ديموكراسى2
Ji Wîkîpediya
ديموكراسي ضيية؟ ئيَستا لة سةردةميَكدا دةذين كة بانطي ئازادي و ديمكراسي لة هةموو كونجيَكي ئةم جيهانةدا دةنطي داوةتةوة. ئةوروثاي رؤذهةلاَت بةرطي رذيَمة ديكتاتؤريةكان كة نزيكةي نيو سةدةيةك مؤتةكةي سةر سنطيان بوو رامالَي و، كؤمارةكاني يةكيَتي سؤظيةتي داتةثيو خةريكن رذيَمة كؤمؤنيستةكانيان كة نزيكةي 75 سالَ حوكميانى دةكرد بة سيستةمطةلي ديموكراسي نويَ كة هةرطيز بةر لة ئيَستا نةيانبينيوة بطؤرِن. ئةم درامايةي لةطةلَ طؤرِانكارية كةم ويَنةكاني ئةوروثا جيهاني طرتةوة ديمةنةكاني ئاوات و طؤرِانكارية ديموكراسيةكان شويَنةكاني تري جيهانى ثؤشيوة و بزري كردووة. ئةوةتا باكور و باشوري ئةمريكا بوونةتة كيشوةري ديموكراسي و، ئةفريقياش سةردةميَكي نويَي ضاكسازي ديموكراسي بةخؤيةوة دةبينيَ و، ئاسياش داكوتاني رةطي رذيَمي ديموكراسي ضاثوك بةخؤوة دةبينيَ. ئةم دياردةيةي بلاَبونةوةي ديموكراسي لة جيهان ئةو قسةيةي طومانكردةكان بةدرؤ دةخات كة دةلَيَن ديموكراسي دةستكردي كلَتوري رؤذئاواية و لة هيض كلَتوريَكي تر سةرناكةويَ. لةم جيهانة كة ديموكراسي لة ولاَتاني جيا جياي جيهاندا وةك ذاثؤن و ئيتالَيا و ظةنزويَلا ثيادة دةكريَ، بؤية بؤ دامةزراوة ديموكراسيةكان هةية بلَيَن كة ديموكراسي جيَبةجيَكاري هيوا ئاواتةكاني مرؤظة لة بارةي ئازاديةكان و خودبةريَوةبردنةوة. بةلاَم ليَشاوي ئةم دة سالَةي رابردووي ئازاديةكان ماناي زامنكردن وسةركةوتني يةكجارةكي ئازاديةكان ناطةيةنيَ. ضيَستر.ي. فين ثرؤفيسؤر لة بابةتي ثةروةردة و سياسةتي طشتي لة زانكؤي ظاندةربيَلَت و بةريَوةبةري تؤرِي فيَركردني ناياب لة ضةند وتةيةكيدا لة كؤبونةوةيةكي ثةروةردةيي لة مانطواي ثايتةختي نيكاراطوا طوتي: "خةلَكي بيَطومان ئازاديان ثيَ لة ضةوسانةوة باشترة، بة لاَم خؤ ئةمة ماناي ئةوة نية كة سيستةمة ديموكراتةكان خؤخولَقيَنةرن و دريَذة بة مانةوةي خؤيان دةدةن، بةلَكو بة ثيَضةوانةوة بيرؤكةي ديموكراسي تةمةن دريَذة بةلاَم ثيادةكردني زةحمةتة".
بةها ديموكراسيةكان رةنطة لةم سةردةمة طةشةيان كردبيَ، بةلاَم ئةطةر ضاويَك بة ميَذووي دريَذي مرؤظايةتيدا بخشيَنين دةبينين كة هةر لة سةردةمي شؤرِشي فةرةنساوة بطرة لة كؤتايي سةدةي هةذدةم تا بة سةرهةلَداني رذيَمة تاك حيزبةكاني ناوةرِاستي سةدةي بيستةمدا دةطات هةميشة ذمارةي سيستةمة ديموكراتةكان كةم بووة و تةمةنيشيان كورت بووة. بةلاَم ئةم راستيةش هةر نابيَ ببيَتة مايةي رةشبيني ياخود نائوميَدي بةلَكو دةبيَتة مايةي روبةروبونةوة. ضونكة راستة حةز بؤ ئازادي ضةذتن حةزيَكي زكماكي مرؤظة بةلاَم ثيادةكردني ئازاديةكان ثيَويستي بة فيَربوون هةية. تؤ بلَيَ ئةم وةرضةرخانةي ميَذوش دةرفةت بدات دةرطا و كةنالَةكاني ئازاديةكان ئاوا بة والاَيي بميَننةوة، ئةمةيان ثرسيَكة و بة ويست و كؤذيري طةلانةوة - نةك بة ياسا سةختةكاني ميَذوو و بيَطومان بة ميهرةباني سةركردة خؤسةثيَنةكانةوة-بةندة.
بة ثيَضةوانةي هةنديَ تيَروانين خؤ كؤمةلَطةي ديموكراسي تةنها ئةو كؤمةلَطةية نيية كة تاك تيايدا سةرقالَي جيَبةجيَكردني ئامانجةكانيةتي. لةو كاتة ديوكراسي طةشة دةكات كة هاولاَتيان بةريَوةيان دةبةن بؤ ئةوةي ئازادية بةزةحمةت وةدةستهاتةكانيان ثيادة بكةن لة ريَطةي بةشداريكرن لة ذياني كؤمةلَطةكةيان بة هؤي بةشداربوون لة طفتوطؤي طشتي و هةلَبذاردني نويَنةرةكانيان و ليَثيَضينةوة لةطةلَ ئةو نويَنةرانة و قبولَكردني سينط فراواني و سازشكردن لة ذياني طشتيدا وةك ثيَويستيةكي ذياري كؤمةلَطةدا، بةلاَم دةبيَ ئةو هاولاَتيانة لةهةمان كات بةرثرسيار بن لة هاوكاريكردني تاكةكاني تري كؤمةلَطة لة دارِشتني ئايندةيةكي رؤشن كة بةها بنضينةييةكاني ئازادي و خودبةرِيَوةبردن بة بةردةوامي لة ئاميَز بطريَ. ثيَناسةكردني ديموكراسي حكومةتي طةل رةنطة لاي زؤر كةس ديموكراسي وشةيةكي باو بيَ، بةلاَم وةك ضةمكيَك تا ئيَستا بةهةلَة ليَي طةيشتبن و خراثيان بةكار هيَنابيَ بة تايبةتي كاتيَ دةبينين رذيَمة تاكرِةوةكان و ديكتاتؤرية سةربازيةكانيش هةولَ دةدةن وا خؤيان ثيشان بدةن بة هؤي بةرزكردنةوةي دروشم و ناوي ساختةي ديموكراسيةوة كة طةل لة ثشتيانة. بةلاَم سةرةرِاي ئةوةش ئةو هيَزةي كة بيرؤكةي ديموكراسي هةيةتي هةميشة هاندةريَك بووة بؤ سةرهةلَداني طوزارشتي قوولَ و بةهيَزي ويست و هزري مرؤظـ لة ميَذوودا: لة بيريسليسي ئةسيناي كؤنةوة بطرة تا بة ظاسلاَظـ هاظلَي كؤماري ضيكي ئيَستا دةطات و، لة راطةياندني سةربةخؤيي ناسراوةكةي تؤماس جيفرسؤنةوة لة سالَي 1776 بطرة تا بة دوا وتارةكاني ئةندريَ زاخارؤظـ لة سالَي 1989 وة دةطات. لة فةرهةنطدا ماناي ديموكراسي بةم شيَوةية نوسراوة: "حكومةتي طةل كة تيايدا دةسةلاَتي هةرة بلَند بةدةست طةلة و بةشيَوةيةكي راستةوخؤ لة لايةن هاولاَتيان يا نويَنةرة هةلَبذيَردراوةكانيان بةثيَي سيستةميَكي هةلَبذاردني ئازاد ثيادة دةكريَ". ئةبراهام لينكؤلَينيش بةم شيَوةية ثيَناسةي كردووة: "حكومةتي طةلة و بةريَطةي طةلة و بؤ طةلة". هةردوو زاراوةي ديموكراسي و ئازادي زؤر جار لةجياتي يةكتري بةكار دةهيَنريَن كةضي هةردووكيان هاوتاي ماناى يةكتر نين. ضونكة لة راستيدا ديموكراسي ضةثكيَ بيرؤكة و ثرةنسيثة لة بارةي ئازادي، بةلاَم هةروةها ذمارةيةك ثيادةكاري و ريَكاري لةخؤ دةطريَت كة لة ئةنجامي ميَذويةكي دريَذ و ثرِ مةينةتي هاتونةتة كايةوة. بة كورتي ديموكراسي ماناي بة دامةزراوةكردني ئازادية. هةر لةبةر ئةوةش دروستة ئةطةر بنضينة سةلميَندراوةكاني حكومةتي دةستوري و مافةكاني مرؤظـ و يةكساني لةبةردةم ياسادا لةهةر كؤمةلَطةيةكدا بةرجةستة ببن دةكريَ ناوي كؤمةلَطةي ديموكراسي ليَ بنريَ. سيستةمة ديموكراسيةكان بؤ دوو جؤر ثؤلين دةكريَن: سيستةمي راستةوخؤ و سيستةمي نويَنةران. لة سيستةمي ديموكراسي راستةخؤ هةموو هاولاَتيان بةبيَ دةستيَوةرداني بةرثرسة هةلَبذيَردراو يا دةستنيشانكراوةكان دةتوانن بةشداري لة دروستكردني برِيارة طشتييةكان بكةن. هةر بؤيةش ئةمجؤرة سيسةمة تةنها لةطةلَ بووني ذمارةيةكي كةمي هاولاَتيان شياوة – وةك ريَكخراويَكي كؤمةلَة خةلَكيَك ياخود ئةنجومةني هؤزيَك يان يةكةيةك لة سةنديكاكاني كريَكاران كة تيايدا ئةندامان دةتوانن لة يةك هؤلَدا كؤببنةوة بؤ تاوتويَكردني ثرسةكان و بريار وةرطرتن ض بة كؤدةنطي يا بة زؤرينةي دةنطةكان بيَ. ئةسيناي كن كة يةكةم سيستةمي ديموكراسي بوو لة جيهان بؤي لوا ديموكراسي راستةوخؤ ثيادة بكات بة هؤي ئةنجومةنيَك كة ذمارةي ئةنداماني لة نيَوان 5 تا 6 هةزار بوون – رةنطة ئةم ذمارةيةش طةورةترين ذمارة بيَ كة دةكريَ لة يةك شويَن كؤببنةوة و ديموكراسي راستةخؤ ثيادة بكةن. بةلاَم كؤمةلَطةي سةردةم لةبةر قةبارة ئالَؤزكاريةكانيةوة هيض دةرفةتيَكي وا بؤ ثيادةكردني ديموكراسي راستةخؤ دابين ناكات. تةنانةت لة باكوري رؤذهةلاَتي ويلايةتة يةكطرتووةكاني ئةمريكاش كة تيايدا كؤبوونةوةي ئةنجومةني شاري نيو ئينطلةند نةريتيَكي باوة زؤربةي شارو شارؤضكةكاني ئةو ناوضةيةش ئةوةندة طةورة بوونة بة شيَوةيةك كة ئةستةمة هةموو دانيشتواناني شاريَك لة يةك شويَن كؤبكريَنةوة بؤ تاوتويَكردني ثرسةكاني ثةيوةست بة ذيانياندا. ئةمرؤ باوتريَن شيَوةي ديمكراسي ض بؤ شاريَكي 50 هةزار كةسي ياخود بؤ ولاَتيَكي 50 مليؤني بيَت ديموكراسي نويَنةرانة، كة تيايدا هاولاَتيان بةرثرساني هةلَدةبذيَرن بؤ وةرطرتني برياري سياسي و دارِشتني ياساكان و بةريَوةبردني ثرؤطرامةكاني بةرذةوةندي طشتي. ئةمجؤرة بةرثرسانة بة ناوي طةل دةتوانن بة ووردي و بة شيَوةيةكي ريَكخراوةيي كة ثيَويستي بة وةبةرهيَناني كات و وزة لة بابةتي طشتي ئالَؤز بكؤلَنةوة بة شيَوةيةك كة زؤربةي تاكةكاني كؤمةلَطة نة تاقةت و نة حةوسةلَةشي بؤ هةبيَ. شيَواز و ضؤنيةتي هةلَبذاردني ئةمجؤرة بةرثرسانة زؤرن. بؤ نمونة لةسةر ئاستي نيشتماني دةكريَ ثةرلةمانتاران لةناوضةكان هةلَببذيَردريَن بةو ثيَيةي كة هةر ناوضةيةك يةك نويَنةر هةلببذيَريَت. لة سيستةمي نويَنةرايةتي ريذةييش هةر ثارتيَكي سياسي بة ثيَي ريذةي سةدي دةنطةكاني لةسةر ئاستي نيشتيماني لة ثةرلةماندا نويَنةري دةبيَ. دةكريَ هةلَبذاردنة ناوضةيي يا نيَوخؤييةكان ئةم شيَوازة نيشتيمانية ياخود شيَوازيَكي تر بةكار بهيَنن كة تيايدا راستةوخؤ هةر طروثيَك بة هؤي كؤدةنطي نويَنةري خؤيان دةستنيشان دةكةن. بة هةر شيَوازيَك بيَ بةرثرسة حكومية هةلَبذيَرداوةكان بة ناوي طةل ثؤستةكانيان بةريَوةدةبةن و لةبةردةم طةل بةرثرسيار دةبن. دةسةلاَتي زؤرينة و مافةكاني كةمينة لة هةموو سيستةمة ديموكراسيةكاندا هاولاَتيان ئازادانة و بةريَطةي حوكمي زؤرينة برياري سياسي وةردةطرن. بةلاَم خؤ حوكمي زؤينة هةردةم ديموكراسي نية: ضونكة كةس ناتوانيَ ناوي سيستةميَك بة رةوا و عاديلانة ببات ئةطةر بواري دا 51% هاولاَتياني 49%ي تر هاولاَتيان بة ناوي حوكمي زؤرينة بضةوسيَننةوة. لة كؤمةلَطةي ديموكراسي ثيَويستة لةطةلَ حوكمي زؤرينة طرةنتي بؤ مافةكاني مرؤظـ هةبن كة ئةمةش بؤ ثاراستني مافي كةمينةكان بةكار ديَت، ئينجا كةمينةكان نةتةوةيي، ئايني ياخود سياسي بن، ياخود كةمينة دؤرِاوةكاني مشتومرِي ياسايةكي نيَو ثةرلةمان بن. مافي كةمينةكان بة نيةتباشي زؤرينةوة نةبةستراوة و زؤرينةي دةنطيش لة بةينيان نابات. بؤية مافي كةمينةكان ثاريَزراوة ضونكة ياسا ديموكراسيةكان و دامةزراوةكان مافي سةرجةم هاولاَتيان دةثاريَزن. لة ليَكؤليَنةوةيةكي دايان راظيض نوسةر و رؤشنبير و ياريدةدةري ثيَشووى وةزيري ثةروةردةي ئةمريكا لة سيميناريَكي ثةروةردةيي لة ثؤلةندا هاتوة: " كاتيَك سيستةميَكي ديموكراسي نويَنةران ثيَ بة ثيَي دةستوريَك كار دةكات كة دةستورةكة دةسةلاَتي حكومةت دياري دةكات ومافي هةموو هاولاَتيان زامن دةكات، ئةم جؤرةي حكومةت ثيَي دةطوتريَ ديموكراسي دةستوري. لةمجؤرة كؤمةلَطةيةدا زؤرينة حوكم دةكات مافي كةمينةكانيش بة هؤي ياسا و بة دامةزراوةكردني ياسا ثاريَزراوة". ئةم ثيَكهاتانة ثيَكهاتة بنضينةييةكاني هةموو ديموكراسيةكاني سةردةم ثيَك دةهيَنيَ سةرةراي جياوازيةكاني نيَوانياندا لة رووي ميَذوو و كلَتور و ئابوريدا. سةرباري جياوزية طةورةكاني نيَوان سيستةمة ديموكراسيةكان وةك كؤمةلَطة و ولاَتان بةلاَم ثيَكهاتة سةرةكييةكاني حكومةتي دةستوري – حوكمي زؤرينة لة طةلَ ثاراستني مافي كةمينة و بالاَدةستي ياسا- لة حكومةتةكاني كةنةدا و كؤستاريكا و فةرةنسا و بؤتسوانا و ذاثؤن و هيندستاندا وةك يةك بةدي دةكريَن. كؤمةلَطةي ديموكراسي ديموكراسي لةوة زياترة كة تةنها كؤمةلَيَك ياسا و ريَسا بؤ ضؤنيةتي كاركردني حكومةت بيَت. لة سيستةمي ديموكراسي حكومةت بريتية لة شيرازةيةكي جؤراوجؤري دامةزراوة و ثارتي سياسي و ريَكخراو و كؤمةلَةدا. ئةم هةمةرِةنطية ثيَي دةطوتريَ فرةلايةني و مةرجةكةشي ئةوةية كة ئةو هةموو طروث و ريَكخراو و دامةزراوانة لة كؤمةلَطةي ديموكراسيدا بؤ بوون و سةلماندني شةرعيةت و دةسةلاَتيان وابةستةي حكومةت نين. لة كؤمةلَطةي ديموكراسي هةزارةها ريَكخراوي ناحكومي لةسةر هةردوو ئاستي نيشتيماني و نيَوخؤيدا كار دةكةن. هةنديَ لةو ريَكخراوانة رؤلَي ناوةنجيكاري نيَوان تاكةكان و تؤرِة ئالَؤزة كؤمةلَأيةتي و حكوميةكةي دامةزراوةكان دةبينن، خودي ئةو ريَكخراوانةش بةشيَكن لةو تؤرِة و بةو ثيَية رؤلَيَك دةطيَرِن كة بة حكومةت نةدراوة و، ئةوان دةرفةت بؤ تاكةكان دةرِةخسيَنن ماف و ئةركةكانيان وةك هاولاَتياني سيستةميَكي ديموكرات ثيادة بكةن. ئةم ريَكخراو و طروثانة بة جؤرةها رةنط و شيَوة بةرذةوةندي ئةندامةكانيان دةثاريَزن- ض بة ريَطةي ثشتيوانيكردني كانديد بؤ ثؤستي حكومي و تاوتويَكردني ثرسةكان ياخود هةولَدان بؤ كارليَكردن لة ثرؤسةي برِيار وةرطرتندا. هةر بةهؤي ئةم ريَكخراو و طروثانةش تاكةكان دةرطايان بؤ ئاوةلاَ دةبيَت بؤ ئةوةي بة شيَوةيةكي شياو لةكارةكاني حكومةت و كؤمةلَطةي خؤياندا بةشدار بن. نمونةش لةمبارةيةوة زؤر و جؤرا و جؤرن: ريَكخراوة خيَرخوازةكان، طروثةكاني ذينطة و ثاراستني ناوضةكان، ذوورةكاني بازرطاني و سةنديكاكاني كريَكاران. بيَطومان لةكؤمةلَطةي ديكتاتؤريدا هةموو ئةو ريَكخراو و طروثانة يان لة ذيَر ضاوديَري و سةرثةرشتي حكومةت دةبن ياخود حكومةت ليَثيَضينةوةيان لةطةلَدا دةكات، بةلاَم لة سيستةمي ديموكراسيدا دةسةلاَتي حكومةت بة ثيَي ياسا ديار و سنوردار كراوة و، لة ئةنجامدا ريَكخراوة ناحكوميةكان لة دةسةلاَتي حكومةت بةدوور دةبن و، بة ثيَضةوانة زؤر لةو ريَكخراوانة ضاوديَري هةلَس و كةوت و ليَثيضينةوة لةطةلَ حكومةوت دةكةن. بةلاَم طروثةكاني تري وةك ئةوانةي بايةخ بة هونةر، ئاين، ليَكؤلَينةوةي ئةكاديميايي و طروثي تري لةمجؤرة رةنطة بة ويستي خؤيان بريار بدةن ثةيوةنديةكي كةم ياخو د هةر ثةيوةندي لةطةلَ حكومةت نةبةستن. بةهؤي كةش و هةواي سةرقالَبوون بة ثراكتيزةكردني ديموكراسي لة كؤمةَلَطةي ديموكراسيدا هاولاَتيان دةتوانن لة ئةطةر و سنورةكاني ئازادي و ئةركةكانيان لة بواري خودبةريَوةبردن بكؤلَنةوة – دوور لة دةستيَوةردان و دةسةلاَتي دةولَةتدا. كؤلةطةكاني ديموكراسي • سةروةري طةل • حكومةتي دامةزراو لةسةر رةزامةندي طةل • حوكمي زؤرينة • مافي كةمينة • زامنكردني بنةماكاني مافي مرؤظـ • هةلَبذاردني ئازاد و رةوا • يةكساني لةبةردةم ياسا • ياسا رؤلَي خؤي ببينيَت • دةسةلآتي حكومةت سنوري لةدةستور دياركرا بيَت • فرةلايةني كؤمةلاَيةتي و ئابوري و سياسي • بووني بةهاكاني سينطفراواني و ثراطماتيزم و هاوكاري و سازشكردن.
