كمپېوټر پوهنه څه ده؟

From Wikipedia

له کمپيوټر ساينس دوه مياشتنۍ څخه كمپېوټر پوهنه څه ده؟ كمپوترپوهنه د تيورۍ، تجربو او انجينرۍ پوهه ده، چي د كمپيوټرونو (هغه توكي، چې پر خپلكاري ډول خبرتياوې كړنوي) د جوړونې او كارونې بنسټ جوړوي. دغه پوهنه د يو انګريز شمېرپوه (چارلس باباګي ) د هڅو په ترڅ كې منځته راغلې ده. چارلس پر ۱۸۳۷ز د پروګراموړي ميخانيكي شمېرګر (programmable mechanical calculator) نظريه د لومړي ځل لپاره وړاندې كړه او لدې وروسته كمپيوترپوهنه په بېلابېلو نومونو د خلكو ترمنځ دود شوه . په ۱۹۴۰ لسيزه كې د برېښنايي ګڼوالو (digital) كمپيوټرونو له پيدايښت څخه وړاندې كمپيوټر پوهنه د شمېر پوهنې او انجينرۍ يوه برخه ګڼل كېده. خو لدې راوروسته كمپيوتر پوهنه د څېړنو په مختلفو اړخو كې ځانته جلا ځاى ونيو.


نيوليک

[سمادول] د كمپيوټر پوهنې پرمختګ

د ۱۹۴۰ – ۱۹۵۰ تر منځ د كمپيوتر پوهنې په څانګه كې ساينسپوهانو د حسابي كارونو د اتومات كولو لپاره هڅې پيل كړې، چې د انجينرۍ او ساينس په څانګو كې اسانتياوې رامنځته كړي. دغو ساينسپوهانو او انجينرانو د (محاسبې) يوه داسې بېلګه رامنځته كړه، چي دوى پرې و توانېدل د حسابي كارونو لپاره يې وكاروي.

نو دغه مهال كمپيوټر پوهنه د شمېر پوهنې يوه بله څانګه Numerical Analysisهم په خپل بر كې ونيوله (NA د حسابي اجرآتو دقت او سموالى ګوري.) كله، چې د ۱۹۷۰-۱۹۵۰ تر منځ د كمپيوټر كارونه زياته شوه، نو د كمپيوټر پوهنې د كار ساحه هم پراخه شوه، چې پدې كې د كمپيوټري ژبو (هغه مصنوعي ژبې، چې د كمپيوټري پروګرامونو او د كمپيوټر د چليز سيسټمونو (operating systems) د جوړښت لپاره استعمالېږي،) په وسيله د كمپيوټر كارونه رامېنځته شوه. پدغه وخت كې كمپيوټر پوهان د نويو كړنيزونو (Applications) او د كمپيوټر د نويو سګښتونو (ډيزانونو) په وسيله د لومړنۍ كمپيوټري شبكې ( Network) د جوړښت او د فكر او سولګرۍ (computation) تر مېنځ د اړيكو په اړه پر تجربو بوخت وو. په ۱۹۷۰ كې د كمپيوټر (chip) جوړونكيو د ووړكړنګر (microprocessor) توليدات پيل كړل (ووړكړنګر هغه برېښنايي circuitry ده، چې په كمپيوټر كښې په ټوليزه توګه د خبرتياوو او ډېټا كړن (process) ترسره كوي). دغې نوې ټكنالوجۍ د كمپيوټر د بيې په راټيټولو او د اجرآتو د چټكتيا په لوړولو كې يو له اټكله پورته بدلون راووست. د دغه بدلون په وسيله د ځاني كمپيوټر زېږېدنه شونې شوه او د دې په نتيجه كې د كمپيوټري كړنيزونو Applications)) په كارولو كې ډېروالى راغى. د ۱۹۸۰-۱۹۷۰ز تر مېنځ دغه مهال د كمپيوټري كړنيزونو په زياتولو كې مهم رول ولوباوه او د كار ساحه يې پراخه شوه د دغو لومړنيو څېړنو دودېدنه د ځا ني كمپيوټرونو په وسيله وشوه.

