Bikarhêner:Hamid/kurdishflora1
Ji Wîkîpediya
[biguherîne] بارونه=Citrus medica cedrata
بادڕهنگ، بادرنگ، گیاێکی بۆخۆشه دهگهڵ پهنیر ئهیخۆن. سهیری بالنگ بکه.
[biguherîne] بارونه=Citrus medica cedrata
گیاێکی بۆن خۆشه. سهیری بالنگ بکه.
[biguherîne] بارههنگ=Sea pantain
ناوی لاتینی Plantago mojor ناوی لاتینی P.media ڕکێشه، یگیایهکی یهکساڵه و چهند ساڵهی خۆڕسته له تیرهی "باههنگهکان" Plantaginées، که تیرهیهکی نزیک له تیرهی "زهیتوونیهکان" Oleacées وه. لاسکێکی باسک و گهلآکانی له نێوهڕاستهوه پان و له دووسهرهوه باریکن و له نێوهڕاستی گیاکهدا نێرتکێک ههیه که هێشووه تۆمهکهی پێوهیه، بهرزیهکهی ئهگاته 30 سم، دانهکانی ورد و لیچقن. کاتێک دانهکانی له ئاو ئهکهن لیچقێکی لێ دێته دهرێ که بۆ نهرم کردنهوهی لهش باشه. ههروهها 15 تاکوو 45 گرهم له دانهکانی له ئاو ئهکهن و بۆ دهرمان ئهخۆنهوه. به فهرانسهیی Plantain, Plantain majeur, Grand Plantain و به ئینگلیزیش Plantain و Larger Plantainی پێدهڵێن. سهیری ڕکێشه بکهن.
[biguherîne] بارن
باڕن، میوهیهک که به هۆی باوه له دار دهبێتهوه.
[biguherîne] تاڵگ
چاوهڕێی ڕاڤهکهی بن.
[biguherîne] تاڵین تۆز
جۆرێکی دیکهی گونۆڕ. ئهم وێنه له چیای شاهۆ گیراوه.
[biguherîne] باکۆڤه
باقۆفه، میوهی ڕزیو که با وهراندبێتی.
[biguherîne] باقله=Faba
ناوی لاتینی Vicia faba ناوی لاتینی Feba Vulgaris باقلا، پاقلا، نۆکه پانه، بلوول، فاسۆلیا، گیایهکه یهکساڵه له تیرهی "پهپولهیهکان" Papillnoacées له دهستهی "ئالینگهکان" Convolvulacées، بهرزیهکهی دهگاته 1 میتر و لاسکێکی باریک و گوڵێکی چهرموو ئهگرێ، سهمهرهکهشی دانهوێڵهیهکه له کلوویهکدا به درێژایی 12 تاکوو 15 سم و پانایی 2 تاکوو 3 سم و ههر کلوویهک 4 تاکوو 7 دهنکی تێدایه، دهنکهکانیش پان و گهوره و سوورمهیی ڕهنگن. له لوبیا ئهچێ و لهو زلتره. باقڵه به کاڵی و به کهلوهکهیهوه دیکوڵێنن و ئهیخۆن. باقلهی تازه ڤیتامینهکانی A، B و C و ئاسن، پروتئین، کالسیۆم و فسفۆری تێدایه، بۆ زیاد کردنی شیری ئهو دایکانهی منداڵی بهرمهمکانه ههیه زۆر باشه. ههروهها بۆ کهسانی کز و لاواز زۆر زۆر بهکهڵکه. ئهگهر باقله لهگهڵ نۆک پێکهوه بکوڵێندرێن و سرکه بکرێ بهسهریاندا و بخورێ، بۆ رهشکه و پێشکه کردنی چاو زۆر باشه. ئهگهر ئاردی باقله و ئاردی جۆ تێکهڵ بکرێ و له گهڵ رۆنی خۆماڵی ههویرێکی لێ ساز بکرێ و بنرێته سهر بمگهی له جێچووی وهک جمگهی پێ و یان دمهڵ و شوێنی کوتراوی لهش زۆر بهکهڵکه. به فهرانسهیی Féve و Grosse Féve و به ئینگلیزی Faba, Fava bean, Boroadbean و Double beanی پێدهڵێن.
