Büüs negru
From Wikipedia
![]() |
Cheest artícul al è scrivüü in koiné uçidentala, urtugrafía ünificada. |
In astronomia, un büüs negru al è un astru u ugett celeest la densitaa dal quaal a l'è taal che la forza da gravitaa ch'al esèrcita la lassa scapà vía gnanca ul cjaar. Da chí ul nomm.
I esiist almaanch trà class da büüs négar: una classa a inn i büüs négar primurdiaal, uriginaa insema al üniveers: i söö mass a pòden vess varii e nissün al è staa usservaa.
I esiist anca di büüs négar süpermassiif, cun massa da diveers miliun da vöölt chela dal suu.
Finalmeent, una altra classa a inn chii da massa istessa che ul suu. Vün da chiist-chí al sa furma cura ca una stella da massa 2.5 vöölt chela dal suu la sa cunveert in süpernöva e la s·cjopa. Ul sò nücli al sa cuncentra int un vulümm sussenn piscin, e la densitaa la deventa inscí granda che la gravitaa la fa sü un urizuunt di eveent da che nagott al pöö scapá vía, gnanca ul cjaar. Per cheest mutiif-chí, sti còorp a inn numinaa 'négar'.
L'ergosfera a l'è la paart da fö dal urizuunt di eveent da che sa pöö ancamò scapá vía, in teuría. L urizuunt di eveent al è la fruntera marcaant ul límit da che sa pöö mía scapá vía, deent al quaal a gh'è dumà ul camin marcaa par la gravitaa. Una singülaritaa l'è un puunt 'infinitameent piscin' da densitaa i gravitaa infiniit, da vulümm nüll e radii zeru. Chiist infinii e zero mustren che la relativitaa generala a l'è mía buna par i-descriif, e che, prubabilmeent, a l'è necessària una teuría quàntica da la gravitazziun. Se ul büüs negru al è adimensiunaal, sa trata d'un büüs negru da Schwarzschild e se al è ünidimensiunaal d'un büüs negru d'Einstein. Una evulüzziun da sti düü daree a l'è ul büüs vèrmen, ch'e pudaress trá insema dü puunt diveers dal spazzi-teemp.
Sa creet che al centru da la püpaart di galassi (tra da luur la vía da lacc) a gh'inn di büüs négar süpermassiif, malgraa ch'i sía asquaas tücc inatiif. I galassi cul nücli atiif cuma i galassi da Seyfertu i radiugalassi, sa creet ch'a síen di galassi cunt un büüs négru al sò nücli. Malgraa l'impussibilitaa física da scapà vía d'un büüs negru, cheest-chí al pöö svapurá, par vía da la radiazziun de Hawking, descuverta pal físich Stephen Hawking. Da tüta manera, sa càlcüla ch'al saress necessari püsee da teemp, per cheest prucess-chí, che la vita istessa dal üniveers.
Ligaa a la suva svapurazziun al è ul cuncett d'entrupía, gja che a püssee da süperfiis, püssee d'entrupía e püssee d'emissiun al urizuunt di eveent. La pecüliaritaa a l'è che, in la mesüra che l'entrupía e la süperfiis i diminüiss, ul büüs negru al aumenta la temperatüra termudinàmica, e una aumentazziun da l'emissiun. Dunca vün al sa dumanda se chiist miscrubüüs i pöö esiist da furma stàbil. Da fatt, cheest caas-chí al è l'ünich cugnussüü íntal quaal la temperatüra la deventa püssee òlta cura ca l'entrupía la deventa püssee piscina.
A causa di sò caraterístich físich, i büüs négar sa pòden descuvrí dumà a traveers la suva inflüenza al intuurn. La plüpaart i fa paart d'un sistema binari da steel, cunt una cumpuneent invisíbil (ul büüs negru) e una visíbil; u anca da nücli da galassi e cümül globülaar. Chiist daree sa descúvren par la püssee granda velucitaa che i steel i gh'a in la suva prussimitaa e par i emissiun da radi X ch'i sa urígina par la cadüda da matéria.
Ul descuvrimeent di büüs négar int i cümül globülaar al è reletaivameent reçeent.
Al cuventa dí ch'i esiist mía di prööf dirett da l'esistenza di büüs négar, però i è cumpatíbil cunt i teurii atüaal da la física.
Template:Relativitaa