يةكةم ديموكراتان دةستنيشانكردني يةكةمجاري سةرهةلَداني دياردةيةكي ئالَؤزي وةك ديموكراسي كاريَكي ئاسانة: دةولَةتي شاري ئةسينا لة سةدةى ثيَنجةمي ثيَش زاين (ث. ز). ئةسيناي ثيَريَكليز Periclis* ئةسيناي ئةو سةردةمة بة نيَوي ئةو كابراية ناسرابوو كة بووة سةرضاوةي بةهرةي تيؤرزانى سياسي و سياسةتواناني نةوةكاني ثاشتر ، بةلاَم ئةطةر بة ضاوي ئيَستا سةيري ئةسيناي ئةو سةردةمة بكةين زؤر لة لايةنةكاني ديموكراسيي ئةسينا بةسةير و نةناسراو ديَنة بةرضاو. دامةزراوةي سياسي ناوةندي لة ئةسيناي سةدةكاني 6 و 5 ث. ز ئةنجوومةن بوو، كة لة 5تا 6 هةزار ئةندامي ثيَطةيشتوو ثيَكهاتبوو.(ئافرةت و كؤيلة و بيَطانةكان مافي ئةندامبوونيان لةو ئةنجومةنة نةبوو).دةتوانرا لةو ئةنجومةنة بةهؤي زؤرينةي سادةي دةنطةكان بريار لةسةر هةر ثرسيَكي نيَوخؤيي بدريَ بيَ ئةوةي هيض ريَطريَكي ياسايي هةبيَت. دادطاييكردنةكانيش بةهؤي دةستةي سويَنخؤران كة لة (501) هاولاَتي ثيَكهاتبوو بةريَوة دةضوو و، ئةوانيش بة دةنطدان برياريان لةسةر تؤمةتباران دةدا. لةهةمووي سةرنج راكيَشتر لة ديموكراسيةكةي ئةسينا ئةوة بوو كة نويَنةراني ئةنجومةنةكة هةلَبذيَردراو نةبوون، ضونكة ئةسيناييةكان لةو برِوايةدا بوون كة هةموو هاولاَتيةك مافي هةية هةر ثؤستيَكي حكومي وةربطريَت. هةرضةندة ذمارةي ئةو ثؤستة حكوميانةش لةو كاتة كةم بوون: ذةنةرِالَةكاني سوثا هةلَدةبذيَردران و بؤ ماوةي لة ثؤستةكانيان دةمان، جطة لةوة لة ئةسيناي ثيركليز هيض دامةزراوةيةكي راثةرِاندني كاري حكومةت وةك سةرؤكي ولاَت و سةرةك وةزيران وكابينةي حكومةت ياخود كارمةندي حكومةت بةدي نةدةكران. هةر بؤيةش قورسايي برِيار وةرطرتن كةوتبووة سةر شاني هاولاَتياني ئةندام لة ئةنجومةني ولاَت – ئةو بارةيةوة كة زؤربةي خةلَك ئيَستا ثيَيان قبولَ ناكريَ. بةهؤي نةبووني سنوري دةستوري بؤ ئةسيناي ثيَركليز لة لايةن وتارخويَني زؤرزان و فيَلَباز دووضاري لاطيري و بةكارهيَنان بوو، خؤ هةر ئةم ئةسيناية ديموكراتة بوو كة حوكمي لة سيَدارةداني دذي سوقرات فةيلةسوفي بةناوبانط دةركرد – بةمةش ئةسينا خؤي دووضاري دوذمنايةتي سةختي ئةفلاتؤني قوتابي بةهرةمةندي سوقرات كرد. سةرةرِاي دوذمنان و خالَة لاوازةكاني ديموكراسياي ئةسينا طولَيَكي ناسكؤلَة نةبوو، ضونكة تةمةني طةيشتة نزيكةي 200 سالَ و تةنانةت بة قةيراني شةرِي ثيلَؤثؤنيسياي سالَي 404 ث.ز يشدا دذي دوذمني سةرسةختةكاني ئةسينياييةكان كة خةلَكي سثارتة بوون تيَثةر بوو.
مافةكان مافة نةطؤرِةكان "ئيَمة ئةم راستيانة بة حاشاهةلَنةطر دادةنيَين، ئةويش كة هةموو مرؤظ بة يةكساني بةديهاتوون و يةزداني مةزن مافي نةطؤرِي وةك مافي ذيان و ئازادي و هةولَدان بؤ وةدةستهيَناني بةختياري ثيَ بةخشيون. بؤ زامنكردني ئةم مافانةش حكومةتةكان لة نيَو مرؤظدا دادةمةزريَن و دةسةلاَتة رةواكانيان لةرةزامةندي طةلةوة سةرضاوة دةطرن." ئةم وشة بة نرخانةي تؤماس جيفرسؤن لة سةدةي حةظدةهةمدا لة جارِنامةي سةربةخؤيي ئةمريكادا هاتوون، بةم وشانة جيفرسؤن ثرةنسيثيَكي سةرةكي ضةسثاند كة دةبيَ حكومةتي ديموكراسي لةسةري دابمةزريَ. لة ديموكراسي حكومةتةكان ئةو ئازادية بنضينةييانةي كة جيفرسؤن باسيان ليَوة دةكات بةخةلَك نابةخشن، بةلَكو خودي حكومةتةكان بؤ ثاراستني ئةم ئازاديانة – كة مرؤظـ هةر لة ساتي لةدايكبوونيةوة هةيةتي- دادةمةزريَن. بة ثيَي دارِشتني فةيلةسوفةكاني سةردةمي رينيَسةنس لةسةدةكاني حةظدةم و هةذدةهةمدا، مافة نةطؤرِةكان ئةو مافانةن كة يةزداني مةزن بة مرؤظي بةخشيون و مافطةلي سروشتين و، بة ثيَكهيَناني كؤمةلَطةي مةدةني لة بةين ناضن و نة كؤمةلَطة و نة حكومةت دةتوانن مرؤظـ لةو مافانة "رووت- alienate" بكةنةوة. مافة نةطؤرِةكان بريتين لة: ئازادي قسةكردن و رادةربرِين و ئاين و بيركردن و كؤمبون و يةكساني لةبةردةم ياسا. بيَطومان ئةو مافةنةطؤرِانة ليستيَكي دوور و دريَذيان نيية، بةلاَم لة هةموو كؤمةلَطةيةكي ديموكراسي كاكلي مافةكاني تر ثيَكدةهيَنن بؤ نمونة وةك هةبووني دادطاييكردني رةوا، كة دةبيَ هةموو حكومةتيَكي ديموكراسي بيثاريَزيَ. ضونكة بووني ئةو مافانة ثةيوةندي بة بووني حكومةتةوة نيية – بؤيةش ناكريَ بة ياسايةك لة بةين ببريَن يا لة ذيَر هةرةشةي هةوةسيَكي كاتي زؤرينةي هةلَبذيَردراودا بيَت. بؤ نمونة يةكةم هةمواركردني دةستوري ئةمريكا ئازادي ئاين ياخود رؤذنامةواني بة خةلَك نابةخشيَت، بةلَكو ريَطة لة كؤنطرس دةطريَت هيض ياسايةك دةربكات ثيَضةوانةي ئازاديةكاني قسةكردن و ئاين و كؤمبووني ئاشتيانة بيَت. ليؤناردؤ ليظي ميذونوس طوتويةتي: "دةبيَ تاكةكان ئازاد بن و حكومةتةكةيان ئازاد نةبيَ". بيَطومان دارِشتني ووردةكاريةكاني ئةم ئازاديانة لة كؤمةلَطةيةكةوة بؤ كؤمةلَطةيةكي تر جياوازي هةية، بةلاَم هةموو سيستةميَكي ديموكراسي ئةركي ئةوةية دامةزراوةيي دةستوري و ياسايي و كؤمةلاَيةتي بونيات بنيَت بؤ ئةوةي ئةم ئازاديانة بثاريَزيَت.
قسةكردن ئازادي قسةكردن و رادةربرِين روحي هةموو سيستةميَكي ديموكراسية، ضونكة مافي مشتومرِ و دةنطدان و كؤمبوون و نارِةزايي دةربرِين و ثةرستن و زامنكردني دادثةروةري بؤ هةمووان – ئةمانة هةمووي بة هةلَقولاَني بيَ سنوري قسةكردن و زانياريةكانةوة بةندة. نوسةري كةنةدي ثارتريك ويلَسؤن دانةري بةرنامةي تةلةفزيؤني (خةبات بؤ ديموكراسي) دةلَيَ: "ديموكراسي ثةيوةنديكردنة: خةلَكي قسة لةطةلَيةكتري دةكةن لةبارةي طرفتة طشتيةكان و ثيَكةوة ضارةنوسيَكي هاوبةش دادةرِيَذن. بةر لةوةي خةلَك بتوانن حوكمي خؤيان بكةن دةبيَ طوزارشتكردن لةخؤيان ئازاد بيَت". هاولاَتيان لة كؤمةلَطةي ديموكراسي بةو قةناعةتةوة دةذين كة بةهؤي ئالوطؤرِكردني ئازادي بير و بؤضونةكانيان لة كؤتاييدا راستي بةسةر ساختةكاريدا زالَ دةبيَت و لة بةهاكاني خةلَكاني تر باشتر تيَدةطةن و خالَةكاني سازش باشتر ديار دةكريَن و ريَطةي ثيَشكةوتن دةكريَتةوة. هةرضةند قةبارةي ئةمجؤرة ئالوطؤرِكردنة طةورةتر بيَت ئةوةندة باشترة. نوسةري ئةمريكايي ي.ب.وايت بةم شيَوةية باسي ليَوة دةكات: "رؤذنامةواني لة ولاَتة ئازادةكةي ئيَمةدا جيَطةي متمانةية و باشة ئةويش نةك لةبةر كارةكتةرة باشةكةي، بةلَكو لةبةر هةمةرةنطيةكةي. هةرضةند خاوةن رؤذنامةكان زؤر بن و هةر يةك بةدواي راستيةكةي ئةو دةيةويَت بطةرِيَن خةلَكي ئاسايي وةك من و تؤ دةتوانين بة راستي و رؤشنايي بطةين ......... كةواتة بيَ مةترسي لة زؤري ذمارةي رؤذنامةكانداية". حكومةتة ديموكراسيةكاني بة ثيَضةوانةي دةولَةتاني ديكتاتؤري كؤنترؤلَي رؤذنامةكان ياخود ريَطايان ثيَ نيشان نادات و حوكميش لةسةر ناوةرؤكي نوسين وقسةكانيان نادةن. ديموكراسي ثشت بة هاولاَتياني بة سةواد و تيَطةيشتوو دةبةستيَت كة دةتوانن بة فراوانترين مةوداي زانياريةكان بطةن، ئةمةش بواريان ثيَ دةدات بة فراوانترين شيَوة لة ذياني كؤمةلَطةكةياندا بةشدار بن. نةفامي تؤوي بيَباكي ليَ شين دةبيَت. طةشةسةندني ديموكراسي بة وزةى هاولاَتيانةوة بةندة و ئةويش بة هةلَقولاَني ئاسان و بيَ تةطةرةي بيرؤكة و زانياري و بؤضون و ثيَشبينيةكانةوة بةستراوة. بةلاَم ئةطةر ميديا يا ريَكخراوةكاني تري ئازادي قسةكردنيان بة ضةوتي بةكار هيَنا- نةخاسمة ئةطةر ناوةرؤكي بلاوكراوةكانيان بة ديدي زؤرينة ساختة و قيزةوةن و سةرةرِؤييانة بوو- ئةوسا دةبيَ حكومةت ضي بكات؟ وةلاَم ليَرةدا ئةوةية كة حكومةت نابيَت هيض بكات. ضونكة بة كورتي كاري حكومةت نية برِيار لةسةر ئةمجؤرة كارانة بدات. بة طشتي ضارةسةري ئةم ضةوتية فراوانتركردني ئازادي قسةكردنة. هةرضةندة رةنطة ئةم بؤضونة دوو واتاي دذ بةيةك هةلَبطريَت، بةلاَم، هةر بة ناوي ئازادي قسةكردن ثيَويستة ديموكراسي بةرطري لةو كةسانة بكات كة بانطةشة بؤ هزري سةركوتكردني ئازادي قسةكردن دةكةن. داكؤكيكردني هاولاَتياني كؤمةلَطةي ديموكراسي لةم مافة لةسةر بناغةي ئةو قةناعةتةية كة دةلَيَ لة كؤتاييدا مشتومرِي كراوة ريَطة بؤ راستيي زياتر و ذيري زياتري هاولاَتيان دةكاتةوة نةك تةثةسةركردن و سةركوتكردني ئازادي قسةكردن و راي جياواز. لةوةش زياتر داكؤكيكاران ئازادي قسةكردن دةلَيَن كة سةركوتكردني ئةو قسةيةي كة من ئةمرِؤ ثيَم زيانبةخشة دةبيَتة مةترسي بؤ سةر ثيَرِةوكردني ئازادي قسةكردني من لة دوارؤذدا ئةطةر تؤ يا كةساني تر بة زيانبةخشي دابنيَن. هةروةها يةكيَك لة بةرطرية كلاسيكيةكاني ئازادي قسةكردن بؤضونةكةي جؤن ستيوارت ميلَ/ي فةيلةسوفي بةريتانيايي بوو كة لة سالَي 1859 لة وتاريَكيدا بة ناوي (لةبارةي ئازادي) نوسيبووي: "ئةطةر ئازادي قسةكردن كث بكريَت ئةوا هةموو كةس زياني ثيَدةطات. ضونكة ئةطةر بؤضوني كثكراو راست بيَت ئةوا هةلَطراني لة دةرفةتي طؤرِيني ئةو بؤضونة هةلَة بةو بؤضونة راستة بيَبةش كران. ئةطةريش بؤضونةكة هةلَة بوو ......... ئةوا ئةوان لة مافي طةيشتن بة بؤضوني راست و روون و طةش كة لة ئةنجامي ثيَكداداني بؤضونة راست و ضةوتةكان ديَتةكايةوة بيَبةش كران". لة ئةنجامة سروشتيةكاني ئازادي قسةكردن مافي كؤمبون و داواكردني ئاشتيانةي هاولاَتيانة كة حكومةت طويَ لة طلةييةكانيان بطريَت. بة بيَ ئةو دوو مافةش ئازادي قسةكردن بةهاي ناميَنيَت. هةر بؤيةش ئازادي قسةكردن ثةيوةنديةكي نزيك و بةهيَزي لةطةلَ – بةلَكو جياناكريَتةوة لة- مافةكاني كؤمبوون و نارةزايي دةربرِين و داواكردني ئةنجامداني طؤرِانكاري هةية. حكومةتة ديموكراتةكان دةتوانن بة شيَوةيةكي ياسايي شويَن و كاتي كؤمبون و ريَثيَوانة جةماوةرية سياسيةكان بؤ ثاراستني هيَمني و ئاسايش ريَك بخةن، بةلاَم ناتوانن ئةو دةسةلاَتةيان بؤ قةدةغةكردن يا سةركوتكردني ئةو طروثانةي كة دةيانةوةيَ دةنطي نارةزايي خؤيان بةرز بكةنةوة بةكار بهيَنن.
ئازادي و باوةرِ ئازادي ئاين ياخود بة واتايةكي فرازوانتر ئازادي ويذدان ماناي ئةوةي كة نابيَ داوا لة كةس (نيَر يان ميَ) بكريَت باوةرِ بة هيض ئاينيَك يا باوةرِيَك بة ثيَضةانةي ويستي خؤى بكات. سةرةرِاي ئةوةش نابيَت هيض كةس بة هيض شيَوةيةك سزا بدريَت سةبارةت بةوةي كة ئاينيَكى لة جياتي ئاينيَكي تر هةلَبذاردووة ياخود، بةراستي نايةويَ باوةرِ بة هيض ئاينيَك بكات. دولَةتي ديموكراسي دان بةوةدةنيَ كة باوةرِي ئايني هةر تاكيَك كاروباريَكي كةسايةتي ثةتية. ئازادي ئاين ماناي ئةوةية كة حكومةت بؤي نيية زؤر لةكةس بكات باوةرِ بة باوةرِيَك يا ئايني رةسمي بكات. هةروةها ناكريَ مندالاَن بةزؤر بؤ قوتابخانةيةكي ئايني دياريكراو رةوانة بكريَن و، نابيَ هيض كةس بةزؤر لة كؤبونةوةي ئايني ض بؤ نويَذكردن ياخود بةشداريكردن لة ضالاَكييةكي ئايني بة بيَ ويستي خؤي ناضار بكريَت ئامادة بيَت. بةهؤي ميَذووي دريَذ يا نةريتي باو زؤر لة طةلاني ديموكرات بة رةسمي ئاينيَكيان دةستنيشان كردووة بؤ خؤيان و ئةو ئاينة ثشتيواني دةولَةتي زامنكردووة. بةلاَم لةطةلَ ئةوةشدا ئةمةيان نابيَتة بةهانةيةك بؤ حكومةت كة خؤي لة ثاراستني ئاينةكاني تر كة لة ئايني دةولَةتدا جياوازة بشاريَتةوة. هاولاَتيةتي: ماف و ئةركةكان سيستةمة ديموكراسيةكان لةسةر ئةو ثرةنسيثة دامةزراون كة دةلَيَ حكومةت بؤ خزمةتكردني هاولاَتيان دادةمةزريَت: ضونكة هاولاَتيان بؤ خزمةتكردني دةولَةتي ديموكراسي نةهاتوونةتة كايةوة. بة واتايةكي تر طةل هاولاَتين نةك كؤيلةي دةولَةتي ديموكراسين. لة كاتيَكدا دةولَةت مافي هاولاَتياني خؤي دةثاريَزيَت، هاولاَتيان لةطةلَ ئةو دةولَةتة بة ئةمةك دةبن. بةلاَم لة سيستةمي ديكتاتؤريدا دةولَةت وةك قةوارةيةك لة كؤمةلَطةدا جياوازة و، داواي دلَسؤزي لة طةل دةكات بيَ ئةوةي هيض ثابةندبوونيَكي خؤي بؤ زامنكردني رةزامةندي ئةو طةلة لةسةر كردارةكاني ثيشان بدات. كاتيَك هاولاَتيان لة سيستةمي ديموكراسي لة ثرؤسةي دةنطدان بةشدار دةبن ئةوان ئةوكات ماف و بةرثرسيارةتي خؤيان بةجيَدةطةيةنن بؤ دةستنيشانكردني ئةو لايةنةي بةناوي ئةوانةوة حوكم دةكات. بةلاَم بة ثيَضةوانة لة دةولَةتي ديكتاتؤريدا كرداري دةنطدان تةنها شةرعيةتدانة بةو كةسانةي كة ثيَشوةختة رذيَم دةستنيشانياني كردووة. دةنطدانيش لةوجؤرة كؤمةلَطةيةدا نة ماف و نة ئةرك بؤ هاولاَتيان لةخؤي دةطريَت- بةلَكو تةنها نمايشيَكي زؤرةمليَية بؤ ثيشانداني ثشتيواني بؤ حكومةت. لة سيستةمي ديموكراسي هاولاَتيان مافي ئةوةيان هةية ببنة ئةندام لة هةر ريَكخراويَك كة حةزيان ليَ بيَت بة مةبةستي بةشداريكردن لة ذياني رؤذانةي كؤمةلَطةكةيان و، ئةم ريَكخراوانةش سةربةخؤن. لة هةمان كاتدا دةبيَ هاولاَتيان ئةو ئةركة قبولَ بكةن كة بةشداربوونيان وايان ليَدةكات كة: لةبارةي ثرسةكان ئاطادار بن، سينطفراواني بنويَنن لةبةرامبةر ئةوانةي راي جياوازيان هةية، لةكاتي ثيَويستدا بؤ طةيشتن بة ريَكةوتن ثةنا بؤ سازش ببةن. بةلاَم لة دةولَةتي ديكتاتؤريدا طروثة خؤبةخش و سةربةخؤكان دةطمةنن ياخود هةر بوونيان نيية. ئةو طروث و ريَكخراوانة بؤ تاوتويَكردني ثرؤسةكان بؤ تاكةكان ياخود بؤ بةريَوةبردني ثرسةكاني تايبةت بة خؤيان بة كار نايةن، بةلَكو وةك دةستيَكي تري دةولَةت بؤ سةثاندني هيَزي خؤي بةسةر كؤيلةكانيدا بةكاردةهيَنريَن. خزمةتي سةربازي نمونةيةكي ترة بؤ ثيشانداني جياوازي ماف و ئةركةكان لة نيَوان سيستةمي ديموكراسي و ناديموكراسيدا. رةنطة دوو ولاَت ثيَويستيان بة خزمةتي سةربازي طةنجةكاني خؤيان لة كاتي ئاشتيدا هةبيَت. لة ولاَتي ديكتاتؤري ئةم ئةركة يةك لايةنة دةسةثيَنريَت. بةلاَم لة دةولَةتي ديموكراسيدا خزمةتي سةربازي ئةركيَكة هاولاَتيان دةيطرنة ئةستؤ بة هؤي ئةو ياسايانةي كة حكومةتي هةلَبذيَردراو لة لايةن ئةوانةوة دةريكردوون. لة هةر يةكيَك لةو دوو جؤرة كؤمةلَطةيةشدا، رةنطة خزمةتي سةربازي لةكاتي ئاشتي مايةي بيَزاري تاكةكان بيَت. بةلاَم هاولاَتي سةرباز لة كؤمةلَطةي ديموكراسي بةو هةستة خزمةتي سةربازي دةكات كة ئةو ئةركيَك جيَبةجيَ دةكات كة كؤمةلَطةكةي خؤي بةوثةرِي ئازاديةوة هةلَيبذاردووة. جطة لةوةش ئةنداماني كؤمةلَطةي ديموكراسي دةتوانن بة برِياريَكي طشتي ئةو ئةركة بطؤرِن: ئةويش كة خزمةتي سةربازي زؤرةملي نةهيَلَن و لة جياتيدا ياساي ثيَكهيَناني سوثا لةسةر ئةركي خؤبةخشةكان وةك كة لة ويلايةتة يةكطرتووةكاني ئةمريكا كاري ثيَدةكريَت، ياخود ماوةي خزمةتي سةربازي بطؤرِن وةك لة ئةلَمانيا كاري ثيَكراو، ياخود وةك سويسرا خزمةتي سةربازي يةدةك بؤ ثياوان وةك مةرجيَك بؤ بة هاولاَتيبوون دياري بكات. هاولاَتيبوون لةم نمونانة ثيَناسةيةكي فراواني ماف و ئةركةكان لةخؤي دةطريَت، نةخاسمة كة هةردووكيان دوو رووي يةك دراون. ضونكة كاتيَك هةر تاكيَك مافةكاني خؤي ثيادة دةكات لةهةمان كاتدا ئةركي خؤيةتي ئةو مافانة بثاريَزيَ و بةهيَزيان بكات – هةم بؤ خؤي و هةم بؤ تاكةكاني تر. تةنانةت هاولاَتيان لة سيستةمة ديموكراسية رةسةنةكانيشدا لةم هاوكيَشةية خراث دةطةن و زؤربةي جار سوود لة مافةكانيان وةردةطرن و ئةركةكاني خؤيان لةبير دةكةن. هةر وةك زاناي بواري سياسيةت بيَنجامين باربةر دةلَيَ: "زؤربةي جار خةلَكي وا لة ديموكراسي دةطةن كة حوكمي زؤرينةية و، واش لة تيَدةطات كة مافةكان مولَكي تايبةتي تاكةكانة و لة ئةنجاميشدا دذي ديموكراسي زؤرينة دةبيَت، بةلاَم ئةمةيان بة هةلَة تيَطةيشتنة لة ديموكراسي و لة مافةكانيش". بيَطومان راستة كةوا تاكةكان مافة بنضينةيي ياخود نةطؤرِةكان ثيادة دةكةن ، مافي وةك- ئازادي قسةكردن و كؤمبوون و ئاين - كة لة خؤياندا سنور بؤ هةموو سيستةميَكي ديموكراسي دياري دةكةن. لةم روانطةيةشةوة مافةكاني تاك سةنطةريَكن لةدذي خراث بةكارهيَناني دةسةلاَت لة لايةن حكومةت ياخود زؤرينةيةكي سياسي كاتيدا.
