ئازادى رۆژنامهگهرى
Ji Wîkîpediya
![]() |
Ev gotar bi zaravayê soranî hatiye nivîsandin. Ji bo malpera soranî, binêre: ماڵهوه, ji bo lîsteya gotarên bi soranî, binêre Kategorî:کوردی. |
[biguherîne] ئازادى رۆژنامهگهرى
ئازادى رۆژنامهگهرى یان ( رۆژنامهگهرى ئازاد) بریتیه له گهرهنتیهك كه كه حكومهت بۆ ئازادى رادهربرِین و و زۆربهى جاریش ئهم مافه لهلایهن دهستورى دهوڵهتهوه دهپاریَزریَت بۆ هاوڵاتیان و كۆمهڵه و بهرفراواندهبیَتهوه تا ریَكخراوهكانى پهخشكردنى ههواڵ و راپۆرته چاپكراوهكانیش دهگریَتهوه. ئهم مافه كۆكردنهوهى ههواڵ و كرداره پهیوهندیدارهكانى بهدهستهیَنانى زانیاریه ههواڵیهكان و بۆ مهبهستى بڵاوكردنهوه. و ئهوهى تایبهته به كۆكردنهوهى زانیاریهكان لهبارهى حكومهتهوه ئهوه دهكهویَته ژیَر دهسهڵاتى حكومهت كه دیاریبكات كامه زانیارى پیَویسته خهڵكى گشتى بیزانیَت و ئهو زانیاریانه چین كه پیَویسته بپاریَزریَن و نهكهونه بهردهستى خهڵكى گشتى به گویَرهى پۆلینكردنى زانیاریهكان بۆ زانیاریه ههستیارهكان, ئهو پهرِى نهیَنى, و نهیَنى, و یان پاریَزراوه له بڵاوكردنهوهى لهبهر كاریگهرى لهسهر ئاسایشى نیشتمانى. زۆر له وڵاتان ئیَستا كهوتوونهته ژیَر بارى ئهو یاسایانهى كه مۆركى ئازادى یان یاساى ئازادى زانیاریهكان لادهبهن و كه بهكاردههیَنریَن بۆ دیاریكردنى بهرهوهندى نیشتمانى. بنهما سهركیهكان و پیَوهرهكان ئازادى رۆژنامهگهرى سهبارهت زۆربهى وڵاتهكان ماناى ئهوه له دوو تویَى خۆیدا ههڵدهگریَت كه ههموو كهس مافى ئهوهى ههیه گوزارشت له خۆى بكات به نووسین یان به ههر شیَوازیَكى ترى رادهربرِین یان ئهفراندن. و له جارِى گهردوونى مافهكانى مرۆڤدا هاتووه: " ههموو تاكیك مافى ئازادى بۆچوون و رادهربرِینى ههیه, و ئهم مافهش مئازادى پهیرِهوكردنى بۆچوونهكان و بهبىَ هیچ دهستیَوهردان و پشكنینیَك و وهرگرتنى زانیاریهكان و بیرۆكه گرنگهكان له ریَگهى ههر پیَناویَكى راگهیاندنى به چاوپۆشین له ههموو سنوریَك." به شیَوهیهكى ئاسایى ئهم فهلسهفهیه به یاسایهكهوه دهلكیَندریَت كه پلهى جۆراوجۆرى ئازادى تویَژینهوهى زانستى و بڵاوكردنهوه و له چاپدان دهستهبهردهكات, بهڵام قوولایى بهرجهستهكردنى ئهم یاسایه له سیستهمى داگهرى وڵاتیَك بۆ وڵاتیَكى تر ئهوا دهكریَت بگاته رادهى گهرهنتى كردن و به دهقكردنى له دهستوردا. زۆربهى جاریش ههر ههمان ئهو یاسایه ههردوو چهمكى ئازادى قسهكردن و ئازادى رۆژنامهگهرى له خۆوهدهگریَت ئهمهش ماناى وایه له دهرئهنجامدا چارهسهرى بۆ ئازادى تاكهكان و دهزگاكانى راگهیاندن به شیَوهیهكى یهكسان پیَشكهشدهكات. شان به شانى ئهم پیَوهره یاساییانه ههندیَك له ریَكخراوه نا حكومیهكان پیَوهرى زیاتر به كاردههیَنن بۆ برِیاردان لهسهر ریَژهى ئازادى رۆژنامهگهرى له ناوچهكانى جیهان. ریَكخراوى رۆژنامهنووسانى بىَ سنوور ژمارهى رۆژنامهنووسه كوژراو یان دهستبهسهركراو یان دوورخراوه یان ههرِهشهلیَكراوهكان و دهستبهسهرداگرتنى دهوڵهت بۆ تهلهفزیۆن و رادیۆ و لهگهڵ بوونى سانسۆر و سانسۆرى خودى له دهزگاكانى راگهیاندن و سهربهخۆیى تهواو بۆ دهزگاكانى راگهیاندن و ههروهها ئهو ئاستهنگانهى پهیامنیَره بیانیهكان لهو وڵاتهدا روو بهرووى دهبنههوه لهبهرچاودهگریَت وهك پیَوهر. بهڵام ریَكخراوى ماڵى ئازاد Freedom House ههڵدهستیَت ب هلیَكۆلینهوهى ژینگه سیاسی و ئابوریه زیاتر گشتیهكان بۆ ههر وڵاتیَك به مهبهستى دیاریكردنى بوونى پهیوهندی پشت بهیهكترى بهستن كه لهكاتى چهسپاندندا له ئاستى ئهو ئازادیه رۆژنامهوانیهى كه له رووى تیَۆریهوه دوور لهو پهیوهندیانه بوونى ههیه كهمدهكاتهوه. لهبهر ئهوه چهمكى سهربهخۆیى رۆژنامهگهرى پهیوهندیهكى به تینى ههیه لهگهڵ ئازادى رۆژنامهگهرى.