كمپيوټر پوهانو د لا پېچليو، غښتليو او لا ډاډوړ كمپيوټرونو د جوړښت په سګښت (design) سره د كمپيوټر اوكمپيوټري خبرتياوو لمنه لاخپره كړه او لدې سره د

كمپيوټري شبكې په وسيله د ګڼ شمېر خبرتياوو راكړه وركړه شونې شوه او د كمپيوټر د هوښيارتيا و ذهانت زياتونې لپاره بېلابېلي لارې چارې و څېړل شوې. څرنګه چې كمپيوټر د نن ورځې يو مهم توكى و ګرځېد، نولدې سره كمپيوټرپوهان هم پدې هڅه كې شول، چې د شته ستونزو لپاره يې معقول حل و لټوي. د كمپيوټر پوهنې له موخو څخه د اوسني كمپيوټر په اړه د خلكو د پوهې زياتول او ورسره د ټكنالوجۍ په برخه كې لوړو فكري او خيالي څېړنو ته لاره سمول دي.


[سمادول] تجربې او نظريې

د كمپيوټرپوهنې علم ته د نظريو، تجربو او انجنيرۍ ټولګه ويل كيږي. د دې څرګندونه داسې ده چې: كمپيوټر پوهان د يو كړنيز ( Application ) د جوړښت لپاره لومړى د هغه په اړه يوه نظريه راجوړوي او وروسته، د دغې جوړې شوې نظريې پر بنسټ د انجنيرۍ په مرسته د كمپيوټر پرزې او سافټويرسمون را منځته كوي او بيا د تجربې لپاره پرې آزموينه ترسره كوي او څرګندوي، چې اصلي پايله لاسته راغلې كه نه؟ پدې ډول سره دا هم شونې ده، چې د تجربو په نتيجه كې كومه نوې نظريه رامنځته شي.

          

[سمادول] كمپيوټر پوهنه په لاندې څانګو وېشل شوېده

سافټوېر پراختيا Software Development د سافټوېر پراختيا لپاره د سافټوېر د سګښت، د مختلفو تخنيكونو لوستنه د كمپيوټر پوهانو او انجينرانو لپاره د ډېر اهميت وړ ده. د بېلګي په توګه په يو پروګرام كې د استعمال لپاره د غوره او وړ كمپيوټري ژبو او الګوريتمونو ټاكنه، دا دركول چې څنګه كېداى شي د خبرتياوو زيرمول او ساتنه په اغېزمنه توګه ترسره شي، او د يوځانګړي سافټوېر د جوړښت په نتيجه كې د هغه سولګريز (Computational ) بريد څرګند كړي. نو پدې ډول د سافټ وير سګښتګر (designer) بايد د يو سافټوير يا د پروګرام د جوړولو پروخت ډېر لاملونه په پام كې ونيسي، چې وكړاى شي يو بشپړ سافټوېر يا پروګرام جوړ كړي.

همدا راز سافټوير سګښت بايد د يو پروګرام د ځانګړتياوو دايره كوچنۍ كړي، چې هغه سافټوېر د كمپيوټر د حافظې له بريده وانه وړي.

سافټوير انجنيري د سافټوير جوړولو هغه برخه ده، چې كمپيوټر پوهان او انجنيران پكې د يو باوري او غښتلي كمپيوټري پروګرام د جوړښت لپاره د اسانتياوو په منځته راوړلو څېړنې كوي، د كمپيوټر د دغې برخې په څېړنه كې د يوه سافټوېر ژوند ارابه ( life cycle ) ټول اړخونه په پام كې نيول كېږي.

Algorithm او ډېټاجوړښت (Data Structure) د كمپيوټري پروګرامونو ودانيزې ستنې (blocks building) منل كېږي. Algorithm د يوې مسئلې د حل ګام پر ګام دقيقه كړنلاره ده، چې په يوه ټاكلي وخت كې د يوې ځانګړې كمپيوټري حافظې په كارونې سره تر سره كېږي. د ډېټا د يو كلكسيون پلټنه، د ډېټا برابرښت (sort كول)، او د حسابي اجرآتو ترسره كول (لكه د مېټركس ضرب) د الګوريتم ځينې عامې بېلګي دي.