بةلاَم لة روانطةيةكي جياوازدا، مافةكان – هةروةك تاكةكان- لة دوورةثةريَزييةوة كار ناكةن. ضونكة مافةكان مولَكي تايبةتي تاكةكان نين، بةلَكو بوونيان بة دانثياناني تاكةكاني تري كؤمةلَطةوة وابةستةية. دةنطدةر وةك فةيلةسوفي ئةمريكايي سيدني هوك دةلَيَ: "ثاريَزةري سةرةكي ئازاديةكاني خؤيةتي". لةم روانطةيةشةوة حكومةتي ديموكراتي كة لة لايةن دةنطدةرانةوة هةلَدةبذيَردريَ و لةبةرامبةريشيان بةرثرسةكان دوذمني مافةكاني تاكةكان نية بةلَكو ثاسةواني مافةكانيانة. هةر بؤ بةهيَزكردني مافةكانيان هاولاَتياني كؤمةلَطةي ديموكراسي ئةرك و ثابةندية مةدةنيةكانيان جيَبةجيَ دةكةن.
ئةطةر بة شيَوةيةكي طشتي قسة بكةين، ئةو ئةركانةي ئاماذةيان ثيَكراوة بريتين لة بةشداريكردن لة بةريَوةبردني سيستةمي ديموكراسي بؤ ئةوةي كارايي كاركردني زامن بكريَت. لايةنيكةم ثيَويستة هاولاَتيان ئاطاداري ثرسة طرنطةكاني ثةيوةست بة ذياني رؤذانةي كؤمةلَطةكةيان بن – ئةطةر تةنها بؤ ئةوة بيَت كة بة شيَوةيةكي ذيرانة دةنط بة كانديدةكاني خؤيان بؤ ثؤستي بةرز دةثالَيَون. ثابةندبون يا ئةركةكاني تري وةك كاركردن وةك سويَندخؤر لة دادطا، كة رةنطة ياسا بةسةر هاولاَتياني بسةثيَنيَت، بةلاَم زؤربةي ئةرك و ثابةندبوونةكان خؤويستن. كرؤكي كرداري ديموكراسي بةشداربووني كارا و ئازادانةي هاولاَتيانة لة ذياني طشتي كؤمةلَطة يا ولاَتي خؤيان. بة بيَ ئةو بةشداربوونة فراوان و بةردةوامة ديموكراسي لاواز دةبيَت و دةبيَتة ثرؤسةيةك بؤ ثاراستني طروث يا ضةند ريَكخراويَكي بضووك. بةلاَم بة بةشداربووني كاراي تاكةكاني هةموو تويَذةكاني كؤمةلَطة ئةوسا ديموكراسي بةرطةي هةموو ئةو طةردةلولة ئابوري و سياسيانة دةطريَت كة بةسةر كؤمةلَطةدا ديَن، بة بيَ ئةوةي ئةو ماف و ئازاديانةي سويَندخوراوة بثاريَزريَن بكاتة قورباني ئةو بةرطةطرتنة. بةشداربووني كارا لة ذياني رؤذانة زؤرجار بة خةبات لة ثيَناو وةدةستهيَناني ثؤستي سياسي ثيَناسة دةكريَت. بةلاَم بةشداربووني هاولاَتيان لة كؤمةلَطةي ديموكراسي زؤر لةوة زياترة كة تةنها بةشدارى لة كيَبرِكيَي هةلَبذاردندا بيَت. لةسةر ئاستي طةرِةك و شاراوانيةكان هاولاَتيان رةنطة لة قوتابخانةكان كار بؤ حكومةت بكةن ياخود طروثي طةرِةكةكان ثيَك بهيَنن و هةروةها خؤيان بؤ ثؤستةكاني شارةوانيش كانديد بكةن. بةلاًَم لةسةر ئاستي ولاَت ياخود هةريَم هاولاَتيان دةتوانن دةنط و قةلَةمةكاني خؤيان بخةنة نيَو تةوذمي مشتومرِي رؤذانة لة بارةي ثرسة طشتيةكان، ياخود دةتوانن ثةيوةندي بة ثارتة سياسيةكان ياخود سةنديكاكان ياخود ريَكخراوة خؤبةخشةكاني تر بكةن. بةطشتي ئةو بةشداريةي هاولاَتيان لةهةر ئاستيَكدا بيَت باشة، ضونكة ديموكراسي دروست بة بةشداربووني هؤشيارانة و بةردةوامي هاولاَتياني هةموو ضين و تويَذةكانةوة بةندة. ديموكراسي وةك دايان رلاظيض دةلَيَ: "ثرؤسةيةكة، شيَوةيةكي ثيَكةوة ذيان و كاركردنة. ديموكراسي بةرةوثيَشضوونة نةك ضةقبةستن. ديموكراسي ثيَويستي بة هاوكاري و سازش و سينطفراواني هةموو هاولاَتيان هةية. سةرخستني زةحمةتة و ئاسان نية. ضونكة ئازادي ماناي بةرثرسيارةتيية نةك ئازادبوون لة بةرثرسيارةتيةكان". ديموكراسي بةرجةستةكردني بيرؤكة نايابةكاني ئازادي و طوزارشت لةخؤكردنة بةلاَم لة هةمان كاتدا باش زانيني سروشتي مرؤظة. ديموكراسي داوا ناكات هاولاَتياني لة سةرتاسةري جيهاندا ثاكيزة بن بةلَكو بةرثرسيار بن. هةر وةك زاناي ئةمريكايي ئاينزاني رةينهؤلَد نيَبهورِ دةلَيَ: "ئةوةي ديموكراسي مومكين دةكات تواناي مرؤظـة بؤ دادثةروةري، بةلاَم ئةوةي ديموكراسي دةكات بة زةرورةتيَك مةيلي مرؤظـة بؤ زؤرداري". مافةكاني مرؤظـ و ئامانجة سياسيةكان
وةك بنةمايةك ثاراستني مافةكاني مرؤظـ بةشيَوةيةكي فراوان مايةي قبولَكردنة: ئةم ثرةنسيثةش لة دةستورةكان لةسةرانسةري جيهاندا نوسراوة و هةروةها لة ثةيماننامةي نةتةوة يةكطرتووةكان و ريَككةوتنة نيَودةولَةتيةكاني وةك ياساي كؤتايي هيلسنكي (كؤنفرانسي ئاسايش و هاوكاري لة ئةوروثا- CSCE). ليَكجياكردنةوةي جؤرةكاني مافةكانيش كاريَكي ترة. لة سةردةمةكاني دوواييدا مةيليَك هاتة كايةوة – بة تايبةتي لة نيَوان ريَكخراوة نيَودةولَةتيةكان- بؤ فراوانكردني مافة بنضينيةييةكاني مروظـ. ئةم طروث و ريَكخراوانة لة ثالَ مافة بنضينةييةكاني قسةكردن و مامةلَةي يةكسان لةبةردةم ياسا مافي هةبووني دةرفةتي كار و خويَندن وبووني كلتور يا نةتةوةي تايبةت بة خود و هةبووني ئاستي مةعقولي ذيان. ئةمانة هةمووي دةسكةوتي بة بةهان بةلاَم كاتيَك ئةم دةسةلاَتثيَدانانةي لةمجؤرةي سةرةوةي وةك ماف بلاَو دةبن و دةذميَردريَن ئةوسا لةبةهاي مافة بنضينيةكاني مرؤظـ كةم دةكةنةوة. سةرةرِاي ئةوةش هيَلي جياكةرةوةي نيَوان هةموو ئةو مافانةي تاكةكان هةيانة و نيَوان ئةو ئامانجانةي كة تاك و ريَكخراو و حكومةتةكان لة ثيَناوي خةبات دةكةن. ضونكة حكومةتةكان لة ريَطةي دان بةخؤطرتن ياخود سنورداركردني دةسةلاَتةكاني خؤيان مافة نةطؤرِةكاني وةك مافي قسةكردن دةثاريَزن. دابينكردني ثارة بؤ ثةرةثيَداني خويَندن و دابينكردني خزمةتطوزاري تةندروستي ياخود زامنكردني دةرفةتي كار ثيَويستيان بة ثيَضةوانةي سنورداركردني دةسةلاَتي حكومةت هةية: سةرقالَبووني ئةكتيظي حكومةت لة ثةرةثيَداني سياسةت و ثرؤطرامي دياريكراو. ثيَويستة دابينكردني ضاوديَري تةندروستي شياو و دةرفةتي خويَندن مافيَكي خؤرِسكي هةموو مندالَيَك بيَت. بةلاَم ئةوةي مايةي دلَتةنطية ئةو راستيةية كة ئةو مافة بةم شيَوةية دابين نةكراون و، تواناي كؤمةلَطة بؤ ثيَكاني ئةو دوو ئامانجة لة كؤمةلَطةيةكةوة بة يةكيَكي ترة زؤر جياوازة. بةهؤي طؤرِيني ئاواتي مرؤظـ بؤ ماف رةنطة حكومةت دووضاري مةترسي زيادبووني ساتيَر و ريَزنةطرتني هةموو مافةكاني مرؤظـ دةبيَت. مافة بنضينةييةكاني مرؤظـ • ئازادي قسةكردن • ئازادي ئاين • ئازادي كؤمبون و ثيَكهيَناني كؤمةلَةكان • مافي ثاراستني يةكساني ياسا • مافي بووني دادطاييكردني عاديلانة؟.
سةروةرى ياسا يةكسانى و ياسا مافى يةكسانبوون لةبةرامبةر ياسادا, يان ثاريَزطاريكردنى يةكسان لة لايةن ياساوة وةك ئةوةى كة زؤر جار بةم شيَوةية دايدةرِيَذن. بؤ هةر كؤمةلَطةيةكى ديموكراتى دادثةروةر شتيَكى بنضينةيى و سةرةكية. جا دةولَةمةند بيت يان هةذار, نةتةوةى زؤرينة بيَت يان كةمينةيةكى ئايينى بيت, هاوثةيمانيَكى سياسى دةولَةت بيَت يان ركابةربيَت.... هةموو شايستةى ثاريَزطاريكردنى يةكسانن لةبةرامبةر ياسادا. دةولَةتى ديموكراتى ناتوانيَت زامنى ئةوة بكات كة ذيان بةيةكسانى مامةلَة لةطةلَ هةموو كةسيَك دةكات, و دةولَةت هيض ليَثرسراويةتيةكى بةسةر نية تا ئةنجامى بدات. هةرضؤنيَك بيَت, شارةزا لةبوارى ياساى دةستوورى جؤن ثز فرانك نوسيويةتى كة"لة ذيَر هيض بارودؤخيَكدا دةولَةت نابيَت هيض نايةكسانيةك بسةثيَنيَت, ثيَويستة داواكراوبيَت بؤ مامةلَةكردن لةطةلَ هةموو خةلَكى خؤى بة يةكضاو و بةيةكسانى." هيض كةس نابيَت لةسةرةوةى ياسا بيَت, لة كاتيَكدا ياساش دواى هةموو شتيَك دةستكارى خودى خةلَكة نةوةك شتيَك بيَت بةسةرياندا سةثيَندرابيَت. هاولآتيانى ديموكراسيةت بة ملكةضى ياسا دةبن ضونكة ئةوان دان بةمة دائةنيَن و ئةيزانن, كة بة شيَوةيةكى ناراستةوخؤ, ئةوان ملكةضن بؤ خودى خؤيان بةو ثيَيةى ئةوان بؤ خؤيان دروستكةرى ياساكةن. كاتيَك ياساكان دادةمةزريَن لة لايةن خةلَكةوة كة دواتر ثيَويستة بؤ خؤيان طويَرِايةلَى ياساكان بن ئةوا هةم خزمةت بة ديموكراسية ت و هةم بة ياساش دةكات.
ثرؤسةيى ياسايى دادطاييكردن طونجاو: فراناك ئةوة دةردةخات كة لة هةموو كؤمةلَطاكاندا بة دريَذايى ميَذوو ئةوانةى كة سيستةمى دادثةروةرى تاوانكارى بةرِيَوةدةبةن دةسةلآتيان بة بوونى ئةطةرى خراث بةكارهيَنان و سةركوتكارى بةدةستةوةطرتووة. بةناوى دةولَةتةوة, هاولآتيان زيندانى كراون و مولكيان دةستى بةسةرداطيراوة و ئةشكةنجةدراون دوورخراونةتةوة و لة سيَدارةدراون بةبىَ بوونى ثاساوى ياسايى... و زؤر جار بةبىَ هيَنانةوةى هيض جؤرة تؤمةتيَكى رةسمى. هيض كؤمةلَطةيةكى ديموكراتى ناتوانيَت لةو جؤرة خراث بةكارهيَنان و ثيَشيَلكارية ببوريَت. ثيَويستة هةموو ولآتيَك دةسةلآتى هةبيَت بؤ ثاراستنى سيستةم و كردارة تاوانكاريةكانيش سزا بدات, بةلآم ثيَويستة ئةو ريَسا و ريَككاريانةى كة دةولَةت لةريَطةيانةوة ياساكانى خؤى جيَبةجيَدةكات و دةيضةسثيَنيَت روون و ئاشكرا بن, نةوةك نهيَنى و هةرِةمةكى و وابةستةى ثاوانكارى سياسى بن لة لايةن دةولَةتةوة. كامانةن ثيَداويستية بنضينةييةكانى ثرؤسةى ياسايى طونجاو لة ديموكراسيةتيَكدا؟ نابيَت مالَى هيض كةسيَك بة زؤردارةكى ضوونة ذوورة و ثشكنينى تيادا ئةنجامبدريَت لةلايةن ثؤليسةوة بةبىَ بوونى فةرمانيَكى دادطايى ئةوة نيشانبدات كة هؤكاريَكى دروست هةية بؤ ئةم ثشكنينة. لة دةرطةدان و بةسةردادانى نيوة شةو لةلايةن ثؤليسى نهيَنيةوة هيض جيَطةيةكى بؤ نابيَتةوة لة ديموكراسيدا. نابيَت هيض كةسيَك بخريَتة بارى طيراويةوة بةبىَ بوونى تؤمةتيَكى روون و نووسراو كة سةرثيَضية ئاماذةبؤكراوةكة دياريبكات. نةوةك تةنها دةبيَت كةسةكان شايستةى ئةوةبن كة بزانن بة تةواوى سروشتى ئةو تؤمةتة ضية لة دذيان بةرزكراوةتةوة بةلَكو ثيَويستة يةكسةر ئازادبكريَن, بة طويَرةى ئةو ريَسايةى كة ناسراوة بة (Habeas Corpus) (كة بة طويَرةى ئةو ياساية نابيت طيراو لة ماوةيةكى دياريكراو زياتر دةستبةسةر بكريَت بةلَكو دةبيَت ئازادبكريَت تاوةكو تؤمةتةكةى دةسةلَميَنريَت), ئةطةر هاتوو دادطا بؤى دةركةوت كة تؤمةتةكة بةبىَ ثاساوة يان دةسطيركردنةكة بىَ بنةماية. نابيَت ئةو كةسانةى تؤمةتباركراون بؤ ماوةيةكى زياتر لةماوةى دياريكراو دةستطير بكريَن لة زيندانيدا. ئةوانة شايستةى دادطاييكردنيَكى خيَرا و ئاشكران, و شايستةى ئةوةشن لةطةلَ ئةوانةى تؤمةتباريان كردوون رووبةرِووبكريَنةوة و ثرسياريان ليَبكةن. دةسةلآتةكان داواكراون بة بةخشينى ئازادكردن بة كةفالةت, ئازادكردنى مةرجدار,بؤ ئةو تاوةنباركراوانةى كة ضاوةرِوانى دادطاييكردن دةكةن ئةطةر ئةطةريَكى كةم هةبوو ئةو كةسة طومانليَكراوة رابكات يان تاوانى تر ئةنجامبدات. سزادانى "تووند و نا ئاسايى" وةك ئةوةى لة ياسا و داب و نةريتةكانى كؤمةلَطادا دةستنيشانكراون, دةبيَت قةدةغة بيَت. كةسةكان نابيَت ناضار بكريَن طةواهى لةسةر خؤيان بدةن. ثيَويستة ئةم قةدةغةكردنة لة دذى خود تاوانباركردنى خؤنةويستانة رةها (مطلق) بيَت. وةك دةرئةنجاميَكى ئاساييى بؤ ئةمةش, نابيَت ثؤليس لة ذيَر ناوى هيض بارودؤخيَكدا ئةشكةنجة يان دةستدريَذى جةستةيى و دةروونى لة دذى طومانليَكراو بةكاربهيَنيَت. سيستةميَكى ياسايى كة دانثيَدانانى بةزؤر قةدةغةبكات ئةوا يةكسةر ئارةزوو و ثالَنةرةكانى ثؤليس كةمدةكاتةوة بؤ بةكارهيَنانى ئةشكةنجةدان و هةرِشة و فؤرمةكانى ترى ثيَشيَلكارى بؤ ئةوةى زانيارى بةدةست بهيَنيَت, لة كاتيَكدا دادطا ريَطا بةم جؤرة زانياريانةى كة بةم ريَطانة وةدةستهاتوون نةدات بؤ ئةوةى لةطةلَ بةلَطةكاندا هةذماربكريَن لة كاتى دادطاييكردندا. نابيَت كةسةكان لةسةر هةمان تاوان دووجار دادطايي بكريَن؛ واتة, نابيَت دوو جار بة هةمان تؤمةت تؤمةتباربكريَن. هةر كةسيَك لةلايةن دادطايى بكريَت و دةربكةويَت كة تاوانى نةكردووة هةرطيز نابيَت جاريَكى تر تؤمةتبار بكريَتةوة بة هةمان تؤمةت. لةبةر ئةطةر ئةنجامدانى ثيَشيَلكارى لة لايةن دةسةلآتةكان, ئةو ياسايانةى كة ناو دةبريَن بة ئةو ياسايانةى كة بةسةر رابردوودا دةضسثيَندريَن (قوانن ذات اثر رجعى) قةدةغة كراوة. هةنديَك ياسا هةن لةدواى كردارةكةوة ديَن كةواتة دةكريَت كةسيَك تؤمةتباربكريَت بة كاريَكةوة تةنانةت ئةطةرضى لةكاتى روودانيدا ئةم كارة نا ياسايييش نةبيَت. تؤمةتباركراوةكان دةكريَت ثاريَزطاريكردنى زياتر و سةرباريان هةبيَت لة دذى كردارةكانى ناضاركردن لةلايةن دةولَةتةوة. بؤ نمونة, لة ويلايةتة يةكطرتووةكانى ئةمةريكا, تاونباركراو مافى ئةوةى هةية ثاريَزةرى خؤى هةبيَت كة نويَنةرايةتى بكات لة هةموو قؤناغةكانى دادطاييكردنى تاونى هةتاوةكو ئةطةر تاونباران نةشتوانن بؤ خؤيان ثارةى ئةو نويَنةرايةتيكردنة (طرتنى ثاريَزةر) بدةن. هةروةها ثيَويستة ثؤليس مافةكانى طومانليَكراو بة طومانليَكراو رابطةيةنن لة كاتى دةستطيركردنيان لة ناويشياندا مافى بوونى ثاريَزطار و مافى بيَدةنط بوون (بؤ وةلاوةنانى خود تاوانباركردن).
تاكتيكيَكى باوى سةركوتكارى ئةوةية كة ركابةرانى حكومةت بة خيانةتكارى تؤمةتباربكةن. لةبةر ئةم هؤية, ثيَويستة تاوانى خيانةتكردن زؤر بة ورياييةوة دياريبكريَ لة رووى ثيَناسةكردنيةوة بؤ ئةوةى وةك ضةكيَك بؤ كثكردنةوةى دةنطى رةخنةطرتن لة حكومةت بةكارنةهيَنريَت. هيض كام لةم ثيَوةندانة مانى ئةوةنادات كة دةولَةت دةسةلآتى بةدةستةوة نية بؤ ئةوةى ياساكان بضةسثيَنيَت و سةرثيَضيكاران سزابدات. بة ثيَضةوانةوة, سيستةمى دادثةروةرى تاوانكارى لة كؤمةلَطايةكى ديموكراتيانة تا ئةو رادةية كاريطةر دةبيَت كة بةرِيَوةبردنى سيستةمةكة لةلايةن خةلَكةوة برِيارى لةسةر دةدريَت بؤ ئةوةى دادثةروةر و ثاريَزةرى مافةكانى تاك, و بة هةمان شيَوةش ثاريَزةرى بةرذةوةندية طشتيةكان بيَت. دادوةران يان ئةوةتا دادةمةزريَنريَن يان هةلَدةبذيَردريَن, و يان بؤ ماوةيةكى دياريكراو يان بؤ ماوةى ذيانيان ئةو ثؤستة وةردةطرن. هةرضؤنيَك بيَت ئةوانة كةسانى هةلَبذيَردراون, زؤر طرنطة كة ئةمانة كةسانى سةربةخؤبن لة دةسةلآتة سيسايةكانى نةتةوة بؤ ئةوةى بيَلايةنى خؤيان بسةلَميَنن. ناكريَت دادوةران لةبةر هؤكارى ثروثوض يان سياسى ثوخت لةكار لاببريَن, بةلَكو تةنها لةبةر تاوان ئةنجامدانى ترساناك و بةدكارى ترسناك... لةو كاتةشدا تةنها لة ريَطةى ريَوشويَنى رةسمى, وةك تاوانباركردن (هيَنانةوةى تؤمةت لة دذيان) و دادطاييكردنى لة دةسةلآتى ياسادانان.