رۆژنامهگهرى وهك دهسهڵاتى چوارهم چهمكى رۆژنامهگهرى وهك دهسهڵاتى چوارهم بهكاردههیَنریَت بۆ بهراودركردنى رۆژنامهگهرى ( ههموو دهزگاكانى راگهیاندن به شیَوهیهكى گشتى) لهگهڵ سىَ لقهكهى مۆنتیسكیۆ كه بریتین له: دهسهڵاتى یاسادانان و دهسهڵاتى جیَبهجیَكردن و دهسهڵاتى دادگهرى. ئادمۆند برۆك لهمبارهیهوه دهڵیَت: "سىَ دهسهڵات لیَرهدا یهكدهگرنهوه له ژیَ بنمیچیَكدا له پهرلهمان, بهڵام له ویَدا له هۆڵى پهیامنیَران دهسهڵاتى سیَهم دانیشتوون كه له ههمووتان گرنتره". پیَشكهوتنى راگهیاندنى رۆژئاوایى هاوشان بوو له گهڵ پیَشكهوتنى لیبرالیهت له ئهوروپا و ویلایهته یهكگرتووهكاندا. و فر. س. سایبرت له بابهتیَكدا به ناونیشانى تیۆرى لیبرالیهت بۆ ئازادى رۆژنامهگهرى نووسیویهتى: بۆ تیَگهیشتنى ئهو پرهنسیپانهى كه جڵهوى رۆژنامهگهریان بهدهسته له حكومهته دیموكراسیهكان, مرۆڤ پیَویسته له فهلسهفهى لیبرالیهتى بنچینهیى تیَبگات كه به دریَژاى ماوهى نیَوان سهدهى حهڤدهههم و سهدهى نۆزدهههم پهرهى سهندووه." ئازادى رادهربرِین مافیَك نهبووه كه دهوڵهت بیبهخشیَتهوه بهڵكو مافیَكه كه تاك به پیَى یاساى سروشتى ههیهتى. بۆیه ئازادى رۆژنامهگهرى بهشیَكى جیانهكراوهى مافه كهسیهكانى مرۆڤ بووه كه ئایدۆلۆژیاى لیبرالى پاڵپشتى لیَدهكات (سهیرى – تیَرِوانینیَكى میَژوویى- بكه له خوارهوه.) برۆكهى لیبرالیهت بۆ ئازادیهكان خۆى له ئازادی نیگهتیڤانه (نهكردهنى) دهبینیَتهوه به مانایهكى تر واته كۆتایی هیَنان به له سهركوتكارى, مافهكانى تاك له گهشهسهندندایه بهىَ هیچ بهربهستیَك. و ئهم بیرۆكهیه وهك بیرۆكهیهكى دژ به ههندیَك فهلسهفهى شۆشیالیزمى كه ئازادى به شیَوهیهكى پۆزهتیڤانه (كردهنى) دیاریدهكهن یان به مانایهكى تر ئازادى بریتیه له ئازادى كاركردن و ئازادى دروستكردنى خانوو و شتى ترى لهو جۆره. لهبهر ئهوه شتیَكى ئاساییه كه ئازادى رادهربرِین له ماوهى سهرههڵدانى لیبرالیهت گهشه بسیَنیَت و ئازادیهكانیش نهكردهنى (سهلبى) بن. ئازادى ئهگهرى بڵاوكردنهوهى بیرۆرِا بۆ هیچ كهسیَك گهرهنتى ناكات بهڵكو ئهوه گهرهنتى دهكات كه هیچ كهسیَك ریَگهى پیَنهگریَت له بلاوكردنهوهكه.
