სომხების გენოციდი
ვიკიპედიიდან
ამოიღეთ ეს თარგი სტატიის გამართვის შემდეგ.
სომხების გენოციდი - 1915-1918 წლებში ოსმალეთის იმპერიის მმართველთა მიერ დაგეგმილი და განხორციელებული დღევანდელი თურქეთის ტერიტორიაზე მცხოვრებ სომეხი მოსახლეობის განადგურება. სხვადასხვა წყაროს მიხედვით ამ წლებში რამდენიმე ასეული ათასიდან ორ მილიონამდე სომეხი დაიღუპა.
”სომხების საკითხის” წარმოშობა 1877-1878 წ.
ოსმალეთის იმპერია, რომელმაც თითქმის 500 წელი იარსება, თავის ტერიტორიაზე მცხოვრები ხალხების ასიმილაციის პოლიტიკას ატარებდა. სომხების გარდა ოსმალეთის ტერიტორიაზე ცხოვრობდნენ ქართველები, ბერძნები, ბულგარელები, სერბები, ხორვატები, ქურთები და არამუსლიმანური აღმსარებლობის სხვა ხალხები. მათი ასიმილაციის - ანუ გათურქების და ისლამზე გადაყვანის, წინააღმდეგ შემთხვევაში მათი ფიზიკური განადგურების იდეა ოსმალეთის იმპერიის სულთნებში ყოველთვის არსებობდა და რეგულარულად ხორციელდებოდა.
1895-1896 წლებში თურქი სულთნის მიერ პროვოცირებულ იქნა სომხური მოსახლეობის განადგურება,რის შედეგადაც, სხვადასხვა შეფასებით,მოკლული იქნა 100-დან 200ათასამდე სომეხი. მხოლოდ მსოფლიო საზოგადოების პროტესტმა გენოციდს ბოლო დაუდო.
1907 წელს ხელისუფლება თურქეთში მლადოთურქებმა ჩაიგდეს ხელში.მლადოთურქების პარტია,ოფიციალურად პანტურკიზმის (პანტურკიზმი-პოლიტიკური მოძრაობა,რომელიც ყველა თურქი ხალხის ერთ სახელმწიფოდ გაერთიანებას ისახავდა მიზნად) იედეოლოგიის იყო,ან თეორია "დიდი ტურანის".პანტურკისტების მიზანი იყო თურქული იმპერიის შექმნა ბალკანეთიდან ალტამდე.
არამუსულმანური ხალხის განადგურების იდეა ოსმალეთის იმპერიის თურქ სულთნებსა და შემდეგ მათ შემცვლელებად მოსულ მლადოთურქ მმართველებს დიდი ხანია გააჩნდათ.სომხები მლადოთურქებში იწვევდნენ ზიზღს იმის გამო, რომ სომხების მიერ დასახლებული დასავლეთ სომხეთი ყოფდა სუფთა თურქულ დასახლებას აზერბაიჯანისგან.
[რედაქტირება] 1909 წ.
1-დან 4 და 12-დან 14აპრილამდე თურქი მმართველები ორგანიზებას უწევდნენ სომხების მასობრივ განადგურებას ვილაიეთებში ადანა და ალეპო/მლადოთურქების 1908წლის გადატრიალებამ არ შეიტანა დიდი ცვლილებები თურქეთში მცხოვრები სომხების მდგომარეობაზე.შედარებით უკეთეს მდგომარეობაში იყვნენ კილიკიის მოსახლე სომხები, რომლებმაც შეძლეს წინააღმდეგობა გაეწიათ 1890-იანი წლების განადგურებისათვის. რეაქციული თურქული შენაერთები კილიკიის სომხებს ადანაშაულებდნენ იმაში,რომ მათ სურდათ გამოესახლებინათ თურქები და აღედგინათ "სომხური სამეფო".
"სომხური საკითხის" საბოლოოდ გადასაწყვეტად 1909 წლის 31 მარტს ,ადანის ვალის ხელმძღვანელობით ჩატარდა გუბერნიის სხდომა.გადაწყვეტილება მიღებულ იქნა: სომხები უნდა გაენადგურებინათ. ამ გადაწყვეტილების შემდეგ მუსულმანურ მოსახლეობას დაურიგეს დიდი რაოდენობის იარაღი და ტყვია-წამალი,ციხეებიდან გამოუშვეს 500-მდე თურქი ავაზაკი.