ډېټا جوړښت د خبرتياوو د منظم كولو او تر ډېره ځايه د ډېټا تر منځ د اړيكو جوړولو يوه تګلار ده. ځينې عام ډېټا جوړښتونه لكه لېستونه (lists)، سپونه (queues)، كړۍ (arrays)، stacks او rewords زياتره د پورتنيو هڅو د تكميل لپاره كارول كيږي، كمپيوټر پوهانو د نويو مسئلو د حل لپاره د نوي Algorithm او ډېټاجوړښت ارتولوته ادامه وركړېده او ورسره يې د شته پروګرامونو په اغيزمنتابه كې د زياتونې په هكله هم هڅې پيل كړې دي.

سافټوېر انجنيران دغه الګوريتم (چې د انګليسي ژبې پر كلماتو جوړ شوى) د كمپيوټري ژبو په وسيله پلي كوي، چې وكولاى شي خپله موخه (هدف) ترلاسه كړي او د مسئلې حل ته د عمل جامه ورواغوندي.

د خبرتياوو بياترلاسى (Information Retrieval) او Database هم د څېړنې د څانګې دوه برخې دي، يو ډېټابېس په كمپيوټر كې د معلوماتو يو منظم كلكسيون دى، لكه څنګه، چې په يوه كمپنۍ كې د مشتريانو د حساب (Account) ډېټا موجوده وي. كمپيوټر پوهان پدې هڅه كې دي، چې كارن (user) په اسانه توګه يو Database ته ورسېږي، د رسېدو سرعت يې زياتوي او د نااړونده كسانو مخه نيسي. لدې سره سره كمپيوټر پوهان د ډېټا د برابروالي په اړه پر كار بوخت دي، چې وكړاى شي دكمپيوټر د حافظې په لږه برخه كې ډېره ډېټا خوندي كړي. د ډېټا پيداكول په يو داسې كلېكسيون، چې په څرګنده توګه اوډل شوي نه وي ورته د خبرتياوو بياترلاسى وايي. دبېلګې په توګه په يوه دوسيه كې د خبر لټول ستونزمن بريښي. كمپيوټر پوهانو د ډېټا لړښوون (Index) د جوړولو په اړه ځينو Algorithms ته پراختيا وركړېده، كله چې خبرتياوې لړښوون شي، نو د ډېټابېس لپاره جوړكړى شويو تخنيكونو له كبله د هغوى برابرول په اسانه توګه سرته رسېداى شي. چليز سيسټم (چليز سيسټم هغه سيسټم دى، چې دكمپيوټر ټول فعاليتونه كنترولوي.) په كمييوټركې د ( (user-interface تيارول، د پرګرامونو په كمپيوټري حافظه كې خوندي او د هغوى چلول، د كمپيوټر د راكړيزو\وركړيزو (input/output) وسيلو كنټرولول، د كمپيوټري سرچينو اداره كول، لكه د (Hard disk) د زيرمې اداره كول، له اړتيا پرته دكمپيوټر د كارولو مخه نيسي، د كمپيوټر په حافظه كې د شته خبرتياوو خوندي ساتنه او داسې نور اړين كارونه سرته رسوي كمپيوټر پوهانو د چليز سيستم د كارولو د اسانتيا او ژغورنې په پار او د اغېزمن كار لپاره په هڅو بوخت دي .


[سمادول] كمپيوټري ودانيز Computer Architecture

كمپيوټري ودانيز د يوه كمپيوټر سګښتنې (ډيزائن) ، انځورونې او شننې ته وائي د كمپيوټر انجينران پدې هڅه كې دي، چې د كمپيوټر تېزوالى، د سپما ونډه، ډاډمنتوب، د كمپيوټر نرخ، او د برېښنا د مصرف په كمولو سره د كمپيوټر ځانګړتياوې نورې هم زياتې كړې. د كمپيوټر ډېر انجينران د يوه داسې كمپيوټر جوړولو ته لېواله دي، چې د يو ځانګړي كړنيز ( application ) لپاره جوړيږي لكه image processing ، signal processing او د ميخانكي سيستم كنترول. پدغه ډول كار سره كمپيوټري ودانيز د يو ځانګړي كار لپاره كارول كيږي او په فعاليت كې زياتوالى او په نرخ كې كموالى راولي.


[سمادول] خپللاسي زيركتيا Artificial Intelligence

د خپللاسي زيركتيا څېړندويه كمپيوټرونه او ماشينونه دېته تيار كړاى شويدي، چې د انسان د ذهن اوحسي اجراتو د وړتيا په وړاندې ودريږي. خپللاسي زيركتيا لاندې برخې لري:

۱: ماشين زده كړه (Machine Learning) ۲: منځمخه (Interface) ۳: د پوهنې ځواك ( Cognition) ۴: پوهنيز استازيتوب (Knowledge Representation) ۵: د مسئلې حلونه (Problem Solving) ۶: كمپيوټرمرستې سافټوير انجينترۍ په بنسټ دليل ويېنه (Case-Based Reasoning) ۷: د طبيعي ژبې پوهيدنه (Natural Language Understanding) ۸: د خبرو پيژندنه (Speech Recognition) ۹: كمپيوټري لرليد (Computer Vision) ۱۰: خپللاسي عصبي شبكې (Artificial Neural Networks)


يواځينى تخنيك، چې د خپللاسي زيركتيا له مطالعې رامنځته شويدى، هغه د يوې مسئلې د حالتونو د سېټ په توګه څرګندول دي او لدې حالتونو ځينې به د مسئلي حل وي، مګر ددغه حالتونو لټونه پكار ده، چې وكړاى شو د يوې مسئلې حل راوباسو.

د بېلګي په توګه د شطرنج په لوبه كې د نوي پړاو له پيلېدو سره سم نوى حالت منځته راځي، كمپيوټر كولاي شي، چې سرته رسيدلي چالونه وڅيړي او هغه چالونه په ګوته كړي، چې د لوبې ګټلو لامل ګرځېدلي .

دغه ډول فعاليتونه، چې كمپيوټر په كې پخپله فكر كولاى شي، د خپللاسي زيركتيا (Artificial intelligence) له امله منځته راغلي دي.

[سمادول] انسان كمپيوټر پوهاوى Human Computer Interfacing

HCI خلكو ته د كمپيوټر د كارولو زمينه برابروي، د HCI بېلګې ليكمن (Keyboard) ، موږك او مايكروفون دى، د دې په وسيله خلك كولاى شي كمپيوټر ته هر ډول لارښوونې (commands) وركړي او په ځانګړي كړنيز Application كې يو متن وليكي.

[سمادول] روبوټپوهنه Robotics

د كمپيوټرپوهنې يوه بله څانګه، چې په پراخ مټ ترې كار اخستل كيږي روبوټپوهنه نوميږي. روبوټپوهنه د ټولو هغو ماشيني پرزو د سګښتې (انځورونې) پرمختللې پوهنه ده، چې دكمپيوټر په وسيلې سره كنټروليږي. روبوټپوهنه د ساتېرۍ له څيزونو نيولې تر خپلكاري (اوتوماتو) فابريكو پورې رسېداى شي او انسان ته له ټولو هغو كارونو څخه د ژغورنې لامل ګرځي، چې نارامه، تكراري او زيانمن وي.

روبوټپوهان (Robotcists) (هغه پوهان، چې د روبوټپوهنې په اړه شننې، څېړنې سرته رسوي). د روبوټونو د كنټرول په اړه د مختلفو برخو مطالعه كوي. دوى د روبوټونو د فزيكي ځانګړتياوو جوړښت، چاپېريال، د كړنو د پلان جوړونې، دsensors - حس كوونكې پرزې، چې د پروګرامجوړونې (programming) په وسيله جوړې شويدي- استعمال، چې وكړاى شي له كنټرولوونكي پروګرام سره اړيكې ټينګې كړي او له غوښتي ډاډ څخه يې برخمن شي. نو زموږ د ليكني پايله په دې ډول راووته چې كمپيوټرپوهنع د خلكو ترمنځ دود او وپېژندل شوه، او په ننۍ نړۍ كې يې يو نوى اوښتون رامنځته كړ او ددې علم په وسيلې سره انسان ډېرو ناشونو كارونو ته عملي بڼه وركړه.