دةستوورةكان. ئةو بناغةيةى كة حكومةتيَكى ديموكراتيانة لةسةرى بنياتدةنريَت بريتية لة دةستوورةكةى.. كة بريتية دةقى رةسمى دياريكةرى ئةرك, و سنوور و ريَكارى و دامةزراوةكانى حكومةت. دةستوورى ولآت بالآترين ياساى سةر خاكةكةيةتى و هةموو هاولآتيان هةر لة سةرةك وةزيرةكانةوة بيطرة تا دةطاتة جووتياران بة يةك شيَوة ملكةضى ئةو ياساية دةبن. بةلايةنى كةم دةستوور كة بة شيَوةيةكى ئاسايى لةيةك لة تاكة دؤكيوميَنتيَكى نووسراودا ياساريَذدةكريَت دةسةلآتةكانى حكومةتى نيشتمانى دادةمةزريَنيَت و طةرةنتيةكان بؤ مافة بنضينةييةكانى مرؤظ دةستةبةردةكات ريَوشويَنة كار رِايية سةرةكيةكانى حكومةت دادةرِيَذيَت. سةرةرِاى تواناى مانةوة و ئةو تايبةتمةندية كاريطةرانة, دةستوورةكان دةبيَت تواناى طؤرِان و خؤطونجاندن لةخؤوةبطرن ئةطةر بيَت و بتةويَت دةستتوريَك بن زياتر لة شتيَكى رةقةكارى ريَزليَطيراو. كؤنترين دةستوورى نووسراوى جسهان, كة هى ويلايةتة يةكطرتووةكانة, حةوت ماددةى كورت و 27 هةمواركردن لة خؤوةدةطريَت. هةرضؤنيَك بيَت ئةم دؤكيؤميَنتة نووسراوة تاكة بنةماية بؤ ثيَكهاتةيةكى طةورة لة برِيارة دادطةريةكان, و ياساكانى ثةرلةمان, و برِيارة كؤماريةكان, ثةيرِةوكردنة عورفيةكان كة دامةزراون لة ماوةى 200 سالَى رابردوودا --- و دةستوورى ئةمةريكى بة زيندوويى و ثشتثيَبةستراوى هيَشتؤتةوة.
ئةم شيَوازة بةرةوثيَشضوونة دةستوورية لة هةموو ديموكراسيةكاندا روودةدات. بة طشتى, دوو قووتابخانةى هزرى لةبارةى ثرؤسةى هةمواركردن (تعديل), يان طؤرِينى دةستووريَكى نةتةوةيى هةن. لة يةكيَكياندا دةبيَت ثةيرِةوى ريَوشويَنى طران و ثيَوستبوون بة ئةنجامدانى هةنطاوى زؤر و بةدةستهيَنانى زؤرينةيةكى طةورة (غالبية العظمى) بكريَت. لة دةرئةنجامى ئةوةش, دةستوور زؤر بة كةمى دةطؤرِدريَت, تةنها لةوكاتة نةبيَت كة هؤكارى زؤر بةهيَز و ناضاركةر هةبن و ثالَثشتيةكى جةماوةرى زؤريشيان لةسةر هةبيَت. ئةمةش بريتية لة مؤديَلى دةستوورى ويلايةتة يةكطرتووةكانى ئةمةريكا, كة دةستوورةكةى بريتية لة دةستةواذةيةكى كورتة لةبارةى بنةما طشتي, و دةسةلآت, و سنورةكانى حكومةت, و ئةمانة هةموو بةيةكةوة لةطةلَ ريَزبةندكردنيَكى زياتر وردةكارانة بؤ ئةرك, و ريوشويَنةكان, و مافة بنضينةييةكانى تاكى هاولآتى لة بةندى مافةكاندا. ريَضكةيةكى زؤر ئاسانتر بؤ هةمواركردن, كة زؤر لة ولآتان ثةيرِةوى دةكةن, بريتية لة دةستةبةركردنى ئةوةى كة دةكريَت هةموو هةمواركردنيَك بة ثشترِاستكردن و رِةزامةندى دةسةلآتى ياسادانانةوة ئةنجامبدريَت ثاشان بخريَتة بةردةم دةنطدةرانةوة لة هةلَبذاردنى داهاتوودا. ئةو دةستوورانةى كة بتوانريَت بةم شيَوازة بطؤرِدريَن دةكريَت تةواو دريَذخايةن بن لةطةلَ بوونى هةنديَك دةقى دياريكراو تياياندا كة تؤزيَك جياوازن لة دةستةى طشتى ياسادانان. هيض دةستووريَك وةك دةستوورى ئةمةريكا, كة لة سةدةى هذدةميندا نووسراوة, لة توانايدا نية بة نةطؤرِاوى بميَنيتةوة بؤ كؤتاييةكانى سةدةى بيستةم. بةهةمان شيَوةش هيض دةستووريَكيش كة تا ئةمرِؤ لة كاردابيَت ناتوانيَت تا سةدةى داهاتوو دريَذة بكيَشيَت بةبىَ ئةوةى تواناى طؤرِانكار تيَدا هةبيَت--- لة كاتيَكدا هيَشتا بة توندى ثةيوةست بيَت بة بنةماكانى مافةكانى تاك, و ريَوشويَنى ياسايى طونجاو, و بنةماكانى حكومةت لة ريَطةى رةزامةندى خةلَكة فةرمانرِةواييكراوةكة.
هةلَبذاردنةكان ثيَوةرى بةراوردكارى هةلَبذاردنةكان
هةلَبذاردنةكان بريتين لة دامةزراوةى جةوهةرى بؤ حكومةتى نويَنةرايةتى ديموكراتيانة. بؤ ضى؟ ضونكة, لة ديموكراسيةتدا, دةسةلآتى حكومةت بةتةنها لة رةزامةندى خةلَكى فةرمانرِةواييكراوةوة وةردةطيريَت. ميكانيزمى سةرةكى بؤ وةرطيَرِانى ئةم رامةندية بؤ دةسةلآتى حكومةتى بريتية لة ئةنجامدانى هةلَبذاردنة ئازاد و بيَطةردةكان. هةموو ديموكراسيةتية مؤديَرنةكان هةلَبذاردنةكان ئةنجامدةدةن, بةلآم هةموو هةلَبذاردنيَك ديموكراسيانة نية. هةروةها ديكتاتؤريةتة راسترِةوةكان, رذيَمة ماركسيةكان و حكومةتة تاك حيزبيةكان هةلَبذاردن ئةنجامدةدةن بؤ ئةوةى مؤركى رةوايةتى ببةخشن بة حوكمرِانى خؤيان. لةم جؤرة هةلَبذاردنانةدا, رةنطة تةنها يةك ثالَيَوراو هةبيَت يان تاكة ليستيَكى ثالَيَوراوان هةبيَت, بةبىَ ئةوةى بذارى جيَطرةوةى ترت لةبةردةستدا بيَت. رةنطة ئةم جؤرة هةلَبذاردنانة ذمارةيةك ثالَيَوراو ثيَشكةشبكةن بؤ هةمان ثيَطة (ئؤفيس), بةلآم لة ريَطةى ترس و تؤقاندن فرت وفيَلَةوة تةنها ئةو ثالَيَوراوة دةربضيَت كة لايةن حكومةتةوة ثالَثشتى ليَوةدةكريَت. رةنطة هةلَبذاردن تر هةبيَت بذارى (خيار) راستةقينة دروستبكةن بةلآم تةنها لة ناو ئةو حيزبةى ئيَستا لةسةر كارة. ئةمانةش بة هةلَبذاردنى ديموكراسيانة دانانريَن.
هةلَبذاردنة ديموكراتيةكان ضين؟ جين كيركثاتريك (Jeane Kirpatric) شارةزا و بالَيؤزى ثيَشووى ويلايةتة يةكطرتووةكان لة نةتةوة يةكطرتووةكان, ئةم ثيَناسةيةى ثيَشكةشكردووة: " هةلَبذاردنة ديموكراتيةكان بة تةنها شتيَكى رةمزى نية.... بريتين لة هةلَبذاردنى ثيَشبركيَكارى و خوولةكى و فرةلايةن و يةكلاكةرةوةبيَت كة تيايدا برِيار بةدةستة سةرةكيةكان لة حكومةتدا لةلايةن هاولآتيانةوة هةلَببذيَردريَن كة ئازاديةكى تةواويان هةبيَت بؤ رةخنةطرتن لة حكومةت و بلآوكردنةوةى رةخنةكانيان و بؤ ثيَشكةشكردنى جيَطرةوةكان (بديل)." مةبةست لة ثيَوةرةكانى كيركثاتريك ضية؟ هةلَبذاردنة ديموكراتيةكان ثيَشبرِكيَكارانةن. ثيَويستة حيزبة ركابةرةكان و ثالَيَوراوةكان ئازادى قسةكردن و رادةربرِين, و كؤبوونةوة, و جولآنةوةى ثيَويستيان هةبيَت بؤ بلآوكردنةوةى رةخنةكانيان لةبارةى حكومةتةوة بة ئاشكرا هةبيَت و مافى ثيَشكةشكردنى سياسةت و ثالَيَوراوى جيَطرةوةيان هةبيَت بؤ دةنطدةران. زؤر بة سادةيى ريَطةدان بة بةرهةلَستكاران (معارضين) تةنها بتوانن دةنطبدةن بةس نية. لةو هةلَبذاردنانةى كة تيايدا بةرهةلَستكاران ريَطةيان ليَدةطيريَت لة ثةخشكردنى راديؤيي و تةلةفزيؤنى, يان لةريَطةى فشار و بيَزاركردنةوة ريَثيَوانةكانيان تيَكدةدةن يان سانسؤر دةخةنة سةر رؤذنامةكانيان, ئةوا ئةم جؤرة هةلَبذاردنانة ديموكراتيانة نين. رةنطة حيزبى دةسةلآتدار سوود لة قازانجى ئةوة وةربطريَت كة بؤ خؤى لةسةر كارة ئيَستا, بةلآم دةبيَت ريَسا و بةرِيَوةضوونى هةلَبذاردنةكان دادثةروةرانة و بيَطةردبن.
هةلَبذاردنة ديموكراتيةكان خوولةكين (دورى). ديموكراسيةتيةكان شتى واناكةن كة ديكتاتؤرةكان يان سةرؤكةكانيان بؤ ماوةى ذيانيان هةلَببذيَرن. بةرثرسة هةلَبذيَردراوةكان ليَثرسراون لةبةرامبةر خةلَكدا, ثيَويستة بؤ دةنطدةران بطةرِيَنةوة لة ماوةيةكى دةستنيشانكراودا بؤ ئةوةى خةلَك ئةوةى دةسةلآتةكانيان لةو ئؤفيسةى كة تيَيدان دريَذة ثيَبدةن. ئةمة ماناى واية دةبيَت بةرثرسان لة ديموكراسيدا مةترسى لادانيان لةو ئؤفيسة لة ريَطةى دةنطدانةوة قبولَ بكةن. يةكيَك لة حالَةتة هةلآويَردراوةكان (استثناء) بريتين لة دادوةران (قضاة) كة, بؤ ثاراستنيان لة فشارى جةماوةرى و يارمةتيدانيان لة دابينكردنيان بة بيَلايةنى, رةنطة بؤ ماوةى ذيانيان دابمةزريَنريَن و تةنها لةكاتى هةنديَك بةدكارى و سيفاتى نابةجيَى طرنط لةسةر كار لابدريَن. هةلَبذاردنة ديموكراتيةكان دةبيَت طشتطير بيَت. ثيَناسةى هاولآتى و دةنطدةر ثيَويستة تةواويَك فراوانبيَت كة بؤ ئةوةى ريَذةيةكى بةرفراوانى خةلَكى ثيَطةيشتوو بطريَتةوة. حكومةتيَك لة لايةن طروثيَكى بضووكى داخراو هةلَببذيَردريَت ئةمة ديموكراسى نية – طرنط نية كة ئايا كاركردنى ناوخؤييى ئةو حكومةتة هةرضةند ديموكراتيانة دةربكةويَت. يةكيَك لة طةورةترين دراماكانى ديموكراسى بة دريَذايى ميَذوو بريتى بووة لة خةباتكردنى طروثة دةركراوةكان (فةرامؤشكراوةكان) ---- جا ض ئةو طرووثة طرووثى رةطةزايةتى بيَت يان نةتةوايةتى يان ئاينى يان كةمينة يان ئافرةتان بيَت ----- بؤ بة دةستهيَنانى مافى تةواوةتى هاولآتيبوون و لةطةلَيشيدا مافى دةنطدان و بةرِيَوةبردنى ئؤفيسةكان. لة ويلايةتة يةكطرتووةكاندا, بؤ نمونة, تةنها ثياوى ثيَست سثى خاوةن مولك مافى هةلَبذاردن و خؤ هةلَبذاردنى هةبوو كاتيَك كة دةستوور لةسالَى 1787 دانى ثيَنرا. مةرجى خاوةنداريةتى لةسةرةتاى سةدةى 19 دا نةما, و ئافرةتان لة سالَى دةنطدانيان بةدةستهيَنا لةسالَى 1920. رةش ثيَستة ئةمةريكيةكانيش, هةرضؤنيَك بيَت, مافى تةواوى دةنطدانيان نةبوو لة باشورى ويلايةتة يةكطرتووةكان تاوةكو سةرهةلَدانى بزووتنةوةى مافة مةدةنيةكان لةسالَى 1960. و لة كتاييدا, لة سالَى 1971, هاولآتية تةمةن بضووكترةكان مافى دةنطدانيان ثيَدرا لةو كاتةى كة ويلايةتة يةكطرتووةكان تةمةنى دةنطدانى لة 21 سالَيةوة بؤ 18 سالَى كةمكردةوة. هةلَبذاردنة ديموكراتيةكان يةكلاكةرةوةن. هةلَبذاردنةكان سةرؤكايةتى ولآت دةستنيشان دةكةن. بة طويَرةى ثةيرِةوكردن و ملكةض بوونيان بؤ ياساكان و دةستوور نويَنةرة هةلَبذيَردراوة جةماوةريةكان دةسةلآت دةطرنة دةست. زؤر بة سادةيى ئةم كةسانة كةسى رةمزى و كارتؤنى نين تا دةسةلآتيان لةبةردةستدانةبيَت. لة كؤتاييدا, هةلَبذاردنة ديموكراتيةكان نابيَت تةنها بؤ ثالَيَوراوة دةستنيشانكراوةكان بيَت. هةروةها دةكريَت دةنطدةران داوابكريَن بؤ ئةوةى راستةوخؤ لة ريَطةى ريفراندؤم يان ئةو دةستثيَشخةريانةى (ثيَشكةشكردنى ثرؤذة برِياريَك) كة دةخريَنة دةنطدانى طشتيةوة برِيار لةسةر ثرسةكانى سياسةتةكان. لة ويلايةتة يةكطرتووةكانى ئةمةريكا بؤ نمونة, ياسادانةرانى ويلايةتةكان دةتوانن ثرسيَكى دياريكراو راستةوخؤ بطيَرِنةوة بؤ يان بيخةنة بةردةمى دةنطدةران. لة حالَةتى ثرؤذة ثيَشنياركراوةكاندا (مبادرات), دةنطدةران بؤ خؤيان دةتوانن ذمارةيةكى دياريكراوى واذوو كؤبكةنةوة بؤ ( كة زؤربةى كات بريتية لة ريَذةيةكطى سةدى لة ذمارةى دةنطدةرانى ناو تؤماركراو لةو ويلايةتةدا) و داواى ئةوة بكةن كة ئةو ثرسة بخريَتة دةنطدانةوة لة هةلَبذاردنى داهاتوودا ---- تةنانةت سةرةرِاى نارِةزايى دةسةلآتى ياسادانانى ئةو ويلايةتةش يان فةرمانرِةواى ويلايةتةكةش لةسةر ئةمة. لة ويلايةتى وةك كاليفؤرنيا, دةنطدةران رووبةرِووى دةيةها ثرؤذة ثيَشنيارى ياسادانان دةبنةوة هةر كاتيَك كة دةنطدةدةن ---- هةر لة ثرسى وةك ثيسبوونى ذينطةيييةوة بطرة تا دةطاتة خةرجى دابينكردنى (ضمان) ئوتؤمبيَلةكان.
خورِةوشتى ديموكراتيانة و بةرهةلَستكارى ئةمةكدارانة. بةردةوامى سةركةوتنى ديموكراتيانة لةسةر كراوةيى و ليَثيَضينةوة, لةطةلَ يةك حالَةتى هةلآويَردراوى (استثناء) زؤر طرنط: ئةويش بريتية لة خودى دةنطدان, بةندة. بؤ ئةوةى كارتيَكى دةنطدانى ئازادانة بخةيتة ناو سندوقى دةنطدان و دةرفةتى ناضاركردنيش كةمبكةيتةوة, دةنطدةران لة ديموكراسيةتدا ثيَويستة ريَطةيان ثيَبدريَت بة نهيَنى دةنطبدةن. لة هةمان كاتيشدا, ثاراستنى سندوقى دةنطةكان و هةذماركردنى دةرئةنجامى كؤتايى دةنطةكان ثيَويستة هةتا لة توانادابيَت دةبيَت كراوة و ئاشكرابيَت, بؤ ئةوةى هاولآتيان دلَنيا ببنةوة لةوةى كة دةرئةنجامةكان ورد و دروستن و حكومةتيش, بة راستى, لةسةر رةزامةندى ئةوان وةستاوة. يةكيَك لة طرانترين ئةو ضةمكانةى كة طرانة بؤ هةنديَك كةس قبولبكريَن, بة تايبةتيش لةناو ئةو طةلانةى كة ئالَوطؤرِى دةسةلآت لة رووى ميَذوويةوة بة هةرِةشةى ضةك ئةنجامدراوة, ئةوةية لة بارةى "بةرهةلَستكارى بة متمانة". هةر ضؤنيَك بيَت, ئةم بيرؤكةية بيرؤكةيةكى زؤر طرنطة. ماناى واية, لة جةوهةردا, هةموو لايةنةكانى ديموكراسيةتيَك دةبيَت هاوبةشيبكةن لة ثابةندبوونيان بة بةها بنضينةكانيةوة. ثيَشبرِكيَكارة سياسيةكان مةرج نية ثيَويست بكات كة يةكتريان خؤشبويَت, بةلآم طيانى ليَبوردةييان لةبةرامبةر يةكتريدا هةبيَت, و دان بةو بنيَن كة هةريةكةيان رؤلَيَكى رةواى خؤى هةية بؤ ئةوةى بيطيَرِيَت. زياتر لةوةش, ثيَويستة ريَسا بنضينةييةكانى كؤمةلَطاش هاندةربن بؤ ليبوردةيى و مةدةنيةت لة رووبةرووبوونةوة و طفتوطؤكردنة ئاشكراكاندا. كاتيَك كة هةلَبذاردنةكان كؤتاييان ثيَديَت, ئةوةى كة دؤرِاوة فبولَى برِيارى دةنطدةران دةكات. ئةطةر ئةو ثارتةى كة لةسةر كارة بدؤرِيَنيَت, ئةوة بة شيَوةيةكى ئاشتيانة دةسةلآتةكة دةداتة دةستةوة. طرنط ئةوة نية كىَ دةيباتةوة, هةردوو لايةن هاوكاريةكدةكةن لة ضارةسةركردنى كيَشةكانى كؤمةلَطا. دؤرِاوةكان, كة ئيَستا لة ثيَطةى بةرهةلَستكارى سياسيدا دةبن, ئةو راستية دةزانن كة ئةمة ؤرِانى طيانى خؤيان و خستنة نيَو بةنديخانة نية. بة ثيَضةوانةشةوة, بةرهةلَستكاران, جا ض لةيةك ثارتى سياسى ثيَكهاتبيَت يان زياتر, دةتوانن بةردةوام بن لة بةشداريكردن لة ذيانى طشتيدا بة انينى ئةوةى كة رؤلَيان زؤر طرنطى لة هةر ديموكراسيةتيَك كة شايانى ئةو ناوليَنانة بيَت. ئةوانة ئةمةكدارنين بؤ سياسةتة تايبةتةكانى حكومةت بةلآم لةبةرامبةر رةوايةتية بنضينةييةكةى دةولَةت و خودى ثرؤسةى ديموكراتى وةفادارن. لة هةلَبذاردنى داهاتوودا, ثارتة بةرهةلَستكارةكان دووبارة دةرفةتى ثيَشبرِكيَكردنيان هةية بؤ بةدةستهيَنانى دةسةلآت. سةرةرِاى ئةمةش, كؤمةلَطةى فرةيى, بة شيَوةيةك كة طةيشتن بة حكومةت سنورداركراوبيَت, هةلَدةستيَت بة ثيَشكةشكردنى دؤرِاوةكانى هةلَبذاردنةكان وةك بةديلى ثيَشكةشكردنى خزمةتطوزارية طشتيةكان لة دةرةوةى حكومةت. ئةوانةى لة دةنطداندا شكستيان هيَناوة رةنطة وةك ثارتيَكى بةرهةلَستكارى فةرمى ريَطةى بةردةوامى هةلَبذيَرن, بةلآم دةكريَت برِيارى بةشداريكردنيش بدةن لة ثرؤسةيةكى بةرفراوانترى سياسى و مشتومرِكردن لة ريَطةى نووسين و فيَركردن و خؤبةستنةوة بة يةكيَك لةو ريَكخراوة زؤر و تايبةتانةى كة طرنطى بة ثرسةكانى سياسةتة طشتيةكان دةدةن. هةلَبذاردنة ديموكراتيةكان, لة كؤتاييدا, شةرِيَك نية بؤ مانةوة و ذيان بةلَكو ثيَشبرِكيةكة بؤ خزمةتكردن.
