فیدرالیزم
Ji Wîkîpediya
![]() |
Ev gotar bi zaravayê soranî hatiye nivîsandin. Ji bo malpera soranî, binêre: ماڵهوه, ji bo lîsteya gotarên bi soranî, binêre Kategorî:کوردی. |
[biguherîne] فیدرالیزم
فیدرالیهت شیَوازیَكه له شیَوازهكانى حوكمرِانى كه تیایدا دهسهلاتهكان به گویَرهى دهستوور دابهشكراون له نیَوان حكومهتى ناوهندى و یهكهى ترى حكومى بچوكتر دابهشكراون (ههریم و ویلایهتهكان), ئهو دوو ئاسته ئاماژهپیَكراوهى حكومهت پشت بهیهكترى دهبهستن و بهشدارى لهسه سهروهرى دهوڵهت دهكهن و دابهشى دهكهن. دهكریَت فیدرالیهت ئهمانه له خۆوه بگریَت: شیَوهى حكومهت و پیَكهاتهى دهستوورى كه ههردووكیان له دهولهتى فیدرالیدا ههن. فهلسهفهى سیاسى پاڵپشتیكارانى فیدرالیهت. تایبهتمهندیهكانى فیدرالیهت: نووسینهكانى دوو له چاودیَره سیاسیهكانى ئینگلیز (البیَرت دایسى و جیمس برایس) كاریگهریهكى گهورهیان ههبوو له سهر سهرهتاكانى تیۆرى فیدرالیهت. دایسى دوو مهرجى بۆ پیَكهیَنانى دهوڵهتى فیدرالى دانا. یهكهمیان بوونى چهند دهوڵهتیَك " به جۆریَك پهیوهندیهكى بههیَزى ناوچهیى و میَژوویى و نهژادى یان لهو جۆره بهیهكیانهوه ببهستیَتهوه بۆ ئهوهى وابكات بتوانیَت- له روانگهى دانیشتوانهكانیانهوه- ناسنامهیهكى نیشتمانى هاوبهش ههڵبگریَت. و مهرجى دووهم ئهوهیه " ئارهزووى نیشتمانى له یهكگرتنى نیشتمانى و پیَداگیرى لهسهر پاراستنى سهربهخۆیى ههموو دهوڵهتهكانى ناو یهكگرتنهكه." یهكیَك له ئاكاره سهرهكیهكانى فیدرالیهت بریتیه له دابهشكردنى دهسهڵاتهكان. برۆفیسۆر ك. س. ویر له كاریَكى كلاسیكیدا لهبارهى بابهتى حكومهتى فیدرالى پیَمان رادهگهیهنیَت: " ئایا سیستهمى فهرمانرِهوایى دابهشكرنیَكى گهوره له نیَوان دهسهڵاتهكانى ناوهند و ههریَمهكان بهرجهسته دهكات و ئایا ههریهكهیان له چوارچیَوهى دهسهڵاتهكانى خۆیدا ههماههنگى لهگهڵ ئهوانى تردا دهكات و پشتیان پیَدهبهستیَت؟" دهرئهنجامى سهرهكى بۆ دابهشكردنى دهسهڵاتهكان خۆى له له نا توانایى ههریهك له دوو حكومهتهكه ( حكومهت ناوهند و ههریَمهكان) دهبینیَتهوه له پیادهكردنى ههمان برِى ئهو دهسهڵاتهى كه ئهگهر حكومهتهكه حكومهتیَكى یهكپارچه و نا فیدرالیبایه دهیتوانى پیادهى بكات. دهستور له سیستهمى فیدرالیدا بریتیه له باڵاترین دهسهڵات كه دهوڵهت دهسهڵاتهكانى لهوهوه وهردهگریَت. و پیَویستیشه كه دهسهڵاتیَكى دادگهرى سهربهخۆ ههبیَت بۆ پووچهڵ كردنهوهى ههر یاسایهك كه لهگهڵ دهستوردا نهگونجیَت. رهوایهتیش ریَگره لهبهردهم فیدرالیهت. به جۆریَك دهستور دهبیَت توند و یهكلاكهرهوه بیَت نهوهك فشۆڵ بیَت. و پیَویسته ئهو ریَسایانهى كه له دهستوورى ناوبراودا هاتوون نهتواندریَت بگۆرِدریَن تهنها له لایهن دهسهڵاتیَكى باڵاترهوه یان دهسته و دامهزراوهكانى یاسادانانهوه نهبیَت. و زۆر بهى جار گرانى گۆرِینى دهستوور دهبیَته هۆى دروستكردنى ههستى پاریَزگاریكردن. فیدرالیهت و دیموكراسیهت فیدرالیهت له تیۆرهكهى دا سیستهمیَكهى دهستورى بههیَز دهستهبهر دهكات كه دیموكراسیهتى فرهلایهنى پشتى پیَدهبهستیَت, و پهره به دیموكراسیهتى نویَنهرایهتیكردن دهدات له ریَگهى دابینكردنى هاوڵاتیبوونى دوولایهنه له یهك چوارچیَوهى كۆماریدا. و دهتواندریَت ئهم لیَدوانه كلاسیكیه بدۆزیتهوه له پهیماننامهى فیدرالیهت ( The Federalist Paper) كه دهڵیَت فیدرالیهت بهشداریدهكات له بهرجهستهكردنى پرهنسیپى دادپهوهرى دادگهرى و