پیَگهى ئازادى رۆژنامهگهرى له سهرتاپاى جیهاندا ریَكخراوى رۆژنامهنووسانى بىَ سنور ههموو ساڵیَك راپۆرتى خۆى بلاودهكاتهوه كه ناوى وڵاتهكانى تیَدا به گویَرهى مهرجهكانى ئازادى رۆژنامهگهرى پۆلیَن دهكات. ئهم راپۆرتانهش پشت به دهرئهنجامى ئهو فۆرمى راپرسیانه دهبهستیَت كه بۆ ئهندامانى ریَكخراوه هاوشیَوهكانى ریَكخراوى رۆژنامهنووسانى بیَ سنور دهنیَردریَن سهربارى تویَژینهوهكانى تویَژهرهوه تایبهتمهندهكان و یاساناسان و چاڵاككارهكانى بوارى مافهكانى مرۆڤ. ئهم راپرسیهش پرسیار لهبارهى هیَرشكردنى راستهوخۆ بۆ سهر رۆژنامهنووسان و دهزگاكانى راگهیاندن و ههروهها سهرچاوهكانى ترى فشاربۆ هیَنان لهسهر ئازادى رۆژنامهگهرى وهك فشارى لاینه نا حكومیهكان بۆ سهر رۆژنامهنووسان لهخۆوهدهگریَت. و رۆژنامهنووسانى بىَ سنور گرنگیپیَدانیَكى لهرادهبهدهر دهبهخشن بۆ ئهوهى كه راپۆرتهكه پۆلینكردن یان " ریَبهرى ئازادى رۆژنامهگهرى تیَدابیَت و بهدوور بیَت له ههڵسهنگاندنى خودى كارى رۆژنامهگهرى. له ساڵى 2003 دا ئهو دهوڵهتانهى كه ئازادیهكى رۆژنامهوانى تهواویان ههبوو بریتى بوون له فینلهندا,ئایسلهندا, هۆلهنده, نرویج. و له ساڵى 2004 هاوشان لهگهڵ ئهو وڵاتانهى كه لهسهرهوه ناویان هاتووه وڵاتانى وهك دانیمارك و ایرلهندا و سلۆفاكیا و سویسرا لهسهرهوهى لیستى ئهو وڵاتانه بوون كه ئازادیهكى رۆژنامهگهرى تهواویان ههیه و دوابهدواى ئهوانیش نیوزلهندا و لاتیڤیا دیَن. بهڵام ئهو دهوڵهتانهى كه له نزیمترین ئاستى ئازادى رۆژنامهگهریان ههبوو له پیَشهوهى ههموویان كۆریاى باكور دیَت بهدواى ئهمیشهوه كوبا و پۆرما و توركمانستان و اریتیریا و چین و ڤیَتنام و نیپال و سعودیه و ایران دیَن.
دهوڵهته نا دیموكراسیهكان به گویَرهى راپۆرتهكانى " رۆژنامهنووسانى بىَ سنور" سىَ یهكى دانیشتوانى سهر گۆى زهوى لهو وڵاتانهدا دهژین كه ئازادى رۆژنامهگهرى تیَدا بوونى نیه. زۆرینهش لهو وڵاتانهدا دهژین كه سیستهمیَكى دیموكراسى تیَدا نیه یان ئهوهتا كهم و كورِى زۆر ترسناكیان تیَدا له پرۆسهى دسموكراسیهت. ئازادى رۆژنامهگهرى به چهمكیَكى زۆر كیَشهئامیَز دادهنریَت بۆ بۆ زۆرینهى سیستهمه فهرمانرِهواییه نا دیموكراسیهكان, نهخاسمه كۆنترۆڵكردنى گهیشتن به زانیاریهكان له سهردهمى نویَدا به شتیَكى گرنگ و زیندوو دادهنریَت بۆ مانهوهى زۆرینهى حكومهته نا دیموكراتیهكان به هاریكارى دهزگاكانى كۆنترۆڵكردن و دهزگاكانى ئاسایش. و بۆ گهیشتن بهو ئامانجه زۆرینهى كۆمهڵگا نا دیموكراتیهكان ئاژانسى ههواڵى سهربه حكومهت دادهمهزریَنن بۆ دهستهبهركردنى پرِۆپاگهندهى پیَویست بۆ پاراستنى بناغهى پاڵپشتیكارانى سیاسیان و سهركوتكردنى (كه زۆربهى جار به شیَوهیهكى درِندانهى توند دهبیَت له ریَگهى بهكارهیَنانى دهزگاكانى پۆلیس و ئاسایش) ههر ههوڵدانیَكى بهرچاو لهلایهن دهزگاكانى راگهیاندن یان تاكهكان بۆ بهزاندنى "هیَلى حیزب" ى دروست له پرسه ناكۆكهكاندا. و ئهو رۆژنامهنووسانهى كه لهو جۆره وڵاتانهدا دهژین دهبنه ئامانجیَك بۆ ههرِهشه دووباره بووهوهكان لهلایهن بهكریَگیراوانى حكومهت. و ئهم مهترسیانهش له ههرِهشهى ساده لهسهر دوارۆژى پیشهكهیان (دهركردن له كار, دانانى ناوى رۆژنامهنووسهكه له لیستى رهشدا) دهستپیَدهكات تا دهگاته ههرِهشهكردن به كوشتن و رفاندن و ئهشكهنجهدان و تیرۆركردن. "رۆژنامهنووسانى بیَ سنور" رایانگهیاندووه كه 42 رۆژنامهنووس له ساڵى 2004 له دهرهوهى كاتى ئهنجامدانى كارهكانیان كوژراون و لهههمان ساڵدا 130 رۆژنامهنووس خزیَنراونهته زیندانیهوه بههۆى چاڵاكیه پیشهییهكانیانهوه.