كةلتوورى ديموكراسى كةلتوريَكى مةدةنيانة: ديموكراسيةت شتيَكى زياترة لة كؤى هةموو دامةزراوةكانى. ديموكراسيةتيَكى تةندروست بةشيَكى زؤرى دةوةستيَتة سةر ثةرةسةندنى كةلتورى ديموكراسيانةى مةدةنى. كةلتوور بةو مانايةى ليَرةدا بةكاردةهيَنريَت, ديان راظيض (Diane Ravitch) دةستنيشانى دةكات, ماناى هونةر يان ويَذة يان مؤسيقا نابةخشيَت, بةلَكو ئةمة ماناى " رةفتار و كردارة نةريتة كؤمةلايةتيةكان كة تواناى خةلَك ثيَشاندةدات لة بةرِيوةبردنى خؤيان." ئةو نووسيويةتى, " سيستةميَكى سياسى تؤتاليتارى هانى كةلتوورى ناكارايى (خؤبةدةستةوةدان) و كةمتةرخةمى دةدات. ئةو رذيَمة هةولَدةدات ئةو ميَطةلة طويَرايةلَ و ملكةضةى هاولآتيان بتويَنيَتةوة و لة قالبيان بدات. بة ثيَضةوانةوة, كةلتوورى مةدةنى لة كؤمةلَطةيةكى مةدةنى لة ريَطةى ئةو ضالآكية بة ئازادى هةلَبذاردراوانةى تاك و طرووثةكانةوة شيَوة دةكريَت و فؤرمى خؤى وةردةطريَت. هاولآتيان لة كؤمةلَطايةكى ئازادا بة دواى بةرذةوةنديةكانى خؤياندا دةطةرِيَن, و مافةكةنى خؤيان ثيادة و ثةيرِةو دةكةن, و بةرثرسياريةتيةكانى ذيانى خؤشيان دةطرنة ئةستؤ. ئةوان بؤ خؤيان برِيارى خؤيان دةدةن لة بارةى ئةوةى لة كويَدا كاردةكةن, و ض جؤرة كاريَك دةكةن, و لة كويَدا دةذين, و ئايا ثةيوةندى بة ثارتيَكى سياسيةوة دةكةن, و ضى دةخويَننةوة, و هةروةها شتى تريش. ئةمانة برِيارى تاكةكةسى و تايبةتن, نةوةك برِيارى سياسى." ويَذة و هونةر و دراما و فيلم --- دةربرِينى هونةري كةلتوورى كؤمةلَطان--- بةهةمان شيَوةش بة شيَوةيةكى سةربةخؤ لة حكومةتةوة دةردةكةون و بوونيان هةية. رةنطة كؤمةلَطاى ديموكراتى ثالَثشتى يان هانى هونةرمةندان و نووسةران بدات, بةلآم كؤمةلَطا هةلَناستيَت بة دانانى ستانداردى هونةرى, بؤ ئةوةى برِيار لةسةر شايستةيى هةولَة هونةريةكان بدات, يان سانسؤر بخاتة سةر دةربرِينة هونةريةكان. هونةرمةندان فةرمانبةر و كارةكةرى دةولَةت نين. هاوبةشيكردن و خستنةسةرى سةرةكى ديموكراسى بؤ هونةر و ئةدةب بريتية لة لة ئازادى ----- خولقاندن و تاقيكردنةوة و ثشكنينى جيهانى بير و رؤحى مرؤظ.
ديموكراسيةت و ثةروةردة: ثةروةردة ثيَكهاتةيةكى زيندوو طرنطى هةر كؤمةلَطايةكة, بةلآم بة تايبةتيش لة كؤمةلَطاى ديموكراسيدا. وةك تؤماس جيفرسؤن(Thomas Jefferson) نووسيويةتى: "ئةطةر طةليَك ضاوةرِيَى ئةوة دةكات كة نةفام و ئازاد بيَت, لة دةولَةتيَكى ذياريدا, ئةوا ضاوةرِيَى شتيَك دةكات كة مةحالَة قةت نةبووة و قةتيش نابيَت." بة بةراورد لةطةلَ كؤمةلَطة سةركوتكةرةكان كة بةدواى ضاندنى تؤوى خؤبةدةستةوةدان دا دةطةريَت, ئامانجى ثةروةردةى ديموكراتيانة بريتية لة بةرهةميَنانى ئةو تاكانةى كة سةربةخؤن و ثرسيار و ليَثيَضينةوة ئةنجامدةدةن و لة روانطةياندا بؤ شتةكان شيكارين, و لةطةلَ ئةوةشدا بة قوولَى تةواو شارةزاى بنةما رةوشتيةكان و ثةيرِةوكردنة ديموكراسيةكانن. ثرؤفيسؤرى زانكؤى ظاندربيلَت ضيَستةر ى. فين, ج ر (Chester E. Finn, Jr.), لة وتارةكةيدا بؤ ثةروةردةكارانى نيكاراطوا دةلَيَت: "رةنطة خةلَك لةطةلَ لةدايكبوونيان ئارةزوويةكى خؤرسكيان بؤ ئازادى هةبيَت, بةلآم زانيارى خؤرسكيان نية لة بارةى شيرازة كؤمةلآيةتى و سياسيةكان كة دةبنة هؤى ئةوةى ئازاديان مومكن بيَت بة دريَذايى كات بؤ خؤيان و بؤ مندالَةكانيان ........ ئةم جؤرة شتانة ثيَويستة وةدةستبهيَنريَن. ثيَويستة فيَربكريَن." لةم روانطةيةوة, ئةركى ثةروةردة لة ديموكراسيةتدا زؤر بة سادةيى تةنها ئةوةنية كة ريَطة لة ناساندنى رذيَمة تاكرِةوة سةركوتكارةكان بطريَت و ريَنمايى بيَلايةنانة لةبارةى بةها سياسيةكان دةستةبةربكات. ئةمة مةحالَة: هةموو ثةروةردة بةهاكان دةطوازيَتةوة, جا بة مةبةست بيَت يان بةبىَ مةبةست. دةكريَت بة كردار قووتابيان فيَرى بنةماكانى ديموكراسى بكريَن بة رؤحيةتيَكى كراوةى طةران و داخوازيكردن كة ئةمة بؤ خؤى بةهايةكى ديموكراتيانةى طرنطة. لة هةمان كاتيشدا, قووتابيان لةريَطةى بةلَطة و ثاساو عةقلاني و تويَذينةوةى بة ئاطايانةوة هاندةدريَن بؤ بةرةنطاربوونةوةى بيركردنةوة سواوةكان (تقليدى). رةنطة ليَرةدا مشتومرِيَكى بةهيَز هةبيَت, بةلآم دةبيَت وانةكانى خويَندن لةبارةى ديموكراسيةت دةبيَت نابيَت ئاوا بة ئاسانيش ئةو رووداو و راستية ناخؤشانة يان ئةوانةى كة مايةى ناكؤكيكن وةلا بنيَت و فةرامؤشيان بكات. فين (Finn) دةلَيَت, "ثةروةردة رؤلَيَكى تاقانة و سةربةخؤ دةبينيَت لة كؤمةلَطا ئازادةكاندا." و "لةكاتيَكدا سيستةمى ثةروةردةيى لة رذيَمةكانى تردا بريتين لة ئامرازى دةستى ئةو رذيَمانة, لة ديموكراسيةتدا رذيَم خزمةتكارى خةلَكة, ئةو خةلَكةى كة تواناى خولقاندن, و بةردةوامبوون, ضاكتركردنى ئةو رذيَمةى بة ريَذةيةكى زؤر بةندة لةسةر ضؤنايةتى و كارايى ئةو شيرازة ثةروةردةييةى كة ثيَيدا تيَثةرِيون. لة ديموكراسيةتدا, دةتواندريَت زؤر بةروونى بووتريَت كة, ثةروةردةية توانايى دةداتة خودى ئازاديةكان بؤ ئةوةى بة دريَذاية كات ثةرةبسيَنن."
ناكؤكى, و سازشكردن, و كؤدةنطى. مرؤظ لة هةنديَك كاتدا جؤرةها ئارةزووى دذبةيةكى هةية. خةلَك حةز بة تةناهى دةكةن لةطةلَ ئةوةشدا حةز بة سةركةشى و خؤخستنة مةترسى دةكةن؛ زؤر بؤ ئازادى تاكةكةسى بة ثةرؤشن لةطةلَ ئةوةشدا داواى يةكسانى كؤمةلآيةتى دةكةن. ديموكراسيةتيش جياواز نية لةمة, و طرنطة دان بةوة بنيَيت كة زؤر لةو طرذى و تةنانةت دذيةكيانةش لة هةموو كؤمةلَطايةكى ديموكراتى بوونيان هةية. بة طويَرةى لارى دايةمؤند (Larry Diamond) كة سةرنووسةرى هاوبةشى Journal of Democracy ية و لة دةزطاى هوظةر (Hoover Institution) تويَذةرةوةية, دذيةكيةكى جةوهةرى لة نيَوان ناكؤكى و كؤدةنطيدا هةية. ديموكراسيةت لة زؤر رووةوة شتيَك نية كة زياتر بيَت لة كؤمةلَة ريَسايةك بؤ بةرِيَوةبردنى ناكؤكيةك. لة هةمان كاتيشدا, دةبيَت ئةو ناكؤكية لة ضوارضيَوةى سنورى دياريكراودا بةرِيَوةببريَت (ضارةسةربكريَ) ئةمةش يان سازشكردن, يا كؤدةنطى, يا ريَكةوتنى ترى ليَدةكةويَتةوة كة هةموو لايةنةكان وةك شتيَكى رةوا لةسةرى رازى دةبن. زؤر جةختكردجنةوة لةسةر لايةنيَكى هاوكيَشةكة دةكريَت هةرِةشة لة تيَكرِاى ثرؤذةكة بكات. ئةطةر طرووثةكان ديموكراسى بة شتيَك زياتر لة كؤرِيَك وةرنةطرن بؤ فشارة داواكردنى داواكانيان, دةكريَت كؤمةلَطا لة ناوةوةرِا ثارضة ثارضة دةبيَت. ئةطةر حكومةت فشاريَكى لةرِادةبةدةر دروستبكات بؤ بةدةستهيَنانى كؤدةنطى, دةنطى خةلَكى كثبكاتةوة, ئةوا دةكريَت كؤمةلَطا لةسةرةوةرِا وردوو خاش ببيَت. وةلآمةكة ئةوةية كة تاكة وةلآميَك يان وةلآميَكى ئاسان نية. ديموكراسيةت ماكينةيةك نية هةركة بنةماو ريَوشويَنة طونجاوةكان بةرنامةريَذكرد لة ناويدا بؤ خؤى كار بكات و بةطةرِ بكةويَت. كؤمةلَطاى ديموكراتى ثيَويستى بة ثةيوةستبوونى هاولآتيةكانى هةية كة قبولَى كة ئةطةرى تيَدانية ناكؤكى هةر روودةدات و ليَبوردةييش ثيَويستية. طرنطة كة دان بةوة بنيَيت زؤر لة ناكؤكيةكان لة كؤمةلَطايةكى ديموكراتيانة لةبارةى ليَكجياكردنةوةيةكى روونى نيَوان "راستى" و "هةلَة" نين بةلَكو لة نيَوان ليَكدانة لةيةكتر جياوازةكاندان بؤ مافة ديموكراتيةكان و ثيَشينة كؤمةلآيةتيةكان. لة ويلايةتة يةكطرتووةكانى ئةمةريكادا, زؤر لةو جؤرة مشتومرِانة لةئارادا هةن. بؤ نمونة, ئاي طونجاوة كة ريَذةيةكى دياريكراوى كارةكان بؤ طروثيَكى كةمينة كة ثيَشتر لة رووى داب و نةريتةوة بةدةست جوداكاريةوة ئازارى ضةشتووة تةرخان بكةيت؟ ئايا حكومةت ئةو مافةى هةية كة خاوةنداريةتى كةسيَك لة خانووةكةى دابمالَيَت بؤ كةبةستى دروستكردنى ريَطايةك كة بؤ كارى خراث ثيَويستة؟ مافى كىَ لةثيَشةوةية كاتيَك كة كؤمةلَطا بةدواى قةدةغةكردنى برِينةوةى دارة بةناوى ثاراستنى زةوية خؤرسكةكان, بةلآم لةسةر حيسابى لةدةستدانى كار و دارِووخانى ئابوورى بؤ ئةو كؤمةلَة بضووكانةى كة ثشت بة ثيشةسازى دار دةبةستن؟ ئايا مافى هاولآتيان ثيَشيَلدةكريَت, يان ئايا ئةوانةى لة كؤمةلَةكةدان ثاريَزراون, ئةطةر ثؤليس بة شيَوةيةكى هةرِةمةكى خةلَك رابطريَت بؤ ئةوةى هيَنان و بردنى مادة بيَهؤشكةرةكان كةمبكاتةوة. هيض ثرسياريَك ئاسان نية, بنةما فراوانةكانى ديموكراسيةتيش تةنها هيَلة روونكاريةكانى ضارةسةركردن و شيكاركردنى ئةم ثرسانة دابيندةكةن. لة راستيدا, رةنطة بة دريَذايى طؤرِانى كات وةلآمةكان بطؤرِيَن. هةر لةبةر ئةم هؤيةشة كة ثةرةسةندنى كةلتوورى ديموكراسى شتيَكى زؤر طرنطة. ثيَويستة تاك و طرووثةكان بةلايةنى كةم ويستى ليَبوردةييان بةرامبةر جياوازيةكانى يةكتر هةبيَت, و دان بةوة بنيَت كة لايةنى بةرامبةر ماف تةواو و تيَرِوانينى رةوايان هةية. لايةنة جياوازةكانى كيَشةيةك, جا ض لة طةرِةكيَك بيَت يان لةسةر ئاستى ثةرلةمانى نةتةوةيى بيَت, دةكريَت لة طيانيَكى سازشكردن بةيةكبطةن و بةدواى ضارةسةرى دياريكراودا بطةرِيَن كة لةسةر بنةماى طشتى فةرمانرِةوايةتى زؤرينة و مافى كةمينة بنياتنرابيَت. لة هةنديَك حالَةتدا, رةنطة دةنطدانيَكى رةسمى ثيَويستبكات, بةلآم زؤربةى جار طرووثةكان بة كؤدةنطى يان يةكلاكردنةوةيةكى نا فةرمى دةطةن لة ريَطةى مشتومرِكردن و سازشكردنةوة. ئةم ثرؤسانة سووديَكى سةرباريان هةية بؤ بنياتنانى متمانةى ثيَويست بؤ ضارةسةركردنى كيَشةكانى داهاتوو. ديان راظيض (Diane Ravitch) تيَبينى ئةوة دةكات: " بنياتنانى هاوثةيمانيةتى كرؤكى كارى ديموكراسية. طرووثة خاوةن بةرذةوةنديةكان فيَردةكات كة وتوويَذ لةطةلَ يةكتردا بكةن و سازش لةطةلَ يةكتردا بكةن و لة ضوارضيَوةى سيستةميَكى دةستوريدا كار لةطةلَ يةتردا بكةن. بة كاركردن لة ثيَناو دامةزراندنى هاوثةيمانيةتيَك, طرووثةكان لةطةلَ بوونى جياوازيةكان لة نيَوانياندا فيَردةبن ضؤن بة شيَوةيةكى ئاشتيانة طفتوطؤبكةن و ضؤن بةدواى بةدةستهيَنانى ئامانجةكانياندا بطةرِيَن بة هةلسوكةوتيَكى ديموكراتيانة و لة كؤتاييشدا ضؤن لة دونيايةكى فرةييدا (فرةجؤريدا) بذين." ديموكراسى كؤمةلَةيةكى راستى نةطؤرِاو دؤزراوة نية بةلَكو ميكانيزميَكة كة لة ريَطةيةوة, لة ماوةى بةيكدادانى بيرؤكة و تاك و دامةزراوةكان, خةلَك دةتوانيَت, هةرضةندة بة شيَوةيةكى تةواويش نةْ , بة رِاستيةكان بطةن. ديموكراسيةت شتيَكى بةرنامةكارية. بيرؤكة و ضارةسةرى كيَشةكان لةسةر بنةماى ئايديؤلؤذيايةكى تووند تاقيناكرينةوة بةلَكو بةلَكو لة جيهانى واقعدا تاقيدةكريَنةوة لةو جيهانةى كة دةتواندريَت ديسان طفتوطؤيان لةبارةوة بكريَتةوة و دووبارة يان طؤرِانيان بةسةردا بيَتةوة يان وةربطيريَنةوة يان وةلاوةبنريَن. خؤ فةرمانرِةواييكردن ناتاوانيَت ثاريَزراو بيَت لة دذى هةلَةكان, و كؤتايي بة كيَشة ئيتنيكيةكان بهيَنيَت, و طةرةنتى طةشةسةندنى ئابووريش بكات. هةرضؤنيَك بيَت خؤ فةرمانرِةواييكردن ريَطة بةو مشتومرِو تاقيكردنةوانة دةدات كة دةتوانن هةلَةكان دةستنيشانبكةن, و ريَطة بة طرووثةكان دةدات بؤ ئةوةى بةيةكبطةن و ضارةسةرى جياوازيةكانيان بكةن, و دةرفةت ثيَشكةش بة داهيَنان و وةبةرهيَنان دةدات كة بزويَنةرى طةشةسةندنى ئابوورين.
حكومةتى ديموكراتى ديموكراسيةت و دةسةلآت بؤ حكومةتة تاكرِةو و رةخنةطرانى تريش, خالَى تيَنةطةيشتنيان هاوبةشيان ئةوةية كة ديموكراسيةت, هيَزى سةركوتكردنى نية, هةروةها دةسةلآتى فةرمانرِةواييكردنيشى بيَهيَزة. ئةم بؤضوونة لة بنةرِةتدا هةلَةية: ديموكراسيةتةكان داواى ئةوة دةكةن كة حكومةتةكانيان سنورداربكريَت نةوةك بيَهيَزبن. بة دريَذايى ميَذوو وا بينراوة, ديموكراسيةتةكان بة كردار لةرزؤك و كةم بةدةردةكةون, تةنانةت لة تيَرِوانينى باوى سةردةمى زيندووكردنةوةى ديموكراسيةتيش لة ماوةى دةيةكدا هةروابوو. ديموكراسيةت بة هيض شيَوةيةك بيَبةش و بةرطةطر نةبووة لةبةرامبةر هةلَذوون و داضوونةكانى ميَذوو؛ ديموكراسيةتةكان تووشى دارِمان هاتوون لة ئةنجامى دؤرِانى سياسى, يان بةرطةيان نةطرتووة لةبةردةم ثارضة ثارضةبوون و دابةشبوونى ناوخؤدا, يان ئةوتا لةلايةن داطيركردنى دةرةكيةوة هةرةسيان ثيَهيَنراوة. بةلآم حكومةتة ديموكراسيةكان توانايةكى بةرضاوى خؤ خستنةوة سةرثيَى و دووبارة توانا وةرطرتنةوةيان بة دريَذايى كات ثيشانداوة و ئةوةشيان دةرخستووة كة لةطةلَ ثةيوةست بوون و خؤبةختكردنى ثرِ زانياريانةى ها,لآتيةكانيان, دةتوانن بةسةر بارؤدؤخى ئابوورى سةخت و نةبوونيدا زالَببن و ئاشتةوايى دابةشبوونة ئيتنيكى و كؤمةلآيةتيةكان بكةن و لة كاتى ثيَويستدا, لةسةر ثيَى خؤيان بووةستن و بميَننةوة لة كاتى شةرِدا. ئةمة هةرة لايةنةكانى ديموكراسيةتة كة بة بةردةوام ثيَشضاودةخريَن لةلايةن رةخنةطرانيةوة كة هيَزى دووبارة هةلَسانةوة سةرثيَ و خؤطرتنةوةيان ثيَبةخشيوة. ثرؤسةكانى مشتومرِكردن و نا تةبايى و سازشكردن كة هةنديَك وةك خالَى لاوازى ئاماذةيان ثيَدةكات, لة راستيدا بريتين لة هيَز و وزةى بنضينةيى ديموكراسيةت. بة دلَنياييةوة, كةس وا هةلَنةكةوتووةهيض كةس تا ئيَستا ديموكراسيةتى تاوانبار نةكردووة بةوةى كة ديموكراسيةت بة تايبةت كارامةية لة هةلَسةنطاندن و طفتوطؤكردنى وردةكار: دةكريَت برِياردروستكردنى ديموكراتيانة لة كؤمةلَطةيةكى طةورة و ئالَؤزدا ببيَت بة ثرؤسةيةكى تيَكةلَوثيَكةلَ و قورس و مانددوكةر و كات بة فيرِؤدةر. بةلآم لة كؤتاييدا, حكومةت لةسةر رةزامةندى خةلَكى فةرمانرِةواييكراو بةندة كة دةتوانن بة برِوابةخؤبوون و دةسةلآتةوة قسةبكةن و رةفتاربكةن لةكاتيَكدا ئةو برِوابةخؤبوون و دجةسةلآتة لة رذيَميَكدا نةبيَت كة دةسةلآتةكةىبة قورسى خراوةتة دةستى هيَزيَكى سةربازى يان دامودةزطاكانى ثارتيَكى هةلَنةبذيَردراو.
