ويښ زلميان
From Wikipedia
دغه دلومړی سره يوه فرهنګي او په را وروسته کې يوه سياسي ټولنه وه چې زموږ د ولس د تاريخي، اجتماعي او سياسي شرايطو د بدلون او تکامل څخه د اعليحضرت محمدنادرشاه د سلطنت په لومړيو وختونو کې دمحمدګل مهمند او سردار محمد داود د تنظيمه رياستونو په وخت کې په کندهار او ننګرهار کې په وجود راغلی وه.په کندهار کې دپښتو انجمن او پښتو مجلی د خپريدلو،شعراو ادبی محافلو جوړولو علم او عرفان د پلوشو خپرولو، ميلو او ساتيريو لکه سترنج، ملی ترانو او شعرونو ويلو دمجلسونو د دائرولو په ضمن کې انکشاف او ترقي وکړه حکومت چې د داسې اصلاحي او ملی ټولنو د جوړولو سره پوره علاقمندي ښکاره کوله. د دغی ټولنی مهم غړی يې وخت او ناوخت دربار او خپل حضور ته بلل، د تقديرولو او نازولو علاوه يې په ځينو دولتي اوملی چارو کې مشوره او مرسته ځني غوښته. د همدغه جلب او جذب له مخی وچې په کندهار کې دوی شهرت و موند او يو کشمير ورشنفکر او وطندوستو ځلميانو د هغی د مرام په پرمخبيولو کې فعاله ونډه اخسته چې دشاه بازار د عبدالرحمن دندان ساز دکان د رخصتيو په ورځو کې تفريح ځايونه او د ميلمستيا محفلونه دهغوی د ناستی او ولاړی ځای و. دغو مجلسونو ته محمد رسول پښتون، عبدالحی حبيبي، مولوی حاجی عطا محمد، حاجی خدای دوست، محمدعلی سترنجباز، دده خواجی حضرتانو رفيع الدين آغا، محمد يوسف آغا، قاضي عبدالصمد اونور هر کله حاضرېدل.
د دوهمی عمومی شخړی وروسته چې په اسيا، افريقا او لائينی امريکی کې د آزادۍ او ډيموکراسي مبارزو زور واخست. دملی حکومتونو د جوړولو او مطلقيت د مهارولو دپاره تاوده او ساړه جريانونه پيدا شول. د افغانستان شاوخوا سياسي او اجتماعي حالت هم ورسره بدل شو. د هيواد يو شمير ځلميانو چې د ويښو ځلميانو په نامه يې په اخبارونو او محفلونو کې شهرت درلود، د ( ۱۳۲۷ ش)کال د جوزا د مياشتی په اوومه د ويښو ځلميانو د تدارک د کميسون د لارښوونی له مخې د کندهار، ننګرهار او کابل يو شمير ادبی او عرفانی ملګرو لکه عبدالرؤف بينوا، فيض محمدانګاز، نورمحمد تره کی، قيام الدين خادم، صديق الله رښتين، ګل پاچا الفت، نيک محمد پکتيانی، محمد ارسلان سليمی، عبدالقدوس پرهيز، ابو الحسن هزاره، پاينده محمد روهيلي، محمد ولی ځلمی، عطا محمد شېرزی، محمد طاهر تائب او ځينو نورو ليکوالانو او روشنفکرانو د موسی کنګری غړو چې شمير يې دوه ويشتو تنو ته رسيدید دارالامان په افشار کې د عبدالمجيد زابلی دنوی تعمير پروژی په يوه سالون کې د ماسپښين پر دوو بجو د ويښو ځلميانو د جوړولو او بيلو ولايتونو د نمايندګانو راغونډولو طرح وړاندی شوی چې يوه يې د عبدالروف بينوا او نور محمد تره کی، بله يې د قيام الدين خادم او دريمه يې د صديق الله رشتين په حمامي وه. لومړی يې مترقي او عصری، دوهمه يې ملی اوو طنی،دريمه يې مذهبی لو کلتوری رنګ درلود. د زيات بحث او جر وروسته د ټولو طرحو د مهمو مادو په ګډون پر دغو ټوکو موافقه راغله:
د اسلام او مشروطه شاهی او د پاچاهي مقام درناوی، د دولت د دروګونو قواؤ ترمنځ لکه اجرئيه، تقنينيه، قضائېه تفکيک او بيلوای او دهغوی حقوق او صلاحيتونه ټاکل، د ازادو انتخاباتواو لويی جرګی د لاری د وخت د ايجادباتو سره سم په اساسي قانون کې تعديلات راوستل او په هغو عمل کول، د علم او معارف خپرېدل، د مطبوعاتو، فکر او بيان آزادۍ تضمينول، د هر ډول نژادي، لسانی، منطقوي تبعيضاتو څخه ژغورېدل، د قانون په واسطه د افرادو طبيعی او اجتماعي حقوق تسجيليدل، ظلم، رشوت، قاچاق او بی عدالتيو سره مبارزه کول، د ژوندانه په مسير کې د افراط او تفريط څخه ډډه کول، د حرفت او صنعت رواجول، په هېواد کې دهر چاله پاره د کار د زميني برابرول، د کارګرو او بزګرو حقوق، اقتصادی او زراعتي اصلاحاتو ته پاملرل، د موهوماتو او مزخرفاتو سره مجادله کول، د ملی ژبی پښتو او پښتونستان د ملی خودارديت پرننګه درېدل، د بشر د حقوق د اعلاميي او بين المللي صلح او سلم غوښتل او په عملی صورت بې تطبيقول.
ويښ ځلميان په لومړی سرکی يوه متجانسه او پيېلي ټولنه نه وه. په هغی کې دهری طبقی او قشرونو افراد موجود وو. له همدی کبله ځينو دولتی او رسمی عناصرو سعی کوله چې په راس کې يې واقع سي او هغه دخپلی طبقی په ګټه وڅرخوی خو دغه نهضت نور د اجتماعی افکارو ا طبقاتي خاصيتونو داسي مرکز وګرځيد چې د مطلقيت، استعمار او ستثمار توجه يې ځان ته جلب کړه.
ويښ ځلميان چې په کال ( ۱۳۲۷ ش) کې د يو مرکزی متحدی ټاکلی سياسي ټولنی په څير را ووتل، دهغه کيڼ اړخ خوار يکښانو او محرومو طبق په ګته فعاليت کاوه. دوی د ملی شورا د اوومی دوری په انتخاباتو کې فعاله برخه درلوده. د دوی د مبارزوله کبله د مطبوعاتو قانون نافذ سو، ملی اخبارونه را ووتل، د سرمايوی او اجتماعی اصلاحاتو د پاره لاره اواره سوه خو د دولتی مداخلو او دهغی ټولنی د ځينو افرادو د اشتباهاتو له مخی يې خپله وظيفه څرنګه چې ښايي مخی ته نه شوه بيولای او دولت هم دخپلی ډيموکراسي او عدالت شعاری د پلان پر مخبيولو په لار کې د ډول ډول موانعو او مشکلاتو سره مخامخ شو چې د عمومي بی امنيتی د راتلوويره ځنی پيدا کيده نوکرار، کرار يې دخپلې ډيموکراسي د کمبلی په ټوليدلو پيل وکړ او هغه کسان يې چې په قصدی او يا غير قصدی توګه ددی کړنلاری خنډ ګرځيدل په هغويي د اوږدی او لنډی مو دی جيل خانی وليدی.