following conclusion: "Such original and stimulating economic works are published in the Georgian Soviet Republic the study of Which may become a valuable storehouse of knowledge to us.

2. "Kozgazdasaga Szerne" (Budapest, 1959, N 5, pp.1263 - 1269). According to Prof.T.Fyold, reviewer of the periodical t of the Hungarian Academy of Sciences, concludes: "AII theoretical view of political economy are reflected in Gugushvili's study... From the point of view of the method of investigation this work is exemplary for the Hungarian specialists in the history of economics and political economy".

3. "Zeitschrift für Geschiche Wissenschaft", (Berlin, 1960, N5, pp.1198-1204). The reviewer, Prof.G.Heiniger: "This work contains highly significant material for the history of a country, geographically remote from us but noteworthy in many respects from the viewpoint of mankind's history. It is at the same time a valuable theoretical gain for science".

The bibliography of the 4th and 5th volumes of Gugushvili's monographs was published also in the journal "Revue de Kartvelologie" (Paris, 1966, vol. XXI-XXII), the exposition of the contents of both volumes is concluded with the following words: "P. Gugushvili, Corresponding Member of the GSSR Academy of Sciences, is an outstanding economist of the USSR." (p. 219). Prof.J.Koladza revuing the book "Theoretical Aspects of Planning and Prognostics" is mentioning P.Gugushvili as "highly erudite Soviet scientist" "Journal of American Institute of Planners", 1973, vol. 39, No 4.

Acad. P. Gugushvili is the author of about 500 studies, including 50 books. Many reviews and bibliographies have been published on his works in Georgian, Russian, Armenian, Azerbaijanian, Czech, Hungarian, German, French, English, and other languages. The authors of these reviews are: Iv.Javakhishvili, P.Gogichaishvili, K.Gamsakhurdia, N.Berdzenishvili, G.Leonidze, Sh.Nutsubidze, V.Beridze, A.Sumbatzade, G.Heininger, J.Koladza, N.Melser, Z.Urbanova, K.Salia, T.Fyold, B.Polievtkov, P.Maslov, P.Podkolzin, G.Ismailov, V.Chantladze, Sh.Meskhia, L.Gorgiladze, V.Kakhetelidze, S.Jorbenadze, B.Khasia, N.Iashvil, I.Kacarava, G.Nadareishvili, A.Kakabadze, N.Karkashadze, R.Gogokhia, I.Norakidse, G.Adeishvili, G.Azatyan, I.Bajadze, L.Asatiani, D.Koridze, G.Chanuqvadze, V.Iremadze, V.Bakhtadze, A.Ioseliani, K.Babilodze, G.Chagelishvili, and others.

It should be noted that Gugushvili early won international recognition as a scientist. Thus, in 1964, when preparations for the World Congress of Historians were getting under way, Acad.N.Druzhinin - in his open letter published simultaneously in Russian and Italian to the eminent Italian scientist Franchesco Venturi - named Academicians S.Strumilin, P.Lyashchenko and Prof.P.Gugushvili as the authors of basic Soviet studies on problems of economic relations.

From 1940 Gugushvili was member of the editorial board of the Georgian edition of the works of the classics of Marxizm-Leninizm. He translated and edited the textbooks and manuals on the history of political economy and the national economy. From the 1930s he was member of the editorial board of the Georgian monthly economic journal and from 1958 editor-in-chief of the journal "Sakartvelos Ekonomisti", holding the post for 10 years.

Acad. Gugushvili was member of the chief editorial board of the Georgian Soviet Encyclopedia and chairman of its economic section; member of the editorial boards of Acad.I.Javakhishvili's selected works in 12 volumes and of the 5-volume edition - "The History of Artisanship and Domestic Production in Georgia"; editor-in-chief of Prof. P. Gogichaishvili's works in 2 volumes.

Gugushvili was member of the Commission for the improvement of the Georgian Type, and of the Planning Committee of Georgia, as well as of the Board for Friendship and Cultural Relations with Foreign Countries, of the scientific councils of a number of research institutes and higher educational institutions of Tbilisi and Moscow, Rector of the People's University of the GSSR Trade Unions.

Acad. Gugushvili was the initiator of the establishment of the Institute of Economics of the GSSR Academy of Sciences in 1944 (at present the Institute of Economics and Law) that he directed for a quarter of a century. This Institute played a significant role in the development of economic science and in the study of major problems and training of skilled personnel. Suffice it to note that the staffs of scientific-research institutes and the chairs of economic disciplines of higher educational institutions of the republic are largely made up of graduates of the Institute.