ثشكنين و هاوسةنطى (دانانى كؤت و ثيَوةند) يةكيَك لة طرنطترين خستنةسةرةكان بؤ ثيادةكردنى ديموكراسى بريتة لة ثيَشخستنى سيستةمى ضةك و بالآنسةكان بؤ ئةوةى كة دلَنيا بكريَتةوة كة دةسةلآتى سياسى بةش بةش و لة ناوةندا ضةقبةستوو نية (لا مركزية). ئةم سيستةمة لةسةر ئةو باوةرِة قوولَة دامةزراوة كة جكومةت لة باشترين حالَةتة كة دةرفةتةكانى خراثبةكارهيَنان و ثيَشيَلكردنى دةستبةسةردابطيريَت و لةكاتيَكدا كة تا لة تواناداية لة خةلَكةوة نزيك بيَت. وةك زاراوةيةكى طشتى, ثشكنين و هاوسةنطيةكان دوو ماناى هةية: فيدراليزم و جيابوونةوةى دةسةلآتةكان. فيدراليزم بريتية لة دابةشبوونى حكومةت لة نيَوان ئاستى نيشتمانى, و هةريَمى, و خؤجييدا. ويلايةتة يةطرتووةكان, بؤ نمونة, كؤماريَكى فيدرالية كة لة ضةند ويلايةتةك ثيَكهاتووة كة هةريةكةيان كةسيةتى ياسايى و دةسةلآتى سةربةخؤى حكومةتى فيدرالي تايبةت بة خؤيان هةية. بة ثيَضةوانةى دابةشبوونة لاوةكية سياسيةكان وةك لة بةريتانيا و فةرةنسادا, كة ئةم دوو ولآتة بونياديَكى سياسى يةكطرتوويان هةية, ويلايةتةكانى ئةمةريكا ناتواندريَت هةلَبوةشنريَنةوة يان بطؤرِدريَن بة لة لايةن حكومةتى فيدرالَيةوة. هةرضةندة دةسةلآت لةسةر ئاستى نيشتمانى لة ويلايةتة يةكطرتووةكان بة شيَوةيةكى بةرضاو ثةرةى سةندووة بة بةراورد لةطةلَ دةسةلآتى ويلايةتةكان لةسةدةى بيستةمدا, هيَشتا ويلايةتةكان بةرثرسياريةتى طرنطيان لةبةردةستداية لة و بوارانةى وةك خويَندن, تةندروستى, طواستنةوة, لة سيستةمى مةركةزيدا يان (تاكرِةويدا)، ئةم كارانة لة لايةن حكومةتى نيشتيمانيدا بةرِيَوةدةضيَت. ولايةتة تاكةكان بؤخؤيان لة ولايةتة يةكطرتووةكاندا بة شيَوةيةكى طشتى شيَوازى فيدرالَى ثةيرِةو دةكةن لةريَطةى دةسةلاَتدان بة كؤمةلَطة ناوخؤييةكان بؤ ئةنجامدانى زؤريَك لةو كارانة: وةك بةريَوبردنى قوتابخانةكانء بةشةكانى ثؤليس. لة سيستةمى فيدرالَيدا جياكردنةوةى هيَزء دةسةلاَت ريَكء ثيَك ناكريَتء ريَكناخستريَت – ئاذانسة فيدرالَيةكان(ويلايةتةكان)ء ناوخؤييةكان هةموويان بؤيان هةية ئةجيَنداى سةرتاسةرىء دذبةيةكيشيان هةبيَت، لةم جؤرة بوارانةى وةك فيَركردن بؤ نموونة – بةلاَم لةهةمان كاتدا فيدرالَيةت ئةوثةرى هةلى رةخساندوة بؤ بةشداريثيَكردنى هاولاَتى زؤر بة طرنطى لةبارةى ئةنجامدانى ئةركى كؤمةلَطةى ديموكراسى. لةماناى دووةمدا، كؤتوبةندةكانء هاوسةنطيةكان ئاماذة دةكةن بؤ جياكردنةوةى دةسةلاَتةكان كة دانةرانى دةستورى ئةمريكى سالَى 1789 زؤر كؤلَنةدةرانة ديانناوة بة مةبةستى دلَنيابوون لةوةى كة هيَزى دةسةلاَتى سياسي طردنابيَتةوة لةنيَو تاكة لقيَكى حكومةتى نيشتيمانيدا. جيمس ماديسؤن، هةلَبةتة كةسى سةرةكى لة دةستةى نووسينى رةشنووسى دةستوورء دواتر سةرؤكى ضوارةمى ولايةتة يةكطرتووةكان، نووسيويةتى: (طردكردنةوةى دةسةلاَتةكانى ياسادانانء جيَبةجيَكردنء دادوةرى لة نيَو هةمان دةستةكاندا ... لةوانةية تةنها باشترين ثيَناسةى حوكميَكى تاكرِةوانة بيَت). لة هةنديَك شيَوازدا، جياكردنةوةى دةسةلاَتةكان تارادةيةك زاراوةيةكى شيَويَنةرة، ضونكة ئةو سيستةمةى لةلايةن ماديسؤنء دانةرةكانى ترى دةستوور دانرا زياتر جؤريَكى بةشداريكردنة نةوةك جياكردنةوةى دةسةلاَت. بؤ نموونة دةسةلاَتى ياسادانان سةر بة كؤنطريَسة بةلاَم ئةو ياسايانةى لة كؤنطريَسةوة دةردةضيَت، دةكريَت لةلايةن سةرؤكةوة هةلَبوةشيَندريَتةوة لةبةرامبةر ئةمةدا ثيَويستة كؤنطرس دوو لة سيَى زؤرينةى هةردوو كؤشكى نويَنةرانء ئةنجومةنى ثيران كؤبكاتةوة تا بتوانيَت زالَبيَت بةسةر ظيتؤيةكى سةرؤكايةتى. سةرؤك هةلَدةستيَت بةدانانى بالَيؤزةكانء ئةندامانى كابينة، هةروةها دانوستانى ريَكةوتنة نيَودةولَةتيةكانيش ئةنجامدةدات – بةلاَم ئةمانة هةمووى مةسةلةيةكن دةبيَت لةلايةن ئةنجومةنى ثيران رةزامةندى لةسةر بدريَت. دانانى دادوةرة فيدرالَيةكانيش بةهةمان شيَوة دةبيَت. وةك نموونةيةكى تر، دةستوور ئةوةى دياريكردوة كة تةنها كؤنطرس دةسةلاَتى ئةوةى هةية شةرِ رابطةيةنيَت، هةرضةندة سةرؤك سةركردةى بالاَى هيَزة ضةكدارةكانة – كة سةرضاوةيةكى بارطرذى بوون لة نيَوان ئةو دوو بوارةى لةبةر ضاو بوو لة ماوةى جةنطى دريَذخايةنى ظيتنام لة سالَةكانى شةستةكانء سةرةتاى حةفتاكانء هةروةها شةرِى كورتخايةنى كةنداو سالاَنى 1990-1991. لةبةر ثيَويستى بةدةستهيَنانى رةزامةندى كؤنطرس بةمةبةستى دانانى بةرنامةيةكى سياسى، زاناى سياسى (ريضارد نؤستاد) دةسةلاَتى سةرؤكايةتى لة ولايةتة يةكطرتووةكان بةوة وةسف دةكات كة: ( دةسةلاَت دةسةلاَتى فةرمان دةركردن نية، بةلَكو دةسةلاَتى قايلكردنة). لةراستيدا هةموو كؤتوبةندء هاوسةنطيةكان لةنيَو حكومةتى فيدرالَيدا لة دةستور ديارينةكراوة. هةنديَكيان ثةرةيسةندوة لة ريَطةى ثراكتيزةكردنء ثيَشينةييدا. هةلَبةتة لة هةمووى طرينطتر ريَساى ثيَداضونةوةى دادطاية، كة لةميانةى حالَةتيَكى دادطاييدا لة سالَى 1803 دامةزراوة، كة دةسةلاَتى ئاشكراكردنى كارةكانى كؤنطرسى بةخشى بة دادطاى بالاَى ولايةتة يةكطرتووةكان بة شيَوةيةكى نادةستوورى. جياكردنةوةى دةسةلاَتةكان لة سيستةمى ئةمريكيدا زؤرجار كارا نية، بةلاَم ثاريَزطاريةكى طرنطء باش دابين دةكات دذى بةخراث بةكارهيَنانة شاراوةكانى دةسةلاَت لةلايةن حكومةتةوة، كة ئةمةش ئةو مةسةلةيةية ثيَويست دةكات هةموو ديموكراسيةك رووبةرووى ببيَتةوة.
سةرؤك وةزيرةكان ء سةرؤكةكان لةنيَو برِيارة زؤر طرنطةكانى ديموكراسيدا شيَوازى هةلَبذاردنى سةركردةء نويَنةرةكانيةتى. بة شيَوةيةكى طشتى، دوو جؤر هةلَبذاردن هةية. لةسيستةمى ثةرلةمانيدا، ثارتى زؤرينة لة ثةرلةماندا يان هاوثةيمانيَتى ضةند ثارتيَك هةلَدةستن بة ثيَكهيَنانى حكومةت كة لةلايةن سةرؤك وةزيرانةوة بة ريَوةدةضيَت. ئةم جؤرة سيستةمةى حكومةتى ثةرلةمانى كة سةرةتا لة بةريتانياى طةورةدا ثةرةى سةند، ئيَستا ئةمرؤ لة زؤربةى ولاَتانى ئةوروثا ثيادة دةكريَت هةروةها لة ولاَتة كاريبيةكانء كةنةداء هندستانء زؤر لة ولاَتانى ئةفريقياو ئاسياش ( زؤربةى ولاَتة كؤلؤنيالية ثيَشوةكانى بةريتانيا). شيَوازة زؤر باوةكةى تر بريتية لة هةلَبذاردنى راستةوخؤى سةرؤكيَكى ثةرلةمان بة شيَوةيةكى سةربةخؤ. ئةم سيستةمة سةرؤكايةتية ئةمرؤ لة زؤريَك لة ولاَتانى ئةمريكاى لاتينىء فليثينء فةرةنساء ثؤلةنداء ولايةتة يةكطرتووةكان ثيادة دةكريَت. جياوازى سةرةكى نيَوان سيستةمى ثةرلةمانىء سيستةمى سةرؤكايةتى بريتية لةو ثةيوةنديةى كة لة نيَوان دةسةلاَتى ياسادانانء جيَبةجيَكردندا هةية. لة سيستةمى ثةرلةمانيدا، لةبةرئةوةى سةرؤك وةزيرانء ئةندامانى كابينة هةر لة ثةرلةمانةوة دةهيَندريَن بؤية بة شيَوةيةكى بنةرِةتى هةردووكيان يةكنء هةمان شتن. بة شيَوةيةكى نموونةيى، ماوةى كابينةى حكومةت بؤ ماوةيةكى دياريكراو بةريَوةدةضيَت – بؤ نموونة ضوار يان ثيَنج سالَ – مةطةر سةرؤكى وةزيران لة نيَو ثةرلةماندا زؤرينة لةدةست بدات. لةو حالَةدا حكومةتةكة ناميَنىَء هةلَبذاردنيَكى نوىَ ئةنجام دةدريَت. ئةو كاتة بة شيَوةيةكى بةدوايةكدا هاتندا سةرؤكى ثارتيَكى تر هةليَكى ثىَ دةدريَت تا حكومةتيَك ثيَكبهيَنيَت لةطةلَ بةرثرسى ولايةت، ض سةرؤك يان ثاشاى دةستورى، كة رؤلَيان بة شيَوةيةكى سةرةكى رؤلَيَكى رةمزى دةبيَت. لةوةتةى ثةرلةمان بووةتة دةزطايةكى حكومى سةركةوتوو، ئةوا تايبةتمةندى سيستةمى سةرؤكايةتى شيَوة ئةمريكى لةبارةى جياكردنةوةى دةسةلاَتةكان لة كورتى دةدات. لةبرى ئةمة، سيستةمة ثةرلةمانيةكان ثيَويستة بة شيَوةيةكى زؤر ضرِوثرِ ثشت ببةستن بة هيَزة شارراوة سياسية ناوخؤييةكانى خودى ثةرلةمان بة مةبةستى دابين كردنى كؤتوبةندةكانء هاوسةنطيةكان لةسةر دةسةلاَتى ثةرلةمان. ئةمانش زؤرجار لة شيَوةى تاكة ثارتيَكى ئؤثؤزسيؤنى ريَكخراودا بةدةر دةكةون كة (سيَبةر) دةكةن لة حكومةت يان لة ركابةرى نيَوان ثارتة ئؤثؤزسيؤنة جياوازةكان. لة سيستةمى سةرؤكايةتيدا، سةرؤكى حكومةتء سةرؤكى ولايةت هةردووكيان لة نوسينطةى سةرؤكايةتيدا يةكدةطرن. سةرؤك بؤ ماوةيةكى دياريكراودا راستةوخؤ لةلايةن خةلَكةوة هةلَدةبذيَردريَت، هةروةك ئةندامانى كؤنطرسيش بةو شيَوة واية. وةك يةكيَك لة بنةماكانى جياكردنةوةى دةسةلاَتةكان، زؤرجار ئةندامانى كابينةى سةرؤك ئةندامى كؤنطرس نين. بة شيَوةيةكى ئاسايى، دةكريَت سةرؤكةكان ثيَش تةواو بوونى ماوةكةشيان لة نووسينطةكةيان لاببرديَن تةنها لةبةر ضةند تاوانيَكى مةترسيدار يان قةدةغةكراودا لة نوسينطةكةيدا. زؤرينةى ثةرلةمان سةبارةت بة ثارتةكةى سةرؤك دةتوانيَت ئاسانكارى بكات لة طواستنةوةى بةرنامة سياسيةكةى، بةلاَم بة ثيَضةوانةى سةرؤك وةزيران، سةرؤكةكان ثشت نابةستن بةو جؤرة زؤرينةية بؤ مانةوةيان لة نووسينطةكانيان.
نويَنةران يةكيَكيتر لة برِيارة طرنطةكانى هةر ديموكراسيةك ئةوةية ضؤن هةلَبذاردنةكان ريَكدةخةيت. ديسان هةلَبذاردنة بنةرِةتيةكان ليَرةدا دووانن: هةلَبذاردنى زؤرينةيي يان نويَنةرايةتى ريَذةيى. هةندىَ جار، هةلَبذاردنى زؤرينةيى ئاماذةيةكة وةك ئةوةى ( براوة هةمووى دةبات)،ئةمةش بة شيَوةيةكى سادة واتة كانديدى خاوةن زؤربةى دةنطةكان لة ناوضةيةكى هةلَبذاردن براوةية – جا ض زؤرينةيةكى (كةمتر لة سةدا ثةنجا بةلاَم زياتر لة هةر ركابةريَك) يان زؤرينةيةكى (زياتر لة سةدا ثةنجا). سةرؤكةكان بة شيَوازيَكى هاوشيَوةى ئةمة هةلَدةبذيَردريَن، بةلاَم نةك لةسةر بناغةى سةرتاسةرى ولاَت. هةنديَك لة سيستةمةكان هةلَبذاردنيَكى يةكلاكةرةوة ئامادة دةكات لة نيَوان دوو يةكةمين ثالَيَوراو ئةطةر هاتوو هيض كاميان ريَذةيةكى تةواوى بةدةست نةهيَنا لة خولى يةكةمى هةلَبذاردندا. سيستةمى زؤرينة طرنطى دةدات بة هاندانى دوو ثارتى سياسى خاوةن بنكةى جةماوةرى فراوان كة دةستيان طرتووة بةسةر شانؤ سياسيةكةدا. بة شيَوةيةكى جياواز لةوةى سةرةوة، دةنطدةران لة سيستةمى نويَنةرايةتى ريَذةيي دا وةك ئةوةى لة زؤربةى ئةوروثا ثيادة دةكريَت، زؤرجار دةنط بة ثارتة سياسيةكان دةدةن نةك بة تاكة تاكةى ثالَيَوراوةكان. نويَنةرايةتى ثارتيَك لة ئةنجومةنى ياسادانانى نيشتمانيدا بة طويَرةى لة سةداى، يان ريَذةى، دةنطةكانى بةدةستهيَنراو لةلايةن هةر ثارتيَكةوة لة هةلَبذاردنةكاندا دياري دةكريَت. لة سيستةمى ثةرلةمانيدا، سةركردةى ثارتى زؤرينة دةبيَتة سةرؤك وةزيرانء كابينةي خؤى لة نيَو ثةرلةماندا هةلَدةبذيَريَت. ئةطةر بيَتوو هيض ثارتيَك زؤرينة بةدةست نةهيَنيَت، ئةوا ثارتة سياسيةكان سةرقالَ دةبن بة دانوستانيَكى ضروثرِ بة مةبةستى ثيَكهيَنانى هاوثةيمانيَتيةكى دةسةلاَتدارى ثارتةكان. نويَنةرايةتى ريَذةيى طرنطى دةدات بة هاندانى ثارتة فرةلايةنةكان ئةوانةى، تةنانةت لةطةلَ ئةوةش هةريةكةيان بة شيَوةيةكى ريَذةيى ثيَشةوايةتى هاوسؤزى تةنها ريَذةيةكى بضوكى دةنطدةران دةكات، هةردةم خؤيان دةبينةوة لة دانوستاندا بؤ بةدةست هيَنانى شويَنيَك لة نيَو حكومةتى هاوثةيمانيدا.
ثةرلةمانةكان ء سةرؤكةكان بنةمايةكى داواكراو بؤ سيستةمى ثةرلةمانى، كة ئةمرؤ زؤرينةى ديموكراسيةكان ثيَكدةهيَنيَت، بريتية لة بة دةنطةوةهاتنيانء هةروةها لاستيكيبوونيان. حكومةتة ثةرلةمانيةكان، بةتايبةتيش ئةطةر بة هةلَبذاردنى نويَنةرايةتى ريَذةيى هاتبن، مةيليان بة ئاراستةى سيستةمى فرةلايةنى دةضيَت بة جؤريَك تةنانةت طروثة سياسية بضوكةكانيش بة شيَوةيةكى ريَذةييش بيَت نمايندةيي دةكريَن لة ئةنجومةنى ياساداناندا. دةرةنجامى ئةمة هيَشتا كةمينة بةرضاوةكان دةتوانن لة ئاستة بةرزةكانى حكومةت بةشدار بن لة ثرؤسة سياسيةكةدا. ئةم هةمةرةنطية هانى ديالؤطء يةكلاكردنةوةى كيَشةكان دةدات لةو كاتةى ثارتةكان لة خةباتدان بؤ ثيَكهيَنانى هاوثةيمانيَتيةكى دةسةلاَتدار. بؤية ثيَويستة يان هاوثةيمانيَتيةكة هةلَبوةشيَتةوة يانيش ثارتةكة شةرعيةتى خؤى لةدةست بدات، تا سةرؤك وةزيران واز لة ثؤستةكةى بهيَنيَتء حكومةتيَكى نوىَ ثيَك بيًَت يان هةلَبذاردنيَكى نوىَ ئةنجام بدريَت – ئةمانة هةرهةمووى بيَتة دى بةبىَ بوونى قةيرانيَك هةرِةشة بكات لة خودى سيستةمى ديموكراسى. طةورةترين كؤسث لةبة ردةم ثةرلةمان بريتية لة رووة تاريكةكةى لاستيكى بوونىء هةروةها بةشدارى دةسةلاَت: واتة نائارامى. هاوثةيمانية فرةثارتةكان لةوانية لةطةلَ يةكةم نيشانةى قةيرانى سياسيى تووشى لاوازىء لةناوضوون بيَت، دةرنجامةكةى دةبيَتة حكومةتانيَك كة بة شيَوةيةكى ريَذةيي بؤ ماوةيةكى كورت لة دةسةلاَت دةميَننةوة. هةروةها لةوانةية حكومةت خؤى لة ذيَر رةحمى هةنديَك ثارتى توندرِةوى بضوك ببينيَتةوة كة دةتوانيَت هةنديَك داواكارى سياسى تايبةت لةسةر حكومةت بكات، بة هةرِةشة كردن بة دةست كيَشانةوة لة هاوثةيمانية دةسةلاَتدارةكةء هيَرش بردنة سةر حكومةت تا دةست لة كار بكيَشيَتةوة. سةرةراى ئةمةش، سةرؤك وةزيرةكان تةنها سةركردةى ثارتةكاننء ثيَويستيان بةو دةسةلاَتةية كة لة دةرةنجامى راستةوخؤ هةلَبذاردنيان بيَت لةلايةن خةلَكةوة. مةسةلةيةكى ترى ثةيوةستدار بريتية لة نةبوونى كؤتوبةنديَكى دةزطايى رةسمى لةسةر سةروةرى ثةرلةمان. ثارتيَكى سياسى خاوةن زؤرينةيةكى تةواو لة ثةرلةمان، بؤ نموونة، دةتوانيَت كاريَكى وا بكات طةيشتن بيَت بةو ثةرى، تةنانةت بةرنامةيةكى سياسى ناديموكراسى بةبىَ هيض سنورداريةكى كاريطةريةكةى لةسةر كردةكانى خؤى، بةرزكردنةوةى ثيَشبينيةكانى دةسةلاَتيَكى تاكرِةوى زؤرينة. لةبارةى سيستةمةكانى سةرؤكايةتى، لةلايةكى ترةوة، بانطةشة بنةماييةكان بريتين لة بةرثرسياريَتى راستةوخؤ، بةردةواميَتى، هةروةها هيَز. سةرؤكةكان، بؤ ماوةيةكى دياريكراو لةلايةن خةلَكةوة هةلَدةبذيَردريَن، دةتوانن داواى ئةو دةسةلاَتة بكةن كة سةرضاوةى لة هةلَبذاردنى راستةوخؤدا طرتووة، سةرةراى ئةوةى هةلَويَستى ثارتة سياسيةكةيان هةرضى بيَت لة كؤنطريسدا. بة دروستكردنى ضةند لقيَكى جياى حكومةت بةلاَم يةكسان لةرووى تيؤريدا، سيستةميَكى سةرؤكايةتى هةولَى بنياتنانى دامءدةزطايةكى بةهيَزى دةسةلاَتى ياسادانانء جيَبةجيَكردن دةدات، هةريةكةيان بتوانيَت داواى دواكاتى هةلَبذيَردراويةكةى بكات لة خةلَكةوةء هةروةها بتوانيَت هةلَبستيَت بة كؤتوبةندء هاوسةنط كردنى ئةوانى تر. ئةوانةى دةترسيَن لة هيَزى شاراوةى جيَبةجيَكردنى دةسةلاَتى تاكرِةوانة ئةوا هةولَى جةختكردن لةسةر رؤلَى كؤنطرس دةكةن: ئةوانةى ثةيوةندارن بة خراث بةكارهيَنانى تواناكانى زؤرينةيةكى تةمةن كورت لة ناو دةسةلاَتى ياساداناندا زياتر جةخت لةسةر دةسةلاَتى سةرؤك دةكةنةوة. لايةنى لاوازى دةسةلاَتى ياسادانانء سةرؤكة هةلَبذيَردراوةكان بة شيَوةيةكى جيا بريتية لة قةيرانيَكى شاراوة. لةوانةية سةرؤكةكان نةتوانن ببنة خاوةنى دةنطةكان تا ثرؤطرامى خؤيان جيَبةجيَبكةن، بةلاَم بة بةكارهيَنانى هيَزى هةلَوةشانةوةيان (ظيتؤ)، دةتوانن ريَطة لة كؤنطرس بطرن لة طؤرِينى بةرنامةى ياسادانانى تايبةت بة خؤى. سةرؤكةكان، بة هؤى تايبةتمةنديَتى هةلَبذاردنيان بة راستةوخؤيي، لةوانية بة دةسةلاَتتر بيَنة بةرضاو بة بةراورد لةطةلَ سةرؤك وةزيران. بةلاَم ثيَويستة لةسةريان خةبات لةطةلَ ئةو دةسةلاَتة ياسادانانة بكةن كة خاوةن بنكةيةكى هةلَبذاردنى سةربةخؤى سةرؤكن، جا لةلايةن ئؤثؤزسيؤنةوة كؤنترؤلَ كرابيَت يا نا. بؤية، بنةماى هةلَسوكةوتى ثارت تا رادةيةكى زؤر لاوازترة بة بةراورد لةطةلَ سيستةميَكى ثةرلةمانى. بؤ نموونة، سةرؤك ناتوانيَت ئةندامانى ثارتى بةرهةلَستكار دةربكات يان سزابدات وةك سةرؤك وةزيران زؤرجار دةيكات. سةرؤك وةزيران بة هؤى هيَزى زؤرينةى ثةرلةمان دلَنياية لة جيَطيركردنى بةرنامة ياسادانانةكةى حكومةت: سةرؤكيَك مامةلَة بكات لةطةلَ كؤنطريَسيَكى موكورِ لةسةر بةرذةوةنديةكانى خؤى ثيَويستة زؤرجار خةريكى دانوستانى دواخراو بيَت بة مةبةستى دلَنيابوونء جةختكردن لةسةر جيَطيركردنى ياداشتيَك. كامة سيستةم بة باشترين شيَوة ثيَداويستيةكانى ديموكراسيةكى دةستوورى ثيادة دةكات: سيستةمى ثةرلةمانى يان سةرؤكايةتى؟ وةلاَمةكة بريتية لة مةسةلةى مشتومريَكى بةردةوامى نيَوان زانايانى سياسىء سياسةتمةداران، ضونكة هةر يةك لةم سيستةمانة خالَى لاوازء بةهيَزى ناوازةى خؤيان هةية. هةرضؤنيَك بيًَت ثيَويستة تيَبينى ئةوة بكريَت كةوا هةردووكيان طونجاون لةطةلَ ديموكراسى دةستوورى هةرضةندة هيض شتيَكيش مسؤطةر ناكات.