1 აპრილს თურქების ბრბომ დაიწყო სომხების განადგურება ადანის ქუჩებში,რომელიც 3დღის განმავლობაში მიმდინარეობდა.რუმელიდან მოსული არმია,რომელიც ვითომ "წესრიგის დასამყარებლად" იყო,მიიღო მონაწილეობა ამ განაგურებაშო,რომელიც თავისი მასშტაბებით და განხორციელებული მეთოდებით პირველ განადგურებას აღემატებოდა. დასჯილი იქნენ დაახლოებით 30.000 ადამიანი,მათ შორის 20.000-ზე მეტი ადანის ვილაიეთში.ათობით სომხების მიერ დასახლებული პუნქტი დანგრეული და გადამწვარი იყო. მლადოთურქი ხელისუფლების გამოძიება იყო ფორმალური,რადგან მთავრობა ცდილობდა დაეწყნარებინა ევროპული საზოგადოების აზრი, შეემსუბუქებინათ სომხების პროტესტი და თავი აერიდებინათ პასუხისმგებლობისათვის. განადგურების მეთაურებმა და მონაწილეებმა თავი დააღწიეს დასჯას.
[რედაქტირება] I მსოფლიო ომის პერიოდი
1914 წლის აგვისტოში თურქეთის I მსოფლიო ომში ჩაბმამ,მლადოთურქების აზრით,მისცა მათ უნიკალური შანსი "სომხურ საკითხის" საბოლოოდ გადასაწყვეტად, სომხების საბოლოოდ განადგურებისა.გენოციდის ერთ-ერთი ორგანიზატორის,ტალაატ ფაშას,მოთხოვნით სიტყვა "სომეხიც" კი სამუდამოდ უნდა გამქრალიყო.
სამხედრო პოზიციის გამო მიღებული შეთანხმებით თურქეთის მთავრობამ ცოხეებიდან გამოუშვა ბანდიტები და მკვლელები.ამავდროულად დაიწყო სომეხი მოსახლეობის თურქეთის აღმოსავლეთი ვილაიეთიდან დეპორტაცია ქვეყნის სიღრმეში,სირიის უდაბნოთი.სომეხი ჯარისკაცები გარიცხულნი იყვნენ არმიის რიგებიდან და შემდეგ დახვეტილნი.
24აპრილი 1915წ
I ნაწილი
სომეხი მოსახლეობის გენოციდის დღედ მიჩნეულია 1915წლის 24აპრილი,როცა მლადოთურქმა მმართველებმა,რომელთა შორის მთავარ როლს ასრულებდა:ტალაატ ფაშა,ენვერ-ფაშა და ჯემალ-ფაშა -ბრძანეს შეეკრიბათ მთელი სომხური ინტელიგინეცია სტამბულში და დეპორტაცია გაეკეთებინათ.ბევრი იმავე დღეს მოკლეს.
1914 წლის 24აპრილი- ეს თარიღი იკავებს მნიშვნელოვან ადგილს არა მარტო სომხების გენოციდის ისტორიაში,არამედ მთლიანად სომეხი ხალხის ისტორიაში.ზუსტად ამ დღეს დაიწყო კონსტანტინეპოლში სომეხი ინტელექტუალური, რელიგიური, ეკონომიური და პოლიტიკური ელიტის მასობრივი დაკავება (დაჭერა),რამაც გამოიწვია მთლიანი განადგურება სომხური კულტურის მნიშვნელოვან შემოქმედთა მთელი პლეადისა. დასაკავებელთა სიაში მოხვდნენ სხვადასხვა პოლიტიკური ხედვისა და პროფესიის ხალხი: მწერლები, მსახიობები, მომღერლები, მასწავლებლები, ექიმები, იურისტები, ჟურნალისტები, ბიზნესმენები, პოლიციელები და რელიგიური ლიდერები; ერთადერთი, რითიც ისინი ერთმანეთთან იყვნენ დაკავშირებულნი არის - ეროვნება და საზოგადოებრივი მდგომარეობა. გამოჩენილი სომეხი ფიგურების დაკავება გრძელდებოდა პატარა შესვენებებით მაისის ბოლომდე,ამასთან ერთად დაჭერილებს არავითარ ბრალდებას არ უყენებდნენ.
I მსოფლიო ომი და სომხური გენოციდი თურქეთში
II ნაწილი
სომხური მოსახლეობის განადგურება გრძელდებოდა 1918წლის სექტემბრამდე.ბოლო სამი წლის განმავლობაში დაიღუპა 1,5მილიონზე მეტი სომეხი.დანარჩენები გაიქცნენ ან განსახლებულ იქნენ თურქების მიერ მესოპოტამიაში,ლიბანში და სირიაში უდაბნოს გავლით,სადაც უმეტესობა მათგანი შიმშილითა და ავადმყოფობით დაიღუპა.1მილიონზე მეტი ლტოლვილი სომეხი გაიფანტა მთელს მსოფლიოში.
შურისძიება
გენოციდმა შედეგად ის მოიტანა,რომ სხვადასხვა სომხური ორგანიზაციები, მიუხედავად არაერთაზროვნებისა, გაერთიანდნენ ერთი მიზნით - გენოციდის ყველა ორგანიზატორი უნდა დასჯილიყო.