[biguherîne] باقلهوا
سفهتێکه بۆ تۆوی تهڕ. ع.ا.د.ئهم کورت کراوهیه له زۆر سهرچاوهدا دێت و کورتکراوهی عهلی ئهشرهف ئهرویشیانه.
[biguherîne] باقوفه
میوهی کاڵ و نهگهیشتوو.
[biguherîne] باقه
چهپکێک له گیا یا گوڵ فهرههنگی مهردوخ (ف.خ.)
[biguherîne] تاقه گوڵ=Female peony
ناوی لاتینی Paeonia officialis ناوی لاتینی Lactiflora گوڵێکی جوانه له تیرهی "Paeoniaceae" که بۆ دهرمان دهشێ. سهیری پهنجهگیا یان گوڵی "سهد تمهنی" بکه.
[biguherîne] باقۆ
بهرێکی ههنجیره که بههارێ زوو دهری ئهکا و ئاخری بههار ئهیوهرێنێ و بهرێ تازه دهر ئهکا که ئهوهیان ئهبێ به ههنجیر و ئهخورێ.
[biguherîne] بان=Ben oil
ناوی لاتینی Moringa دارێکی لوس و لهبار و شۆخ و شهنگه له تیرهی "بانهکان" Moringacées و سهر به لقی "دوولهتکهیی یهکان" Dicotylédones. گهلآکانی چهند گهلآی چووکهتریان لێ جیا ئهبێتهوه و گوڵهکانی هێشووین و ڕهنگیان سوور یان چهرمووه و له پۆپهی لاسکهکانهوهن. مام ههژار دهڵێ: زۆربهی شاعیرانی عهرهب بهژن و بالآی یاری خۆیانیان بهو داره شبهاندوه. به فهرانسهیی Moringe و به ئینگلیزی Ben oilی پێ ئهڵێن.
[biguherîne] بانتا
ئهم ناوه ڕووهکه نییه، بهلآم باشه بیزنین، له هێنێک شوێنی کوردستاندا به میوهی سهر سهوهته دهڵێن، که زۆر جاریش میوه ههره باشهکهیه.
[biguherîne] تڕتڕه
ڕووهکێکی وهک ههودا دهزووی زهرده که له سهرزی دههاڵێ و وشکی دهکا. دهڵێن ساڵێک بێستانی مامۆستا هێمنی هۆنهر، تڕتڕه لێی دهدا و بهشی زۆری دهفهوتێ، ئهویش له داخان ئهو ههڵبهسته دههۆنێتهوه: هاتی و ڕزقی ههموو خهڵکت بڕی ئهی تڕتڕه/ من به یهک تڕ قهڵسم و تۆ دوو تڕی ئهی تڕتڕه. ئهم بهسهرهاتهم له لاپهڕی کوردستان برس وهرگرتووه.
[biguherîne] بڕێن
گیایهکی شیرهداره بۆ دهرمان دهشێ.
[biguherîne] بڕکه
گیایهکی بۆن خۆشی کوێستانی یه، ئاژهڵ حهزی لێ ئهکا.
[biguherîne] بڕکه
و ساقهتی گوڵ و گهلآ یه. بڕکه شووتی، ڕکه هاروێ و خهیار، بڕکه باینجان.
[biguherîne] بێ=Quince
ناوی لاتینی Cydonia oblonga mill ناوی لاتینی Cydonia vulgaris
میوهی بهی. (بێ دهبێ توێکوڵ و پهرده، یا نیه یا زههر و دهرده/ بێ بهری چون بێخی بهرده، وهک شیلان چڵ چڵ مهبه)"مهلا ئهحمهدی کۆر". سهیری بهی بکه.
[biguherîne] بێژان
بۆژانه، گیایهکی بۆن خۆشه، گهلآکهی وهک گێزهر دهچێ. ههزار عهتری (شنهای پاریس)ی به قوربان بێ. "نانهوازاده".
[biguherîne] بێژان خاو
چاو له بۆژانه بکه.