We wish to conclude this brief review by citing Acad.K.Gamsakhurdia's appreciation first published more than two decades ago: "By his long and highly fruitful activities, Gugushvili laid a firm foundation of the new Georgian economic science... setting the tradition of truly systematic research by his many-volume studies raising and elucidating major problems, training new specialists, establishing the Institute of Economics, developing scientific terminology, and so on. A Georgian school of Soviet Economists has been founded, generally ranking first in the great Soviet science" (K. Gamsakhurdia, Works, vol. VIII, 1985, Tbilisi, pp.205-206)

[რედაქტირება] თარიღები

1905 28 (15) სექტ. დაიბადა სოფ. კოდორში, აბაშის რაიონი, სენაკის მაზრა, ქუთაისის გუბერნია (შესაძლოა 1904).

1906 (7) 15 სექტ. მონათლა თედორე ხოშტარიამ

1912-1914 სწავლობდა კოდორის 'განათლების სამინისტროს ერთკლასიან სასწავლებელში'

1914(15)-1917 სწავლობდა აბაშის ორკლასიან სასწავლებელში, შემდეგ 1916 წელს გახსნილ 4 კლასიან საქალაქო სასწავლებელში

1916 გარდაეცვალა დედა

1917(18)-1920 სწავლობდა ფოთში, ჯერ ექვსკლასიან საქალაქო სასწავლებელში, 1917-დან ფოთის გიმნაზიაში

1920-1922 სწავლობდა ქუთაისის ქართულ გიმნაზიაში, შემდგომ - ტექნიკუმში

1922 ზაფხული ცხოვრობდა კოდორში, თბილისის უნივერსიტეტში სწავლის დაწყებამდე

1922-1923 მუშაობდა თბილისის ტელეფონის ქსელის სამმართველოში - მონტიორად, მოანგარიშედ, ბუღალტრად

1923-1927(28) სწავლობდა თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის (ჯერ მათემატიკის, 3 თვე) სოციალურ-ეკონომიკურ ფაკულტეტზე - დაამთავრა ფინანსისტ-ეკონომისტის სპეციალობით

1922-3? ცხოვრობდა დედის ძმასთან-ბიძიასთან, იონა კიზირია და დეიდასთან

1924-1925 მუშაობდა სახელმწიფო გამომცემლობის N 1 სტამბაში - ასოთამწყობად

1925-1926 საქართველოს სამთამადნო მუშათა პროფკავშირის ცენტრალური გამგეობის მოანგარიშე

1926 მუშაობდა რსფსრ სახელგამი (მოსკოვი), სტატისტიკოსად

1928-1929 მუშაობდა საქართველოს სოცუზრუნველყოფის კომიტეტის ბუღალტრად, მთავარი ბუღალტრად

1930-1940 თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის დოცენტი

193? ცხოვრობდა ლიბკნეხტის ქუჩაზე, და შურასთან ერთად

1928-1966 მუშაობდა თბილისის, მოსკოვის, ლენინგრადის არქივებში წყაროების გამოვლენასა და შესწავლაზე

1930-1968 თსუ ეკონომიკურ ფაკულტეტზე კითხულობდა სახალხო მეურნეობის ისტორიის, ტექნიკის ისტორიისა და პოლიტიკური ეკონომიის კურსს

1934 იმოგზაურა ხევსურეთში კ. გამსახურდიასთან და გიორგი გამყრელიძესთან ერთად

1936.4 დაქორწინდა თამარ თოდაძეზე

1936 გარდაეცვალა და, ლუბა, ნაწლავების ტუბერკულიოზით

1937 გარდაეცვალა ვაჟიშვილი (გიორგი, 3 თვისა), დიზინტერიით

1938(37) გარდაეცვალა მამა ბესარიონი, დაბ. 1879 წ., ფილტვების ანთებით

1938 თსუ სამეცნიერო საბჭომ honoris causa მიანიჭა ეკონომიკურ მეცნიერებათა კანდიდატის სამეცნიერო ხარისხი

1939 გარდაეცვალა მეუღლე თამარი, ფილტვების ტუბერკულიოზით

1939, ოქტ შედის სკკპ წევრად

1940 დაიცვა სადოქტორო დისერტაცია (მიენიჭა?)

1940 გარდაცვალებამდე, თსუ პროფესორია

1940-1945 თსუ პოლიტიკური ეკონომიის კათედრის გამგეა

1941, იანვარი გარდაეცვალა და, ალექსანდრა, ხერხრმლის ტუბერკულიოზით

1941-1943 შეთავსებით გაწვეული იყო 'დესანტების გამანადგურებელ' თავდაცვის ბატალიონში

1943.7.4 იწონის 76 კილოგრამს (ომის სიდუხჭირეში დაუკარგავს 12 კილოგრამი

1944-1976 საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის (მისი ინიციატივით დაარსებული) ეკონომიკის ინსტიტუტის დირექტორია

1944 დაქორწინდა ნინო მიქაბერიძეზე

1944 დაჯილდოვდა მედლით 'კავკასიის დაცვისათვის'

1945-დან საქ. სსრ მეცნიერებათა აკადემიის საზოგადოებრივი განყოფილების ბიუროს წევრია