كهمكردنهوهى كرداره سهركوتكاریهكانى دهوڵهت. ئهمهش لبهرئهوهى فیدرالیهت, یهكهم: دهتوانیَت تواناى دهوڵهت له پیَشیَلكردنى مافهكان كهمبكاتهوه, لهبهرئهوهى گهرهنتى ئهوهدهكات كه پهرلهمان ئارهزووى سنورداركردنى ئهو ئازادیانه دهكات كه دهسهڵاتى دهستووریان نیه و ئهو حكومهتهش كه بتوانیَتیش ئهمه ئهوا ئارهزووى نابیَت. و دووهم: پرۆسه یاساییهكانى دروستكردنى برِیار له سیستهمه فیدرالیهكان وادهكات خیَرایى حكومهت كهمدهكاتهوه له رهفتاركردن. ئهو وتهیهى كه دهڵیَت فیدرالیهت یارمهتى دابینكردنى دیموكراسیهت و مافهكانى مرۆڤ دهدات كاریگهرى ئهو تویَره هاوچهرخى ههڵبژاردنى جهماوهرى لهسهره. له یهكه سیاسیه بچووكترهكان تاكهكان دهتوان به شیَوهیهكى راستهوخۆ له حكومهتیَكى ستوونى یهكپارچه بهشداریبكهن. سهربارى ئهوهش ئهو تاكه نارِهزا و تورِانهى كه لهیهكیَك له دهوڵهتهكانى فیدرالیهتهكهدا دهژین بۆیا ههیه بچن له دهوڵهتیَكى ترى نیَو فیدرالیهتهكهدا بژین- و بیَگومان ئهوهش به گریمانهكردنى ئهوهى كه دهستور مافى گواستنهوه له نیَوان وڵاتهكانى دهوڵهتى فیدرالى یهگرتوو. و تا ئیَستا توانایى سیستهمى فیدرالى له پاراستنى ئازادیه مهدهنیهكان جیَگاى مشتومرِه, چونكه زۆربهى جار تیَكهڵیهك له نیَوان مافهكانى تاك و مافهكانى دهوڵهت ههیه. ئهمهش واى كردووه كه دانانى پیَوهند لهسهر دهسهڵاتهكانى خحكومهته خۆجیَیهكان پیَویست بیَت. و پیَویسته تیَكهڵى له نیَوان ئهو پیَوهندانهى كه دهسهڵاتى دادگهرى دایان دهنیَت—ئهو دهسهڵاته دهستووریانهى كه به دادگهرى دراوه بهبىَ ئهوهى بگهرِیَتهوه بۆ بپهرلهمان—و له نیَوان خودى فیدرالیهتیشدا روونهدات. لهلایهك ههندیَك له ویلایهتهكانى ئهمهریكایى میَژوویهكى رهشیان ههیه له له دهستبهسهرداگرتنى ئازادیه مهدهنیهكانى گرووپه ئیتنیكیهكان و ئافرهتان و گرووپهكانى تریش, له لایهكى تریش یاسا و دهستورهكان له ههندیَك ویلایهتى تردا كه بۆ پاراستنى ئهو گرووپانه دارِیَژراون هیَشتا لهسهرهوهى ئهو دهقانهى دهستورى ئهمهریكى و پهیماننامهى مافهكانى ئهمهریكایین كه پاشكۆیهتى. فیدرالیهت و دهستورى ئهمهریكى فیدرالیهت به یهكیَك لهو سىَ كۆڵهگهیهى دهستورى ئهمهریكى دادهنریَت شان بهشانى جیاكردنهوهى دهسهڵاتهكان – واته دهسهڵاتى یاسادانان و دادگهرى و جیَبهجیكردن--- و ئازادیه مهدهنیهكان. دارِیَژهرانى ئهم پهیمانامه فیدرالیه دهڵیَن له ههردوو 45 و 46 بۆچوونى خۆیان لهبارهى سیستهمى پشكنین و هاوسهنگى رووندهكهنهوه كه به گویَرهى ئهم سیستهمهوه حكومهتهكانى ویلایهتهكان لهسهر ئاستى نیشتمانى كاردهكهن بۆ ئهوهى به تیَپهرِبوونى كات بگهن به حاڵهتیَك له حكومهتى دهسهڵات سنورداركراو. دهستورى ئهمهریكى روونكردنهوهیهك یان باسكردنیَكى دیاریكراو بۆ فیدرالیهت ناداته دهستهوه له هیچ بهشیَك له بهشهكانیدا, بهڵكو له برى ئهوه ئاماژهى جۆراوجۆر بۆ ماف و بهرپرسیاریهتیهكانى حكومهتهكانى ویلایهتهكان و بهرپرسیارهكانیان لهبهرامبهر حكومهتى فیدرالى ناوهندى. تویَژینهوهكان له بارهى فیدرالیهت ههندیَك له باشترین تویَژنهوهكان لهبارهى فیدرالیهت له ناوهرِاست و كۆتاییهكانى سهدهى بیستهمدا لهلایهن دانییل. جى. الیعازر ئهنجامدراون كه یهكیَكه له تویَژهرهوه پرِ بهرههمهكان و له ههردوو زانكۆى Temple و Bar Lian كارى كردووه, بۆیه بۆ ئهوانهى كه گرنگى به فیدرالیهتى ئهمهریكى و سیستهمى فیدرالى دهدهن دهتوانن چاو به تویَژینهوهكانیدا بخشیَننهوه له: