Lenga piemontèisa (stòria)

Da Wikipedia.



Contnù

[modìfica] L'anvironament latin imperial

La geografìa dle comunicassion a ij temp dla colonisassion roman-a a la pògia ansima a 4 sità, con Turin antrames. As trata ëd Torton-a, Ivrèja, Alba e Susa. Për Torton-a as va a Orient për la via Emilia, fin-a a Rimini, Aquileja e Postumia. Da 'n Torton-a as va ëdcò a Savon-a, anvers a Coni e al Còl dla Madlen-a. Da Alba as va a Turin, a da lì a la Valsusa e al Monginëvr, da Ivrèja as duvèrta la Val d'Òsta, coj passagi anvers a la Savòja e al Valèis. Ma sempe da Ivrèja as va ëdcò anvers a Vërsèj e Milan. Bele che ën vorend pa conté ël seul ligurin-gàlich restà da prima dla conquista roman-a (dont as sa nen vàire), ël latin ch'as parla an Piemont a resta sempe l'arzultà ëd na mës-cia antra comportament lenghìstich che da na banda a rivo da ij 'nt Balcan e l'Italia, da 'nt l'àotra la Galia Narbonèisa e cola Galia Lugdunèisa (che peuj a vniran Ossitania e Fransa). (Sorgiss: Devoto).

[modìfica] Prime marche

Le prime marche che a mostro na lenga piemontèisa già motobin anans con soa formassion an rivo da 'nt j'anfiltrassion dla lenga volgar ant ël latin notaril ëd jë scriture comunaj. Vàire test cità dal Prof. Gasca Queirazza ant sò artìcol për la Stòria ëd Turin an mostro na lenga già motobin davsin-a al piemontèis dël dì d'ancheuj. Cognòm coma Sapavigna (scritura dël 1277), Belegròs (dël 1155), Tripa (dël 1223) a lasso gnun dubi, na sorprèisa a riva con la costuma d'antlora dë decliné ij cognòm, con Peilagal che a ven Peilagala për le fomne.

Motobin anteressant a l'é vëdde coma jë scritor notaril a resto sconfondù a sërne le dobie, che a buto a truch e branca (ën finend për buteje quand a servo nen e nen buteje quand a dovrìo ess-ie), lòn ch'a smija dine che le dobie latin-e a l'ero già drocà d'autut. Donca ël parlé piemontèis sensa dobie a l'avrìa squasi mila agn.

[modìfica] Topònim

[modìfica] Turin

Già da 'nt le prime marche scrite ij topònim a resto coj ch'i sentoma anco' al dì d'ancheuj. Nòm coma Culata Vinchile (as parla ëd Vanchija) e espression coma territorio ubi dicitur La Crava (daj 1278) a lasso gnun dubi ansima a che lenga as parlèissa an Turin. La dicitura strata pellerina (stra dij pelegrin) a riva ant ij document dëj 1111.

[modìfica] Amzure

[modìfica] Surfassa

L'amzura ëd surfassa piemontèisa a passa daj sentenari àot-medievaj a le giornà ant ël sécol ch'a fa XII. As trata mach dë cambié ël nòm, che l'amzura a la resta midema, ën essend tute e doe faite ëd 100 tàvole.

[modìfica] Evolussion morfològica

[modìfica] Ël passà lontan

J'ùnich passà ch'as dòvro ant ël piemontèis dël dì d'ancheuj a son passà pròssim e amperfet. Sòn a resta l'arzultà ëd n'evolussion ch'a l'ha mnà a chité ël passà lontan. Cost a restava un temp ëd derivassion latin-a, che ant ël dovré ëd tuti ij dì a l'é peuj ëvnuit a esse esclusiv dl'Italia meridional e ch'a dzorviv ant ël Toscan coma passato remoto.