1945.5.6 შეეძინა ვაჟი, ბესარიონი

1947.1.15 შეეძინა ვაჟი, გულბაათი

1948-დან საქართველოს საზოგადოების 'ცოდნის' გამგეობის წევრია

1951 ნოემბ მონაწილეობს სკკპ ცკ მიერ მოსკოვში მოწყობილ ეკონომიკურ დისკუსიაში

1953 მოხსნეს დირექტორობიდან 20 მარტს, აღადგინეს (რეაბილიტირება) 27 მაისს

1954 დაჯილდოვდა შრომის წითელი დროშის ორდენით

1956-დან სსრკ საგეგმო კომიტეტის წევრი

1958-დან უცხოეთთან მეგობრობისა და კულტურული კავშირის საქართველოს საზოგადოების გამგეობის წევრი და ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა საქციის თავმჯდომარე

1958-1962 საბჭოთა სოციოლოფიური ასოციაციის პრეზიდიუმის წევრი (მოსკოვი)

1958-1967 ჯურნალ 'საქართველოს ეკონომისტის' მთავარი რედაქტორია

1959 მონაწილეობდა მოხსენებით სოციოლოგთა მე-4 მსოფლიო კონგრესის მუშაობაში (იტალია), აირჩიეს მსოფლიო სოციოლოგიური ასოციაციის საბჭოსა და აღმასკომის წევრად

1960-1970 საბჭოთა სამეცნიერო ეკონომიკურ დაწესებულებათა ასოციაციის (მოსკოვი) პრეზიდიუმის წევრი

1961 აირჩიეს საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიი წევრ-კორესპონდენტად

1962 მიენიჭა საქართველოს სსრ მეცნიერების დამსახურებული მოღვაწის წოდება

1963-დან ჟურნალ 'მაცნეს' სარედაქციო კოლეგიის წევრი (საქ სსრ მეცნ. აკად საზოგადოებრივ მეცნიერებათა ორგანო)

1965 მონაწილეობდა მეცნიერების განვითარების ბრიტანული ასოციაციის კონგრესის მუშაობაში (ბირმინჰემი, ლონდონი)

1966-დან ქართული საბჭოთა ენციკლოპედიის მთავარი რედაქციის წევრი და მისი ეკონომიკური სექციის თავმჯდომარე

1966 დაჯილდოვდა 'საპატიო ნიშნის' ორდენით”

1968-დან კითხულიბდა სოციოლოგიის კურსს თბილისი სახლმწიფო უნივერსიტეტის ეკონომიკურ ფაკულტეტზე

1970 ეკონომიკური ისტორიის მე-5 მსოფლიო კონგრესის ორგკომიტეტის წევრი (ლენინგრადი)

მონაწილეობდა სოციოლოგთა ბე-7 მსოფლო კონგრესის მუშაობაში (ბულგარეთი

1971-დან საზღვარგარეთ მცხოვრებ თანამემამულეებთან კულტურული ურთიერთობის საქართველოს საზოგადოების გამგეობის წევრი

1974 მარტი აირჩიეს საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის ნამდვილ წევრად, საზოგადოებრივ მეცნიერებათა განყოფილებაში

1974 ეკონომისტთა მე-4 საერთაშორისო კონგრესის ორგკომიტეტის წევრი (ბუდაპეშტი, უნგრეთი)

1975 მონაწილეობდა საერთაშორისო სტატისტიკური ინსტიტუტის მე-40 სესიის მუშაობაში (ვარშავა, კრაკოვი პოლონეთი)

1976 გაანთავისუფლეს ეკონომიკისა და სამართლის ინსტიტუტის დირექტორის თანამდებობიდან

1976-დან საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის ეკონომიკისა და სამართლის ინსტიტუტის დემოგრაფიისა და სოციოლოგიის პრობლემათა განყოფილების გამგე

1976-დან საქ. სსრ მეცნ. აკად. პეზიდიუმთან არსებული საქართველოს მოსახლეობის (დემოგრაფიის) სოციალურ-ეკონომიკურ პრობლემათა სამეცნიერო საბჭოს თავმჯდომარე

1977-1979, 1981-1983, 1985 ხელმძღვანელობდა მეცნიერებათა აკადემიის დემოგრაფიულ ექსპედიციებს რესპუბლიკის რაიონებში

1981-დან სსრკ მეცნ. აკად. პრეზიდიუმის და სსრკ მეცნიერებისა და ტექნიკის სახ. კომიტეტთან არსებული 'სსრკ მოსახლეობის, შრომითი რესურსებისა და შრომის დაცვის პრობლემური კომისიის' (მოსკოვი) წევრი

1987.2.27 გარდაიცვალა

1990 ივლისი გარდაეცვალა ვაჟიშვილი გულბაათი, 1989 წ. 9 აპრილს მიღებული მოწამვლის შედეგად

1992 გარდაეცვალა მეუღლე ნინო