شةثؤلَى سيَيةمى ديموكراسى لة ديدطاى سامؤئيل هنتطتن ى زاناى سياسى لة زانكؤى هارظةرد، ميَذووى ديموكراسى ثيَشكةوتنيَكى بةردةوامى لةسةرخؤ نةبووة بةلَكو زنجيرةيةك شةثؤلَى يةك بة دواى يةكة كة ثيَشدةكةوتء دوادةكةوت ثاشان طرددةبوويةوةو دووبارة بة طورِ دةستى ثيَدةكردةوة. نووسين لة (رؤذنامةى ديموكراسى)، هنتطتن سىَ "شةثؤلَى دريَذى" يان ميَذوويى ديموكراسى ديارى دةكات. يةكةميان لة سةرةتاى سةدةى نؤزدة لةطةلَ فراوان بوونى مافى دةنطدان بؤ ريَذةيةكى طةورةى دانيشتوانى ثياو دةستى ثيَكرد لة ولايةتة يةكطرتووةكان، بةردةوام بوو تا سالَى بيستةكان. لةو ماوةيةدا، نزيكةى 29 ولاَتى ديموكراسى هاتة بوون. ثاشةكشةو يان دابةزينى شةثؤلَى يةكةم لة سالَى 1922 لةطةلَ طةيشتنى مؤسؤلينى بة دةسةلاَت لة ئيتاليا دةستى ثيَكردء تا سالَى 1942ى خاياند، لةو كاتةى ذمارةى ولاَتة ديموكراسيةكانى جيهان دابةزى بؤ 12. شةثؤلَى دووةم لةطةلَ سةركةوتنى هاوثةيمانان لة جةنطى جيهانى دووةم دةستى ثيَكرد، طةيشتة لوتكة لة سالَى 1962 لةو كاتةى ذمارةي ولاَتة ديموكراسيةكان بةرزبوويةوة بؤ 36. نزمبوونةوةى شةثؤلَى دووةم لة نيَوان سالَى 1962 ء ناوةراستى سالَى حةفتاكان ذمارةكةى دابةزاند بؤ 30. هةرضؤنيَك بيَت، لة سالَى 1974 ةوة شةثؤلَى سيَيةمى ديموكراسى نزيكةي 30 ولاَتى ديموكراسى ترى نوىَ ى زياد كرد، ذمارةى ئةم جؤرة كؤمةلَطانةى دووقات كردةوة. ئايا شةثؤلَى سيَيةم هيَشتا هةر لة لوتكةداية؟ ئايا ئيَستا نزمبوونةوةى بةرضاوى وا هةية كة زؤريَك لةو ديموكراسيانةى لةماوةى سالاَنى حةفتاكانء هةشتاكان هاتنة دى وةلايانبنيَت؟ هنتطتؤن هةلَدةستيَت بة شيكردنةوةى ئةو ثيَكهاتة ئالَؤزةى هيَزة كلتوريةكانء سياسيةكانى لةكاردان لة هةريَمة جياجياكانى جيهان بةبىَ ويَنةكردنى هيض دةرةنجمايَكى دياريكراو. هةروةها طةيشتؤتة ئةو دةرةنجامةى كة بةردةوام ئةطةرى ثاشةكشيَيةكى شةثؤلَى سيَيةمى ديموكراسى هةية، هةلَبةتة هةندىَ جار شةثؤلَى ضوارةمى بةدواديَت لة سةدةى بيستء يةكدا. هةلَبةتة ئةم جؤرة نموونةية ئةطةرى روودانى مسؤطةرة بةتةواوى. هنتطتؤن نووسيوويةتى: ( دادطايى كردن بة ثشت بةستن بة تؤمارةكانى رابردوو، دوو فاكتةرى زؤر يةكلاكةرةوة كة كاريطةريان دةبيَت لةسةر يةكبوونء فراوان بوونى ديموكراسى لة ئاييندةدا بريتيتن لة ثةرةسةندنى ئابوورىء سةركردايةتى كردنى سياسى، ثةرةسةندنى ئابوورى وا دةكات ئةطةرى ديموكراسى ببيَت، بةلاَم سةركردايةتى كردنى سياسى ديموكراسى دةكاتة راستى).
زانستى سياسى، ئابووريناسى هةروةها فرةلايةنى بةشداريكردن ناكريَت زؤر لة هاوولاَتيان بكريَت كة بةشدارى بكةن لة ثرؤسةى سياسيدا، لةبةر ئةوةى ئةوانيش ئازادن لة دةربرِينى نارةزاييان لة ريَطةى بةشدارينةكردندا. بةلاَم بةبىَ خويَن طةرمى كردةى هاوولاَتيان، ئةوا ديموكراسى بةرةو لاوازى دةرِوات. هاوولاَتيانى كؤمةلَطة ديموكراسيةكان هةلى ضوونة ناو زؤريَك لة ريَكخراوةو يةكيَتية تايبةتيةكانء طروثة خؤبةخشةكانيان هةية. زؤريَك لةو كؤمةلاَنة ثةيوةستن بة مةسةلةكانى سياسةتة طشتيةكان، بؤية كةميَكيان هةن كة لةلايةن حكومةتةوة كؤنترؤلَ كرابنء كؤمةكى دارايي بكريَن. مافى تاكةكان لة ثةيوةنديكردن بةيةكء ريَكخستنى خؤيان بة شيَوةيةكى ئازادانة لة ضوارضيَوةى شيَوة جياوازةكانى طروثة ناحكومةيةكاندا بة بنةماى ديموكراسى دادةندريَت. كاتيَك خةلَكيَكى خاوةن ثةرذةوةندى هاوبةش كؤدةبنةوة لةطةلَ يةكدا، ئةوا دةنطيان طويَى ليَدةطيريَتء هةروةها هةلى كارتيَكردنيان لة مشتومرِى سياسيدا زياد دةكات. هةروةك ضاوديَرى سياسى مةزنى فةرةنسى سةدةى 19 (ئةليَكسز دو تؤكوظيَل) نووسيويةتى: (هيض ولاَتيَك نية كة تيَيدا كؤمةلَةكان زياتر ثيَويستيان بة ريَطةطرتن بيَت لة حوكمى رةهاى تاقمى يان دةسةلاَتى زؤردارانةى شازاديَك لةو ولاَتانةى بة شيَوةيةكى ديموكراسي بة دةستوركراون). ئةو ذمارة زؤرةى ئةو طروثانةى لة كؤمةلَطة ديموكراسيةكان ديَنة بةرضاو دةتواندريَت بة ضةند جؤريَك ثؤليَن بكريَن. ئةوانةى بة شيَوةيةكى سةرةكى كاريان بريتية لة فشار خستنة سةر حكومةت لةبارةى ضةند مةسةلةيةكى تايبةت ئةوا بة طروثة كاريطةرةكان يان لؤبيةكان ئاماذةيان ثيَدةكريَت. طروثة خاوةن بةرذةوةندية تايبةتيةكانى وةك دةستة بازرطانيةكان، طروثة ثيشةييةكان يان يةكيَتية كريَكاريةكان زؤرجار ثالَثشتيَكى ئابووريان هةية لةو سياسةتةى كة داكؤكى ليَدةكةن، سةرةراى ئةوةش لةوانةية هةنديَك هةلَويَستى طشتى بطرن لةسةر ضةند مةسةلةيةكى دةرةوةى سنوورى تايبةتمةندى خؤيان. طروثة ناوزةدكراو بة بةرذةوةندية طشتيةكان، وةك ريَكخراوةكانى خؤشطوزةرانى كؤمةلاَيةتىء ذينطةيي، دةطةريَن بة دواى ئةو شتانةى بةلاى ئةوان لةرووى طشتى يان جةماوةريى باشن. ئةمة ئةم جؤرة طروثانة بة ليَهاتووتر يان زؤر بةباشتر لة طروثة خاوةن بةرذةوةندية تايبةتيةكان دانانيَت.زياد لةمةش، ثلةى بةرذةوةندية خؤييةكان زؤرجار بة ثلةى دووةم ديَت لةو هةلَويَستانةى ئةوان دةيطرن لةبارةى ثرسة طشتيةكان. هةردوو جؤرى طروثةكانى بةرذةوةندى طروثى ضالاكن لة هةر ولاَتيَكى ديموكراسيدا بن. هةردوولا سةرنجى طرنط دةدةن لة راى طشتى، هةموو هةولَيَك دةدةن بؤ فراوان كردنى بنكةى ثالَثشتي هةر لةو كاتةى هةولَى رؤشنبيركردنى خةلَكيش دةدةنء هةروةها كاريش دةكةن لةسةر سياسةتى حكومةت. طروثةكانى بةرذةوةندى رؤلَى هيَزى نيَوةنديكردن دةبينن لة نيَوان تاكى دوورةثةريَزء حكومةت كة هةردةم ئةوةيان طةورةء دوورة. لة ريَطةى كارلةيةكتركردنى ئةم طروثانة – هةروةها لة ريَطةى ثرؤسةى مشتومرِى كراوةو ناكؤكىء يةكلاكردنةوةء هةروةها كؤدةنطى لة نيَوياندا – كؤمةلَطةيةكى ديموكراسى برِيارى وادةردةكات كاريطةر بيَت لةسةر خؤشطوزةرانى ئةندامةكانى.
دةنطدان دةنطدان لة هةلَبذاردنى بةرثرسة طشتيةكاندا بةرضاوترينء باوترين شيَوةى بةشداريكردنة لة ديموكراسية هاوضةرخةكانداء هةروةها سةرةكيترينيانة. تواناى راثةراندنى هةلَبذاردنيَكى ئازادء دادوةرانة نزيكة لةو بةها بةنرخةى كة دةكريَت بة كؤمةلَطايةك بوتريَت ديموكراسى. هاندانةكانى دةنطدةران ذمارةيان بةقةدةر ذمارةى كؤمةلَطةكانء ئةو بةرذةوةنديانة دةبيَت كة ئةوان نويَنةرايةتيان دةكةن. بة شيَوةيةكى روون دةنطدةران دةنطيان بؤ ئةو ثالَيَوراوةنة دةدةن كة نمايندةيي بةرذةوةنديةكانى ئةوان دةكةن، بةلاَم لةهةمان كاتدا هؤكاري تر هةن بة هةمان شيَوة كاريطةريان دةبيَت لةسةر داخوازىء ئارةزووى دةنطدةر. ئةنداميَتى ثارتيَك يةكيَكة لةوانة: ئةو كةسانةى كة بة شيَوةيةكى توندوتؤلَ ثارتيَكى سياسى دةناسيَنن ئةوانة ئةطةرى دةنطدانيان زياترة لةو كةسانةى كة خؤيان بة سةربةخؤ يان بىَ لايةن دةناسيَنن. لة راستيدا، لة سيستةمى نويَنةرايةتى ريَذةيي دا، دةنطدةران تةنها دةتوانن دةنط بؤ ثارتيَكى سياسى بدةن نةك بؤ تاكة تاكةى ثالَيَوراوةكان. زانايانى سياسةت زؤرتر لة فاكتريَكيان دياريكردوة كة تواناى كاريطةريان هةية لةسةر ئارةزووى دةنطدةرء ضوون بؤ دةنطدان لة بنكةكانى دةنطداندا. بؤ نموونة، ئةو نةتةوانةى بة سيستةمى نويَنةرايةتى ريَذةيي كاردةكةن، كة لةو شويَنانة هةموو دةنطيَك نويَنةرايةتى دةبيَت لة ئةنجومةنى ياساداناندا، هةولَدةدةن بةرزترين ذمارةى ضوونة دةنطدانيان هةبيَت بةبةراوورد لةطةلَ ئةو نةتةوانةى كة تيَيدا زؤرينةى سادة يان زؤرينةى دةنطةكان لة سنوورى ناوضةيةكدا براوة دياري دةكات. بة هةمان شيَوة بارى ئابوورى كؤمةلاَيةتى، ريَذةي ئاسانكارى ناو تؤماركردن بؤ دةنطدان، بةهيَزى سيستةمى ثارتةكة، ويَنةى ميديايي ثالَيَوراوةكة، ضةندبارة بوونةوةى هةلَبذاردنةكان – ئةمانة هةمووى كاريطةريان هةية لةسةر ئةوةى كة ئايا ضةند دةنطدةرء ضةندجار هةلَدةستن بة دةنطدان. لة هةلَبذاردنة ديموكراسيةكاندا، زؤرجار ركابةريةكة لةدياريكردنى ئةوةدانية كامة ثالَيَوراو ثيَشةوايةتى طةورةترين ثالَثشتى جةماوةرى دةكات بةلَكو لةوداية كىَ دةتوانيَت زؤر كاريطةرانة هانى ثشتيوانانى خؤى بدات تا هةلَسن بة وةرطيًَرانى بيروراكانيان بؤ دةنطةكانيان. مةترسى مانةوةى ساردوسرِى دةنطدةر ئةوة نية كة دامءدةزطا طشتيةكان بة بةتالَى دةميَننةوة بةلَكو ئةوةية كة بةرثرسى ئةو دةزطايانة لةلايةن ريَذةيةكى سةدى بضوكترء بضوكترى دةنطدةرة ناياساييةكانةوة ديَنة هةلَبذاردن.
ثارتة سياسيةكان ثارتة سياسيةكان هةلَدةستن بة ثالَثشتكردنء دةستنيشانكردنء هةلَمةتكردن بة مةبةستى هةلَبذاردنى بةرثرسة طشتيةكان: هةروةها ئةطةر زؤرينةش بوون ئةوا بةرنامةكانى سياسةت بؤ حكومةت دادةريَذن، رةخنةطرتنء سياسةتى بةديل ثيَشكةش دةكةن ئةطةر لة ئؤثؤزسيؤندا بوون، هةروةها طويَزانةوةى ثالَثشتيةكان بؤ سياسةتة طشتيةكان لة نيَو طروثة جياوازةكانى بةرذةوةندى، رؤشنبيركردنى جةماوةر لةبارةى ثرسة طشتيةكانء هةروةها دابينكردنى ريَساو بنةماكانى مشتومرِة سياسيةكانى كؤمةلَطة. لة هةنديَك سيستةمى سياسيدا، لةوانةية ئايدؤلؤذيا فاكتةريَكى طرنط بيَت بؤ بةطرِخستنء هاندانى ئةندامةكانى ثارتيَك، لة شويَنى تر، بة هةمان شيَوة لةوانةية بةرذةوةندية ئابووريةكان يان دياردة كؤمةلاَيةتيةكان زياتر طرنط بن لةضاو تاوانيَكى ئايدؤلؤذى. رىَءرةسمء ريَكخراوةكانى ثارتيَك بة شيَوةيةكى لة رادةبةدةر هةمةجؤردةبيَت. لة كؤتاييةكى ديدطاكةدا، لة سيستةمى ثةرلةمانى فرةلايةنى لة ئؤروثادا، دةكريَت ثارتة سياسيةكان بة شيَوةيةكى توندى نيزامى ريَكخراوبن بة شيَوةيةكى تايبةت بةزؤرى بةريَوةبضن لةلايةن ثسثؤرى بةردةوام لةكاردا. ولايةتة يةكطرتووةكان لةو ثةرِةكةيترداية، كة لةويَدا ثارتى كؤمارىء ثارتى ديموكراتى ركابةر ريَكخراوى نامةركةزينء بة شيَوةيةكى فراوان كارةكانيان لة ريَطةى كؤنطريَسء ئاستى ولاَتةوة جيَبةجيَدةكريَت. ئةم بارودؤخة هةموو ضوار سالَ جاريَك دةطؤريَت كاتيَك ريَكخراوةكانى نيشتمانى ثارتى ديموكراتىء كؤمارى، بة ثشت بةستن بة شيَوةيةكى زؤر بة خؤبةخشةكان، يةكدةطرنةوة بة مةبةستى بةرزكردنى هةلَمةتةكانى هةلَبذاردنى سةرؤكايةتى. ثارتة سياسيةكان هةمةجؤرن بةقةد هةمةجؤرى ئةو كؤمةلَطانةى كارى تيَدادةكةن. ئةو هةلَمةتة هةلَبذاردنانةى ئةوان ئةنجامى دةدةن زؤرجار نةخشةبؤكيَشراوة، هةنديَك جار بةفيرؤدانى كاتة، جارجاريش ساويلكةيية. بةلاَم كارةكة ئةوثةرى راستية: كة هةلَسيت بة دابينكردنى ريَطةيةكى دادوةرانةو ئاشتيانة كة بة هؤيةوة هاوولاَتانى ديموكراسى دةتوانن سةركردةكانى خؤيان هةلَبذيَرنء هةروةها بتوانن رؤلَيَكى ثرِبةمانا ببينن لة دياريكردنى ضارةنوسى تايبةت بة خؤيان.
بةرهةلَستى كردن لة كؤمةلَطةيةكى ديموكراسيدا هاوولاَتيان مافى ئةوةيان هةية بة ئاشتيانة طردببنةوةو بةرهةلَستى لة سياسةتةكانى حكومةتةكةيان يان كردةى طروثةكانى تر بكةن لة ريَطةى خؤثيشاندان، ريَثيَوان، داواكارى، مانطرتنء هةروةها شيَوازى تر لة كردةى راستةوخؤى هاوولاَتيان. كردةى راستةوخؤ لة ولاَتيَكى ديموكراسيدا بؤ هةمووكةس كراوةية، بةلاَم وةكو نةريت وا باو بووة لةلايةن طروثة كةمينةكانء ستةمليَكراوةكانء زةرةرمةندةكانةوة بةكارهيَندراوة كة وا هةست دةكةن ريَطةيان ليَطيرابيَت لة بةكارهيَنانى هةر هؤكاريَك كاريطةرى هةبيَت لةسةر سياسةتى حكومةت. نموونةى ئةم جؤرة بةرهةلَستكارانة بةردةوام بوونةتة بةشيَك لة كؤمةلَطةى ديموكراسيدا. ئةمرؤ بةرهةلَستكارة ميانرِةوةكان بةردةوام نةخشة دةكيَشن بؤ سةرنج راكيَشانى ميديا هةوالَيةكانء هةروةها لةخؤطرتنى كؤمةلَة مةسةلةيةكى بةرفراوان، هةر لة ثيسبوونى ذينطة تا ضةكة ئةتؤميةكان، ثرسةكانى سياسةتى دةرةوةء دةمارطيري نةتةوةيىء رةطةزى. يةكيَك لة شيَوة تايبةتةكانى كردة راستةوخؤييةكان بريتية لة مافى يةكيَتية كريَكاريةكان بؤ ئةنجامدانى مانطرتن دذى ئةو خاوةن كارانةى ناكؤكن لةطةلَيانء ناكؤكيةكانيش لةسةر ميَزى يةكلاكردنةوة ضارةسةر نةكراون. بةرهةلَستيكردنةكان بريتين لة زةمينةى تاقى كردنةوة بؤ هةر ولاَتيَكى ديموكراسى. نموونةكانى ئازادى رادةربرِينء بةشداريكردنى هاولاَتيان زؤر ئاسانة بةرطري ليَبكريَت لةو كاتةى هةمووكةس بة شيَوةي ئاكارى جوان هةلَسوكةوت دةكةنء ريَكةوتوون لةسةر ثرسة سةرةكيةكان. بةلاَم بةرهةلَستكارةكان – هةروةها خةلَكة بةئامانجكراوةكانيان – ريَك ناكةون لةسةر ثرسة سةرةكيةكان، ئةم ريَكنةكةوتنةش لةوانةية ببيَتة مايةى هةلَضوونء توورِةبوون. ئةو كاتة بةرةنطاريةكة دةبيَتة يةكيَك لةو هاوسةنطيانة: بةرطريكردن لة مافى ئازادى قسةكردنء ثيَكهيَنانى كؤمةلَةيةك هاوكات لةطةلَ ثاراستنى سيستةمى طشتىء هةروةها بةدوور بوون لة هةر هةولَيَكى رووبةرِووبوونةوةى هةرِةشةكردنء توندوتيذى. لةناوبردنى بةرهةلَستيةكى ئاشتيانة بةناوى سيستةمةوة ماناى بانطةشةكردن بؤ سةركوتكردن دةطةيةنيَت، هةروةها ريَطةدانيش بة بةرهةلَستيةكى توندوتيذى بى َ كؤنترؤلَ ماناى بانطةشةكردن بؤ ثاشاطةردانى دةطةيةنيَت. لة راستيدا هيض قالبيَكى سحرى نية بؤ بةدةستهيَنانى ئةو هاوسةنطية. لة كؤتايشدا، ئةم مةسةلةية دةوةستيَتة سةر رادةى ثاندبوونى زؤرينة بة ثشتطيريكردن لة دامءدةزطاكانى ديموكراسىء هةروةها بة بنةماكانى مافةكانى تاك. كؤمةلَطةى ديموكراسي تواناى لةخؤطرتنى نارةحةترين ريَكنةكةوتني نيَو هاولاَتيانى خؤى هةية – تةنها ئةو ريَكنةكةوتنة نةبيَت كة لةبارةى شةرعيةتى خودى ديموكراسي داية.