შაან ნატალი (ფსევდონიმი საყვარელი ქალის პატივსაცემად) და გრიგორ მერჩანოვი შეუდგნენ შურისძიების განხორციელებას.შედგენილ იქნა 80კაცის ეგრეთწოდებული "შავი სია" -სომეხთა განადგურების ორგანიზატორების.დაიწყო მოსამზადებელი სამუშაო- დევნა, თვალთვალი, ინფორმაციის შეკრება, იარაღის მოძიება,რის შემდეგაც შურისძიების დრო მოვიდა.
-ტალაატ-ფაშა მოკლულ იქნა სოგომონ ტეილერიანის მიერ ბერლინში, 1921წლის 16მარტს (ბერლინის სასამართლომ იგი გაამართლა).
-ენვერ-ფაშა მოკლულ იქნა 1922წელს თურქისტანში წითელი კამანდირების აკოპონ (იაკოვ) მელკუმოვისა და გეორგი აგაბეკოვის მიერ. -ჯემალ-ფაშა მოკლულ იქნა 1922წლის 25ივნისს ტიფლისში: სტეპან ცახიკიანისა და პეტროს ტერ-პოგოსიანის მიერ. -შერიკ-ბეი მოკლულ იქნა 1922წლის 17აპრილს არამონ ეკრანიანომისა და შირაკიანომის მიერ.
სულ რაღაც 3წლის განმავლობაშუი 80-მდე გენოციდის ორგანიზატორი იქნა მოკლული.ასევე ლიკვიდირებულ იქნენ რამდენიმე დაბალი რანგის ათასამდე გენოციდის მონაწილე.
აღიარება
ჯერ კიდევ გენოციდის წლებში (1918=1923) მსოფლიო ძერჟავიკებმა მიიღეს რეზოლუცია,რომელიც სომხურ გენოციდს ასამართლებდა. აშშ-მ სამჯერ (1916,1919,1920) მიიღო მსგავსი რეზოლუციები,თუმცა ოსმალეთის იმპერიის ქმედების შეჩერება ვერ მოხერხდა. 1915წელს, საფრანგეთმა,დიდმა ბრიტანეთმა და რუსეთმა გამოსცეს ერთიანი დეკლარაცია,რომელიც ასევე სომხების განადგურებას ასამართლებდა.
სომხების გენოციდი აღიარებულია და გასამართლებულია ბევრი ქვეყნისა და საერთაშორისო ორჰანიზაციების მიერ. პირველმა,ოფიციალურად,ურუგვაიმ აღიარა და გაასამართლა სომხების გენოციდი (1965წ.). 1984წელს ჰააგის საერთაშორისო ტრიბუნალმა, 1987წელს-ევროკავშირმა, ევროპარლამენტმა, გაერომ დისკრიმინაციის შეწყვეტისა და უმცირესობის დასაცავად, მსოფლიო ეკლესიაღა კავშირმა და ა.შ.
სომეხთა გენოციდი ოფიციალურად აღიარეს და გაასამართლეს საფრანგეთმა,იტალიამ,გერმანიამ,ბელგიამ,შვედეთმა, ნიდერლანდებმა, შვეიცარიამ,რუსეთმა,პოლონეთმა, ლიტვამ,საბერძნეთმა,კიპრმა,სლოვაკეთმა,არგენტინამ (2კანონი,5რეზოლუცია), ვენესუელამ, კანადამ (1996,2002,2004), ვატიკანმა და სხვა სახელმწიფოებმა. ევროკავშირის ზოგიერთ ქვეყანაში სომხების გენოციდის ისტორიული ფაქტის უარყოფისთვის აღძრულია სისხლის სამართლის საქმე. (ჯარიმის სახით -45ათასი ევრო და 1წლამდე თავისუფლების აღკვეთა). აშშ-ის 50შტატიდან 40-მა ოფიციალურად აღიარა და გაასამართლა სომხების გენოციდი.ასევე 24აპრილი დააწესეს სომეხი ხალხის გენოციდის მსხვერპლთა ხსენების დღედ.
ანალოგიური გადაწყვეტილება მიიღეს უელსმა და ავსტრალიამ. 1970-იანი წლების ბოლოდან მოყოლებული 24აპრილს,ყოველ წელს,ამერიკის პრეზიდენტები გამოდიან სატელევიზიო მიმართვით ამერიკელი სომხებისადმი.
სადაზღვევო კომპანია New York Life-მა დაიწყო 1915წელს სომხური გენოციდის დროს დაღუპულთა ნათესავებისათვის კომპენსაციის გადახდა (საერთო თანხა კომპენსაციისა დაახლოებით 8მილიონი დოლარია).
დღევანდელი თურქეთი კატეგორიულად უარჰყოფს ისტორიულ ფაქტს სომეხთა გენოციდის შესახებ.