[biguherîne] بێگۆنیا=Eagle's head
ناوی لاتینی Begonia گوڵه ههژار، پهشیمان، ئهمه ناوێکی فهرانسهیی یه بۆ گوڵێکی جوان له تیرهی "بێگونیاکان" Begoniacées،که له بنهڕهتهوه له ئامریکای نێوهندیهوه هاتووه، نزیکهی 400 جۆر لهم گوڵه ناسراوه که زۆربهیان گوڵی جوانی ڕهنگ سوور، قاوهیی، چهرموو، ئهرخهوانی و پهمهییان ههیه. خهڵکی کوردستانی گهرمێن پێی ئهڵێن "شوکری خان" یان "شوکرێ خانم" گوڵهکانی سوور و بالآ کورت و لاسکی باریک و قڕۆڵه. له بهر جوانی گوڵهکانی له گوڵداندا دهچێنن. ئهم گیایه بۆ دهرمانی زۆر نهخۆشی دهشێ. کتێبی "اقوام یان قوم خزران" له سهر هێرشی "سکا"کان بۆ ئێران بو بهتایبهتی بۆ کوردستان قسه دهکا و دهڵێ شوێنی مانهوهیان له بیجار و سهقزدا بوو که ئێستاش دوو قهلآ له ئاسهوارهیان له زیویهی سهقز و باکووری بیجاڕدا ماون. کاتێک لهشکری سکاکانیش ناوچهی بیجاڕیش پڕ له گیای بێگونیا دیت، ناوی ئهو شوێنهیان کرد به "پهشیمان" یانێ گوڵی "غهمیگین و سهرنخون"، وشهی "پهشیمان"یش وشهیهکی سکایی یه و به مانای "شوێنی گوڵه سهرنخونهکان"ه، ئهم وشهیهش دواتر بهره بهره سوویا و بوو به بیجاڕ.
[biguherîne] بێ پهڕهگوڵهکان=Apétales
بهشێک له گیاکان که له ڕیزی "دوولهتکهیهکان"دا که جامی گوڵهکانیان پهڕهی نییه و یان له ڕاستیدا گوڵی ئهم دهستهیه له گیاکان جامیان نییه. ئهم بهشه له گیاکان چهندین تیرهی وهک "گهزگهزکهکان"، "بی یهکان" و "ترشکهکان"ی لێ ئهبێتهوه.
[biguherîne] بهلوو=Oak
ناوی لاتینی Quercus ئینگیلزی Oak, Oak tree و wokeی پێدهلێن. چاو له بهڕوو بکهن.
[biguherîne] بێلووز=pear
جۆرێک ههرمێیه.
[biguherîne] بهلوجه
گیایهکه وهک ئهسپۆن کهف ئهکا.
[biguherîne] بهلآڵوک=Prunus spinosa
بهلآڵووک، بلآڵووکه کێوی، پراڵوی، بلآڵوک، بنچکێکی کێوی یه بهرێک ئهگرێ وهک گیلاس بهلآم وردتره و ناوکهکهشی ڕهوانی ئهدا.(ف.خاڵ) بلآڵووک بنچێکه بهقهد بالآی پیاوێک ههڵدهستێ، بهرێکی وهک ئالووبالوو دهگرێ و به چهندین ڕهنگ ههیه، زۆر جار له کوێستان دهڕوێ و له نزیک ئاوهدانی پهیدا نابێ، بنچکێکی له تیرهی "گوڵ سوورهکان" Rosa Coees، که پێوهندی دهدهن به داری هاڵهبهلآڵووکهوه، لقهکانی ڕهنگیان سوورێکی تۆخ و لووسن و بهرهکهش که له گهرمهی هاویندا پێدهگا، زۆر بهتامه و به قهت نۆکێک دهبێ. له بهلآڵووک ڕۆنێک دهگرن که بۆ دهرمان دهشێ، ههرچهنده که بهلآڵووک بۆ خۆی دهرمانی بۆشه بۆ ههناسه تهنگی، نهخۆشی سپڵ، زروا، ژانه پشت، نهخۆشی وڵک، نهخۆشی میزڵدان و گۆڵج و نهخۆشی تر. ههروهها خواردنی بهلآڵووک ئهبێته هۆی فڕێدانی کرمی ڕیخۆڵه و زیاد کردنی ڕادهی میز و بێ نوێژی ژنان ڕێکوپێک ئهکا. بێجگه لهمانه شههوهت زیاد ئهکا و زگچوونی خوێنیش چارهسهر ئهکا. پێشینه دهنکی بهلآڵووکیان به پهڕۆی شینهوه دهپێچایهوه و ئاگریان دهدا و پێیان وابوو بهم جۆره کاره جادوو کاریان لێ ناکا و به چهند پاته کردنهوهی ئهم کاره پێیان وابوو به دوژمنانیان دڵنهرم دهبن. بێجگه لهمهش پێیان وابووه که دێو درنج له گوکهڵهکهی دهترسن. له لقهکانی بهلآڵووک کهرهستهی جوانی وهک دهمنه (دهمهسیگار) و گۆچان و هیتر دروست دهکرێ.