ميديا هةوالَيةكان فةرمانرِةوايي ماناى تواناى ثةيوةنديكردن دةطةيةنيَت. لةو كاتةى كؤمةلَطة مؤديَرنةكان لة طةشةكردنداية لةرووى قةبارةو ئالَؤزييةوة، ئةوا مةيدانى ثةيوةنديكردنء مشتومرِة جةماوةريةكان بة شيَوةيكى بةرفراوانى لةلايةن ميديا هةوالَيةكانةوة دةستى بةسةردا دةطيريَت: وةك راديؤ، تةلةفزيؤن، رؤذنامةكان، طؤظارةكان، كتيَبةكانء هةروةها بنكة زانيارية كؤمثيوتةرةيةكانيش. ميديا هةوالَيةكان لة كؤمةلَطةى ديموكراسيدا ضةندين تيَكهةلَكيَشانيان هةية بةلاَم لةهةمان كاتدا ئةركى جياوازيشيان هةية. يةكيَك بؤ ئاطادركردنةوةو رؤشنبيركردنة. تا برِيارى ذيرانة بدريَت لةبارةى سياستة طشتيةكان، ضونكة خةلَك ثيَويستى بة زانيارى ووردء لة كاتى خؤىء بىَ لايةن هةية. لةبةر ئةوةى بيروراكان لة طؤراندان، بؤية ثيَويستيان بة طةيشتنة بة بواريَكى فراوانى ديدطاكان. ئةم رؤلَةش بة تايبةتى لة كاتى هةلَمةتةكانى هةلَبذاردندا زؤر طرنطة، لةوكاتةى كةميَك لة دةنطدةران هةلى بينينى، كةمتريش قسةكردن لةطةلَ، ثالَيَوراوةكانيان هةية بةتةنها. لةبرى ئةوة، دةبيَت ثشت بة رؤذنامةكانء تةلةفزيؤن ببةستن بؤ روونكردنةوةى ثرسةكانء ويَناكردنى هةلَويَستة تايبةتيةكانى ثالَيَوراوةكانء ثارتة سياسيةكانيان. ئةركى دووةمى ميديا ئةوةية وةك سةطى ثاسةوان وابيَت لةسةر حكومةتء دامءدةزطا دةسةلاَتةكانى ترى ناو كؤمةلَطا. بةكاركردن لة ئاستيَكى دياريكراو لة سةربةخؤيي بوونء بابةتى بوونء هةرضؤنيَك بيَت بة شيَوةيةكى ناتةواويش بيَت، ميديا هةوالَيةكان دةتوان ثةردة لةسةر راستى لابدةن لة ثشت داواكانى حكومةتء هةروةها دةتوانن ليَثرسينةوةيةك سازبدةن بؤ بةرثرسة طشتيةكان لةبارةى كارةكانيان. ئةطةر بيانةويَت ئةوا ميدياكان دةتوانن رؤلَى كاريطةرتر ببينن لة مشتومرِة جةماوةريةكاندا. هةروةها لةريَطةى بابةتةكانى سةرنووسةرء راثؤرتة ليَكؤلَينةوةكان، ميدياكان دةتوانن هةلَمةتيَك بكةن بؤ ضاكسازىء سياسةتيَكى تايبةت كة ئةوان هةست بة ثيَويستى ئةنجامدانى دةكةن. هةروةها دةتوانن وةك سةكؤيةك بن بؤ ريَكخراوةكانء تاكةكان بة مةبةستى دةربرِينى بيروراكانيان لةريَطةى ناردنى نامة بؤ سةرنووسةرء ضاثكردنى بابةتةكان بة جياوازى بؤضوونةكان. توانجكارةكان (المعلقين) ئاماذة بة شيَوةيةكى لةزيادبوونى رؤلَيَكى ترى طرنطى ميدياكان دةكةن: ئةويش " دانانى كارنامة "ية. مادام ئةوان ناتوانن هةموو شتيَك بكةن بة راثؤرت، بؤية ثيَويستة ميديا هةوالَيةكان ئةوة دياريبكةن كة كامة ثرس باسى ليَوةبكريَتء كامةيان فةرامؤش بكريَت. بةكورتى، برِيار بدةن ضى هةوالَةو ضى هةوالَ نية. ئةم برِيارانة، لة دةرةنجاميدا، كار لة تيَطةيشتنى جةماوةر دةكةن لةبارةى ئةوةى ضى ثرسيَك زؤر طرنطترة. ئةمة ثيَضةوانةى ئةو ولاَتانةى كة تيَيدا ميديا هةوالَيةكان لةلايةن حكومةتةوة كؤنترؤلَ كراون، هةرضةند ديموكراسى بن، ناتوانن بة سانايي ئةو ثرسانة ضارةسةر بكةن يان فةرامؤشى بكةن كاتيَك بيانةويَت. ركابةرةكانيان، لةدواى هةمووى، هةروةها خودى حكومةت، ئازادن لة راكيَشانى سةرنج بؤ ليستى ثرسة طرنطةكانى خؤيان. خةلَكيَكى كةم مشتومرِى ئةوة دةكات كة ميديا هةوالَيةكان بة شيَوةيةكى بةرثرسيار ئةم ئةركانة بةردةوام جيَبةجيَ دةكةن. لةوانةية ثةيامنيَرى رؤذنامةكانء تةلةفزيؤنةكان بةثةرؤش بن بؤ ثيَوةريَكى بابةتيبوون، بةلاَم بة شيَوةيةكى لة دةسةلاَتبةدةر هةوالَةكان تووشى ثالَاَوتن دةبن لة ريَطةى ئارةزووةكانء هةستةكانى تاكةكانةوةء هةروةها ئةو ثرؤذانةى كارى تيَدا دةكةن. دةكريَت هةوالَةكان ورووذيَنةرء رووكةشىء خؤهةرقولَتيَنةرء هةلَةدارء طرِتيَبةردةر بن. ضارةسةريش لةوةدا نية ياساى وا دابندريَت كة هةنديَك ثيَناسةى توندى بةرثرسياريَتى دابنيَت يان مولَةتدان بيَت بة رؤذنامةنووسان، بةلَكو لةوةداية كة ئاستى طفتوطؤية طشتيةكان فراوان بكريَت تا هاولاَتيان سةرةراى ثاشماوةى هةوالَة ناراستةكانء زيادثيَداطوتنةكان بتوانن بذاردنيَكى باشتر بكةن تا ناوةرؤكى راستى بدؤزنةوة. ئؤليظةر ويَندلَ هؤلَمز، لة دادطاى بةناوبانطى دادطاى بالاَى ئةمريكا، لة سالَى 1919 دا طوتى: (باشترين تاقيكردنةوةى راستى بريتية لة دةسةلاَتى ئةو بيركردنةوةيةى وا لة خؤى دةكات لة ركابةريَتيةكانى بازاردا قبولَ بكريَت).
ديموكراسىء ئابووريناسى ديموكراسى هيض جؤرة بؤضوونيَكى ئابوورى تايبةت لة خؤناطريَت. حكومةتة ديموكراسيةكان هةردوو بؤضوونى سؤشيالستىء بازارى ئازادى لة خؤطرتووة. لة راستيدا، باش بةكارهيَنانى مشتومرِكردن لة هةريةك لة ديموكراسية هاوضةرخةكاندا كاريطةرى دةبيَت لةسةر رؤلَى طونجاوى حكومةت لة بوارى ئابووريدا. سةرةراى ئةمةش، دادوةرية ئةطةر بلَيَين كةوا لايةنطرانى ديموكراسى بة شيَوةيةكى طشتى ئازادى ئابوورى بة كليلى سةرةكى دادةنيَن لة هةر كؤمةلَطةيةكى ديموكراسدا. ئةم راستيةش قةت نةبووةتة كؤسث لةبةردةم ثرسة ئابووريةكان كة ببنة هيَزى سةرةكى دابةشكردن ء دياريكردنى "راستء ضةثى" ديمةنة سياسيةكة وةك ئةوةى ئةمرؤ ئيَمة دةيزانين. ديموكرات سؤشيال، بؤ نموونة، جةخت دةكات لةسةر ثيَويستبوونى يةكسانىء خؤشطوزةرانى كؤمةلاَيةتى وةك ناوةرؤكى سياسةتة ئابووريةكانى حكومةت. لة رابردوودا، ئةمة تةرخانكرابوو بؤ خاوةنداريَتى حكومةت بؤ ثيَكهاتة طةورةكانى ئابوورى نةتةوةكان، وةك ثةيوةندية تةليةكانء هؤكارةكانى طواستنةوةء هةروةها هةنديَك ثيشةسازى قورس. هةروةها داوا لة حكومةت دةكةن كةوا هةلَسيَت بة دابين كردنى ثيَداويستية ثزيشكيةكانء بيَكارىء هةروةها بةرذةوةندية خوشطوزةرةكانى تر بؤ ئةو خةلَكةى ثيَويستيان ثيَية. بة ثيَضةوانةى ئةمة، ثارتة سياسية ثاريَزطارةكانء ضينى ناوةراست زؤرجار جةخت زياتر لةسةر ئابوورى بازارى ئازادء كؤسث دانةنان لةبةرى لةلايةن كؤنترؤلَى حكومةت يان دةستخستنةناوى، بؤ نموونة، وةك كاريطةرترين هؤكارةكانى ثةرةسةندنى ئابوورىء ثيَشكةوتنى تةكنةلؤذىء خؤشطوزةرانى بةرفراوان.
بة شيَوةيةكى كردارى هةموو لايةك لة مشتومرِى ئابووريدا، هةرضؤنيَك بيَت، بةشدارى زةمينةيةكى هاوبةشى طةورةتر دةكةن، لةضاو ئةوةى كة لةوانةية لة نيَو طةرمةى طفتوطؤية سياسيةكان ريَطةيان ثيَبدريَت. بؤ نموونة، هةردوولا راستء ضةث ئةو رؤلَة طرنطةى ئةنجام دةدريَت لةلايةن بزوتنةوةيةكى ئازادى كريَكاران قبولَ دةكةن. كريَكاران لة كؤمةلَطة ئازادةكاندا هةلى ثيَكهيَنانء ضوونة ناو يةكيَتيةكانيان هةية بة مةبةستى نويَنةرايةتى كردنى بةرذةوةنديةكانيان لة سةوداكردنيَك لةطةلَ خاوةنكارةكان لةسةر هةنديَك ثرسى وةك كريَيةكانء تةندروستىء قازانجةكانى خانةنشينىء مةرجةكانى كاركردنء هةروةها رىَءرةسمةكانى شكايةتكردن. هيض ولاَتيَكى ديموكراسى سةردةم نية كة سيستةميَكى ئابوورى هةبيَت يان بةتةواوى هى دةولَةت بيَت يان بة تةواوى سةربةخؤ بيَت لة ريَكخستنةكانى حكومةت. هةمووى تيَكةلَةيةكن لة ثرؤذةى كةرتى تايبةتء سةرثةرشتى حكومةت. بةزؤرى هةمووى ثشت بة كارةكانى بازارى ئازاد دةبةستن، كة تيَيدا نرخةكان لةلايةن حكومةتةوة دياري ناكريَت بةلَكو لةلايةن برِيارة سةربةخؤكانى كارلةيةكتركردنى رؤذانةى بةرهةمهيَنةرانء بةكاربةراندا دادةندريَت. ثارتة سياسية ضةثةكان، كة بة طشتى ولاَتة سؤشيال ديموكراتة روولة رؤذهةلاَتةكانن، تيَبينى ئةوةيان كردوة كة بة طويَرةى بنةماى خستنةبازارء داواكاريةوة (عرض و طلب) بازارى ئازاد بزويَنةرى سةرةكى طةشةثيَدانى ئابوورىء خؤشطوزةرانية. بةهةمان شيَوة، ثارتة راستةكانى ناوةند، كة بةطشتى رازى نين بة دةستيَوةردانء خاوةنداريَتى حكومةت بؤ كردارى بةرهةمهيَنان، رازى بوونة بة بةرثرسياريَتى حكومةت لة ريَكخستنى هةنديَك بوارى دياريكراوى ئابوورى: وةك، دابينكردنى كارء ثيَداويستية ثزيشكيةكانء هةروةها بةرذةوةنديةكانى ترى ولاَتيَكى خؤشطوزةرانى هاوضةرخ، لة هةمان كاتدا رازين بة بةكارهيَنانى سياسةتى باج وةرطرتن بة مةبةستى هاندانى طةشةسةندنى ئابوورى. وةك دةرةنجاميَكيش بؤ ئةمة، ديموكراسية مؤديَرنةكان طرنطى دةدةن بة هةبوونى ئابووريةك هةلَبستيَت بة هاوبةشى ثيَكردنى تايبةتمةندية سةرةكيةكان، ئةطةر ضى لة ووردةكاريةكاندا جياوازيش بن. لةو سالاَنةى كؤتاييدا، ئةو ئابووريانةى لة زؤربةى ثارضةكانى جيهان بة شيَوةيةكى ناوةندى ثلانريَذكراون ثشتطيريان دةكرد لة جةختكردن لةسةر رؤلَى شلؤقء ترسناكى بازارة ئازادةكان. لة ئابووريدا هةروةك لة كاروبارة سياسيةكانيش واية، واديارة، كة رةطةزة ثيَويستة سةرةكيةكان هةردةم بة ئازادى دةميَننةوة. هةروةك (مؤريس ئابرام)، بالَيؤزى ثيَشووى ئةمريكا بؤ كؤمسيؤنى مافةكانى مرؤظى نةتةوة يةكطرتووةكانء هةروةها سةرؤكى ئيَستاى ئةنجومةنى ضاوديَرى نةتةوة يةكطرتووةكان لة جنيَظ، طووتوويةتى، (ئازادى بة تةنها، لةوانة نية سةركةوتنى ئابوورى مسؤطةر بكات. بةلاَم زؤر بة دلَنياييةوة سةركوتكردن هةرةسهيَنانى ئابوورى مسؤطةر دةكات). تةنانةت لة هةنديَك لةو حالَةتة دةطمةنانةى كة تيَيدا رذيَمة دةسةلاَتدارةكان هةلَساون بة ضةند هةنطاويَكى طرنطى ئابوورى، ئةمةيان كردووة لة ريَطةى ثيَدانى ئازادى لة جيهانى ئابووريدا بة جؤريَك كة لةرووى سياسيةوة قبولَى هاوولاَتيانيان ناكةن. لةمةش زياتر، بة شيَوةيةكى طشتى سةركةوتنةكةى وان هةلَنةستاوة بة بةهيَزكردنى دةسةلاَتى رذيَمةكة لةسر دريَذايى ماوةى حوكمةكةدا بةلَكو هاوبةشى كردووة، هةروةك حالَةتةكةى ولاَتى شيلىء تايوان، تا لة ريَطةى خةلَكةوة داواى ئازادى سياسي بكةن بة جؤريَك طونجاو بيَت لةطةلَ ئازادى ئابووريان. ديموكراسيةكان بةردةوام دةبن لة طفتوطؤكردنى ثرسة ئابووريةكان بة شيَوةيةكى ضالاك لة داهاتوودا، هةروةك واش بوون لة رابردوودا. بةلاَم بةزؤرى طفتوطؤيةكان تيشك ناخةنة سةر ئةلتةرناتيظة سةرنةكةوتووةكانى ئابووريةكانى بةريَوةضوو لةلايةن حكومةتةوة بةلَكو تيشك دةخةنة سةر مسؤطةركردنى بةرذةوةنديةكانى بازارى ئازاد بؤ هةموو لايةك لة جيهانيَكى ثشتبةيةكبةستووى لةزيادبووندا.
دةنطةكان ديموكراسى هةنديَك شتى بةلَطةنةويست دةدات لةبارةى سروشتى مرؤظةكانةوة. يةكيَك لةوانة، ثيَدانى هةلى ئةوةى كة مرؤظةكان دةتوانن حوكمرِانى خؤيان بكةن بة شيَوازيَكى دادوةرانةو ئازادانة. يةكيَكى تر ئةوةية كة هةر كؤمةلَطةيةك هةمةجؤريةكى زؤر لةو بةرذةوةنديء تاكانة لةخؤدةطريَت كة شايةنى ئةوةن دةنطيان ثيَويستة ببيستريَتء هةروةها ديدةكانيان ريَزيان ليَبطيريَت. وةك دةرةنجاميَكيش بؤ ئةمة، يةك شت راستية لة هةموو ديموكراسية تةندروستةكان: ئةوانة بيَزاركةرن. جؤرج بوشى سةرؤكى ثيَشووى ئةمريكا بةوة وةسفى ئةو ذمارة زؤر فراوانةى ريَكخراوة خؤبةخشةكانى كرد كة وةك (هةزار خالَى رووناكين). ئةم خوازةية (استعارة) دةكريَت خزمةتيَك بيَت بة هةمةجؤريَتى، يان فرةلايةنى، كؤمةلَطة ديموكراسيةكان لة هةموو شويَنيَكدا. دةنطةكانى ديموكراسى بة دلَنياييةوة هةموو ئةو دةنطانةى حكومةتء ثشتيوانة سياسيةكانىء ئؤثؤزسيؤنيش دةطريَتةوة. بةلاَم سةرةراى ئةوانةش تيَكهةلَكيَشكراون لةطةلَ دةنطةكانى: سةنديكا كريَكاريةكان، طروثةكانى بةرذةوةندى ريَكخراو، دةستة جةماوةريةكان، ميديا هةوالَيةكان، زانايانء رةخنةطران، سةركردةو نووسةرة ئايينيةكان، كارة بضوكةكانء كؤمثانيا مةزنةكانء هةروةها كةنيسةكانء قوتابخانةكان. هةموو ئةو طروثانة ئازادن لة بةرزكردنةوةى دةنطيانء بةشداريكردن لة ثرؤسة سياسية ديموكراسيةكةدا، جا لةسةر ئاستى ناوخؤيي بيَت يان نيشتمانى. بةم ريَطةيةش، سياسةتة ديموكراسيةكان وةك فلتةريَك كار دةكةن كة لة ريَطةياندا داواكارية زارةكيةكانى جةماوةرة جؤراوجؤرةكان تيَدةثةريَت بؤ رؤيشتن بةرةو بوون بة سياسةتيَكى طشتى. هةروةك سةرؤكيَكى ترى ثيَشووى ئةمريكا، جيمى كارتةر، جاريَك طوتى: (ئةزموونى ديموكراسى ريَك وةك ئةزموونى خودى ذيان واية، بةردةوام لة طؤرِانداية، بيَ كؤتاية لة هةمةجؤريدا، هةنديَكجاريش طيَرةشيَويَنةء هةروةها هةموو ئةو بةها زؤرانةى كة لةماوةى تةنطةذةييدا تاقى كراونةتةوة). ديموكراسى لة خودى خؤيدا هيض شتيَك مسؤطةر ناكات. لةبرى ئةوة هةلى سةركةوتن ثيَشكةش دةكات، بة هةمان شيَوةش مةترسى سةرنةكةوتنيش ثيَشكةش دةكات. لة دةستةواذة بة توند لةراوةكةى (تؤماس جيَفرسؤن)ةوة، طفتدانى ديموكراسى بريتية لة: (ذيان، ئازاديء هةروةها هةولَدان بةدواى خؤشبةختى). كةواتة بةم جؤرة ديموكراسى هةم طفتدانة هةم بةرةنطاربوونةوةشة. طفتدانة ضونكة ئةو خةلَكة ئازادةى كة بةيةكةوة كاردةكةن دةتوانن حوكمرِانى خؤيان بكةن بة شيَوازيَك خزمةتى خؤزطةكانيان بكات لة طةيشتن بة ئازادى كةسى، هةلة ئابووريةكانء هةروةها دادوةرى كؤمةلاَيةتى. لةهةمان كاتيشدا بةرةنطاربوونةوةية ضونكة سةركةوتنى ثرؤذة ديموكراسيةكة دةكةويَتة سةرشانى هاوولاَتيةكانى خؤى نةك كةسى تر. حكومةتى خةلَكء لةلايةن خةلَكيشةوة ماناى ئةوة دةطةيةنيَت كة هاوولاَتيانى كؤمةلَطةى ديموكراسى هاوبةشن لة بةرذةوةنديةكانى حكومةتء ئةركةكانيشى. بة قبولَ كردنى ئةركى خؤحوكمرِانيكردن، ئةوا نةوةيك هةولَ دةدات ميراتة بة زةحمةت براوةكةى ئازادى تاكء مافةكانى مرؤظـ ء سةروةرى ياسا بثاريَزيَت بؤ نةوةكةى دواى خؤى. لة هةر كؤمةلَطةيةكء لةهةرنةوةيةكدا، ثيَويستة لةسةر خةلَك ئامادةباشى بؤ كارى ديموكراسى بكةن بة وةرطرتنى بنةماكانى رابردوو بة ريَطةيةكى نوىَء جيَبةجيَكردنيان بةثيَى ثيادةكردنى لةلايةن نةوةيةكى نوىَء كؤمةلَطةيةكى طؤرِاودا.
دوا (جؤزيَف برؤدسكى)، شاعرى رووسى لةدايكبوو ء هةروةها براوةى خةلاَتى نؤبلَ، جاريَك نووسيويةتى: (مرؤظى ئازاد طلةيي لة كةس ناكات، كاتيَك سةرناكةويَت). بؤ هاوولاَتيانى ديموكراسيش ئةم قسةية هةر راستة ، كة لة دواى هةموو شتيَك، ثيَويستة لةسةريان بةرثرسياريَتى ضارةنوسى ئةو كؤمةلَطاية هةلَبطرن كةخؤيان هةلَيانبذاردوة تيَيدا بذين.
لة كؤتاييشدا، ئةو حكومةتةى شايانى ئيَمةية بة دةستى ديَنين .