Chèich marca dël dovré d'ës temp-sì a l'é restà ant la literatura. L'esempi miraco pì vej a l'é col dël Sermon scond dij Sermon subalpin, ma a l'ha da esse stait motobin present ant ël parlé dla gent fin-a al sécol ch'a fa XVIII, com a testimònio j'euvre ëd Pare Ignassi Ìsler. As trata d'euvre che ën avend ël but dë rive-ie al gran pùblich popolar a l'é malfé chërde ch'a dovrèisso dj'arcaìsm soagnà.

Censin Pich a l'arleva ant soa publicassion Ël Setsent e la literatura piemontèisa che la prima edission dl'Ìsler (dël 1799) a lo dovrava anco', e mach ant j'edission apress a l'é stait cambià an passà pròssim. Ës temp-sì donca a sarìa stait chità an definitiva an corispondensa dla sconda anession a la Fransa. Comsëssìa, as trata ëd n'evolussion comun-a a tute le parlà dla pianura padan-a, ën essend che ës temp-sì a l'é drocà daspërtut, nen mach an Piemont, e che bele che ant ël parlé italian setentrional a l'é motobin malfé sente cheidun ch'a lo dòvra fin-a al dì d'ancheuj.

Antra le nen vàire forme atestà i trovoma le terminassion:

[modìfica] Arferiment bibliogràfich për chi a veul fé dj'arserche pì ancreuse

  • Gasca Queirazza, Giuliano (1997). Storia di Torino, volum I. Turin: Giulio Einaudi Editore. ISBN 88-06-14258-5.
  • Devoto, Giacomo (1961). Tuttitalia, Piemonte e Valle d'Aosta, Vol. 1. Milan: Sansoni - De Agostini Editore.
    • Nòta crìtica: as trata d'un test pitòst discutibil. M.sù Devoto a l'é nen bon a scrive le paròle dont a parla, e a dòvra dle trascrission a l'italian-a ch'a fan malfé capì lòn ch'a veula dì. As buta chiel a decide col ch'a sia ël vèir piemontèis (che chiel a veul ch'a sia ël Monfrin, ën essend ël pì italian). M.sù Devoto a sa nen ch'a-i sia na literatura piemontèisa, che për chiel a taca mach con Ignassi Calv, e a chërd che la Val d'Òssola a la parla piemontèis (nen avend anco' ciàira la distinsion an lenghe, a travaja anco' con la mentalità tuta italian-a dij dialèt). As trata d'un test motobin vej e nen vàire precis (ën essend publicà ant ël setor folclor ëd na cita enciclopedìa dël prinsipi dj'agn '60), ma comsëssìa soa vision dle corent semàntiche dij temp imperiaj a resta bon-a ëdcò al dì d'ancheuj.
OMMI! Ma io non SO LEGGERE!!

E be'? :) È facile imparare a leggere una lingua che si parla già. Consulti

questa pagina e vedrà, in un attimo anche Lei avrà il suo badge da bogianen :)
St'utent-sì a l'é un bogianen



OMMI! pero si YO no
SE LEER!

¿Y que? :) Es fácil aprender a leer un idioma que ya se habla. Consulte usted esta pagina y verá, en un momento tendrá usted su Badge de Bogianen :)


Figura:Giandoja-mobilitassion-cit.jpg
'cò ti it peule travajé a fé pì granda e bela la wikipedia piemontèisa. Tùit a peulo gionté dj'anformassion, deurbe dij neuv argoment, deje na man aj volontari che a travajo ambelessì 'ndrinta. Rintra ant la Piòla e les coma avnì a fé toa part. I soma na gran famija e i l'oma da manca dël travaj ëd tùit.


BANCHÈT dj'UTISS
Lìber për chi a veul amprende

a lese e a scrive mej an piemontèis, e che an fan d'arferiment a tùit për la coression ortogràfica dij test ant sle pàgine marcà koiné piemontèisa.

Për ёscrive dësgagià, che as dëscarìa la Tastera piemontèisa!

E che a manca pa dë vardesse la pàgina d'agiut për chi as anandia da zero.