[biguherîne] بهلال=Indian cirn, corn, Maiwe
ناوی لاتینی Zea Mays L. ڕوڕات، زوڕاد، بهلال، ههرزنهگهوره، گهنمهشامی، ڕووهکێکی یهکساڵهیه له تیرهی "دانهوێڵهکان" Gramineae که گهلآی درێژ و لاسکێکی ڕاست و ههڵچووی ههیه و بهرزییهکهی ئهگاته 3 میتر و نیو. سهیری زهڕات بکه.
[biguherîne] بهلالیسک
گوڵێکی چووکهی کوێستانیه.
[biguherîne] بهلاته
بلاته، سهرهتای ههڕهتی میوه.
[biguherîne] تهماته
تۆماتێز، توماته. میوهیهکی سووری به تامه که له تهرهوهیه و به کاڵ و کرچی سهوز و دوایی سوور دهبێ. به سهرهاتی ئهم گوڵڵه زۆره له داهاتوودا لیرهدا دهنووسرێت.
[biguherîne] تهماته سهر به سهوزیهکانه یان میوهکان؟
دیاره زۆر گرنگ نییه که تهماته سهر به ههرکامیان بێ، چوونکو ههرجۆرێک بێ له ئامریکادا سهر به سهوزیهکانی دادهنێن. شتێکی جێگای سرنج ئهوهیه که دیوانی بالآی ولآتی (اتزونی) دهنگی داوه که تهماته سهر به کام دهسته بێ؟ له ڕهوانگهی ڕووهکناسیهوه تهماته به میوه دهژمێردرێ و لهمهدا گومانێک نییه. بهلآم لهبهر ئهوهی که سۆس و دۆشاوی جۆراوجۆری لێ دروست دهکرێ بۆ تامی چێشت و بهم هۆیهوه له بازاڕی بازرگانیدا جێگای سرنجه، دیوانی بهرزی ئامریکا له ساڵی 1893دا دهنگی دا و بڕیاری له سهر داوه که تهماته سهر به سهوزیجاته.
[biguherîne] بمبسیک
گیایهکی کوێستانی یه.
[biguherîne] بلێڤالیا=Bellevalia
رووهکێکه
[biguherîne] بلک
گهلآ، پلگ، پهلک، چهندین جۆری ههیه و زۆرجاریش به شێوهی گهلآکاندا گیاکان له سهر یهک تیره حهسێب دهکهن، چاوهڕوانی تاریفی زۆرتر بن.
[biguherîne] باچیک
سهیری ئهرزن بکه
[biguherîne] بامبۆ=Bamboo
ناوی لاتینی Bambou ناوی لاتینیBambusa
بامبوو، بامبو، له بهر ڕێکوپێکی و ههڵچوونی ئهم جۆره حهیزهرانه، زۆر شاعیری ولآتهکهمان بهژن و بالآی یارهکهیانی پێ دهشوبهێنن. به سهیری حهیزهران بکه.
[biguherîne] بامجان=pickthank, sycophant
ناوی لاتینی Solanum esculentum باینجان، باینجان ڕهش، سهیری باینجان بکه.
[biguherîne] بامجان فهرهنگی=Solamun lycopericum
تهماته، بامجان مهرزهنگی، تۆماته، تۆماتێز. سهیری تهماته بکه.
[biguherîne] بامیه=Okra, Gumbo
ناوی لاتینی Hidiscus esculentus بامێ، گیایهکه له تیرهی "پهنیرۆکهکان" Malvacées و له خزمهکانی پهموو. گولآکانی ههر وهک گهلآی پهموو پان و پهنجهیی و نووک تیژن. بامیه ڕووهکێکی چهند ساڵهیه، بهلآم لهو شوێنانهی که ههوا سارده وهک گیایهکی یهک ساڵی لێهاتووه، بهرزیی ئهگاته 1 میتر. گوڵهکانی تاک تاک و زهرد یان چهرموون و بهشی ناوهندی ئهم گوڵه ئاماڵ سووره و بهرهکهی سهوز و درێژ که ههمان بامیه یه و تۆوی زۆر تێدایه که بۆنیان نییه. بامیه پێش ئهوهی پێبگا له تهرزهکهی دهکهنهوه و بۆ دهرمان بهکاری دێنن، به کولآوی و زۆر شێوهی دیکه چێشتدا بهکار دێ. له بهر ئهوهی ئاسن و کالسیۆم و ڤیتامینهکانی A و Cی تێدایه خۆراکێکی چاکه، بهلآم ورگی ههر کهسێک دهرهقهتی ههزم کردنی بامیه نایه، بۆیه زۆر جار ئهو جۆره کهسانه کاتێک بامیه دهخۆن دڵیان تێکهڵ ئهبێ و دهڕشێنهوه. بامیه وشک ئهکرێ و یان له قوتووی ئاو و خوێدا ڕایدهگرن بۆ زستان. له زۆر ولآتی ئاسیا و ئافریقادا به هۆی چاندنی تۆوهکهیهوه ئهیڕوێنن. شهو و ڕۆژێک پێش چاندن تۆوهکانی له ئاودا دهخوسێنن بۆ ئهوهی زوو سهوز بن. مهودای نێوان هێڵی تۆوهکان دهبێ نزیکهی 1 میتر بێ، بهلآم کاتێک سهوز بوون ئهم مهودایه کهم ئهکهنهوه و دهیکهنه 30 تاکوو 40 سم، تۆوهکانیش له 1 تاکوو 2 سم له ژێر عهرزهوه دهچێنن که ئهمیش به گوێرهی باش و خراپی خاکهکهیه. به فهرانسهیی Gombaud ی پێدهڵێن.
[biguherîne] بامیهگیا
گیایهکی لهوهڕه بۆ ئاژه
[biguherîne] بالنگ=Citrus medica cedrata
بالنگ، بلینگ، گیاێکه له تیرهی "مرهکهبات" Aurontinées و سهر دهستهی تیرهی "سودابییهکان" Putacées که میوهکهی هێلکهیی و زل و تۆکڵهکهی چاڵ و چۆڵی زۆری ههیه. میوهی ئهم داره گهورهترین میوهی ئهم تیرهیه یه و وێنهی هێلکهیی ههیه. به فهرانسهیی پێی دهڵێن Cédrat.
[biguherîne] باڕێژه
گیایهکه له کهرهوز ئهچێ.
[biguherîne] باڕێژه
میوهیهکی زۆر گهیشتبێ و به خۆیهوه له دارهکه بهر بێتهوه، یان به هۆی با له دار بوهرێ.
[biguherîne] باڕێژه
گیایهکی سهوزه که له لێوار ئاودا ئهڕوێ.
[biguherîne] بابووبهی ئاڵمانی=Chamomilla Recutita
بۆژانهی ئاڵمانی، چاوهڕێی ڕاڤهکهی بن.
[biguherîne] بابوونه=Antihemis arvensis
بابونه، گوڵه چاوێشه، گوڵه فهقێ، بهیبوون، بابن، گیایهکی یهک ساڵه و چهند ساڵهیه له تیرهی "تێکهلآوهکان" Composées، که ڕهنگی گهلآکانی سهوز و چهند قاژی قووڵیان تێدایه، له گهلآی شووتی دهچن و زۆر بۆن خۆشن، لاسکی باریکه و گوڵهکانی له تهبهق دهچن و ڕهنگیان سپی و نێوهڕاستهکهیان زهرده و بۆنی سێو ئهدهن. زۆرتر له سهرزهلآنی و گوێی ئاودا دهڕوێ. بهزیهکهی دهگاته 30 سم، ڕۆنهکهشی زۆر بهکهڵکه و بۆ دهرمانیش بهکار دێت. بکرێته چاو بۆ ههلآمهت و زگ ئێشه باشه و به ئاوهکهی برینی خهرکانهی مندالآن بشۆرن سوودی ههیه. دهمکراوی گوڵهکهی به ڕادهی 20 گرهم له یهک لیتر ئاودا بۆ ئهو نهخۆشانهی که گهده و ڕیخۆڵهکانیان باش کار ناکات زۆر بهکهڵکه، ههروهها بۆ ئهو ژنانهی که له کاتی خۆیدا ناکهونه بێنوێژییهوه فره باشه. دهرمانێکی بهکهڵکه دهژی یاو و گهشکه و دژی کرمی سکیشه، بۆ حهسانهوه و شهکهتی لهش له ههموو دهرمانێک باشتره. له ههر ماڵێکدا گهلآ و گوڵی ئهم گیایه ههنێ مێش ڕووی تێناکا. له لێنانی هێندێک چێشتدا بهکار دێ.
[biguherîne] بابوونهی ڕۆمی=CHAMAEMELUM NOBILE L
جۆرێک بابوونهیه.له داهاتوودا بهتهواوی راڤه دهکرێ.
[biguherîne] بابلێسک
گیایهکی بههاری یه، دوای ئهوهی بالآی کرد، ڕهنگی گهلآکانی ئهگۆڕێن.
[biguherîne] باتوڤ
گیایهکه گوڵێکی سوور دهر دهکا.
[biguherîne] بابهقووڵهمڕ
گیایهکه. له ڕاستیدا من هچ زانیاریم له سهر ئهم گوڵه له هیچکوێ وهدهست نهکهوتووه، ههر کهس یارمهتیم بدا سپاسی دهکهم.
[biguherîne] باتیینۆک
باتینۆک، چارانچهقێله، ههلآڵه برم بهم، لاله، ههلآڵه، گوڵه نیسان، ههراڵه برمه، گولآڵه سووره.
[biguherîne] باتینک
خونچهی تازه پشکووتوو. (ف.خاڵ)
[biguherîne] بابردهڵه
گیایهکه له نێو گهنم و شێوهرداندا دهڕوێ و بنچکی گهوره و خڕ و تۆپ دهکا و له پایزدا له بهر سووکی و خڕی و تۆپی با دهیبا.
[biguherîne] بابردهڵه
بابردهڵه، پووش و قنگلآشکی بهر با. (منیش بابردهڵهی بهر گێژهڵووکهم/ دهمێک لهو قوڵکه، تاوێ لهو چڵۆکهم) "هێمن"
[biguherîne] بابن=Matricaria recutita
بابوونه، گوڵه بهیبونه، بهیبوون، گوڵه چاوێشه، گوڵه چاوگا، گێایهکه خۆڕست له تیرهی "تێکهلآوهکان" Composées، که زۆرتر له گوێی ئاو و سهوزهلآنیدا ئهڕوێ. بهرزیهکهی دهگاته 30 سم، بۆنێکی خۆشی وهک بۆنی سێو ئهدا و لاسکی باریک و گهلآکانیشی باریک و سهوزن، گوڵێکی چهرمووی ناو زهردی ههیه، ههر لاسکێکی ئهم ڕووهکه، یهک یان چهند گوڵی پێوهیه. بۆ دهرمان دهشێ و ڕۆنهکهی بۆ بۆن بهکار دێنن. (گوڵی بهیبون و گوڵی مفرح/ بۆنیا خۆشتره له مسکی وقهدهح)"پیر مێرد".
[biguherîne] بابۆخه=Echinops rodustus
کهرتهشی، سهرکهتهشی، سهیری کهرکهتهشی بکه.