ژبه
From Wikipedia
په انساسيکلوپيډيابريټانيکاکي يې دژبي په تعريف کي کښلي دي چي ژبه دږغيزو سيمبولونودخپلي خوښي سيسټم دئ چي دهغه په واسطه انسانان ديوې ټولنيزي ډلي اوديوه کلتوردبرخه والوپه توګه متقابله پوهونه اوراپوهونه (مفاهمه) سرته رسوي . په دې تعريف کي ځای سوي مفاهيم که جلاجلاوشنل سي ، نوبه :
ږغيز(vocal) معناداچي دژبي په تعريف کي موږدمفاهمې په برخه کي يوازي د(وينا) پراړخ زوراچوو. دمفاهمې نورسيسټمونه هم سته لکه ديوه ټاکلي مفهوم دافادې له پاره دسراولاس ښورول ، داوږو پورته کول ، دسترګوکشول ، پزه بوچه نيول اونور، چي داهريويې ديوه مشخص مفهوم په ښوونه کي مرسته کوي خوموږپه ژبه کي يوازي ږغيزسيسټم په پام کي نيولی دئ (١) .
له خپلي خوښي مطلق (arbitrary)سيسټم څخه مومراددادئ چي د ژبني سمبول اودهغه داصلي مادې ترمنځ هيڅ رازلازمي اړيکي نه وي . دمثال په توګه په پښتوکي يوحيوان ته آس وايي . ددغه نامه له پاره په پاړسي کي اسپ ، په عربي کي فرس ، په هندي کي ګهوړا، په انګرېزي کي هورس ، په فرانسوي کي شاوال اوپه روسي کي لوښاد؟ ټاکل سوی دئ . له دغولغتونوڅخه هيڅ يويې دنوموړي حيوان له واقعي حالت سره مناسبت نه لري ، بلکي صرف يوه نومونه ده چي د(ولي ؟) له پاره يې نه جواب سته اونه ژبپوهان له دې بابته پرځان باندي دڅېړني تکليف ايږدي . داخبره حتی په تقليدي لغتونو(imitative words) کي ، چي ديوه ږغ دتمثيلولوله پاره وضع سوي وي ،لاهم تريوې اندازې صدق کوي . په انګرېزي کي دپيشوخرهاري ته (purr) وايي اوپه فرانسوي کي ورته (ronronner) وايي . دواړه لغتونه دپيشي (پيشو) دخرکي ږغونه تمثيلوي خوتاسي وينئ چي دهغوپه شکل او جوړښت کي څومره توپيرسته .
سيمبولونه دشيانوڅرګندوونکي دي خوپخپله شيان نه دي . د کتاب لغت پخپله کتاب نه دئ بلکي دهغه څرګندوی دئ .
کله چي موږدژبي لغت پرخوله راوړو، ترزياتي اندازې پوري مومراد دويلوژبه (spoken language) ده . ليکلې ژبه بيا يوبل سيسټم دئ چي له ويناسره سيده اړيکي لري .
ارواښادپوهانددوکتورمحمدرحيم الهام ليکي : ٌ ژبه دانساني ږغونو يو رمزی سيسټم دی چی ديوې ژبنۍ ټولنی غړی يی دمفاهمی له پاره په کاروی . موږدژبی دغه ږغيزسيسټم ته ويناوايو. انسانانود خپلو وينايی ژبودثبتولواوساتلوله پاره ګرافيک سيسټمونه اختراع کړي دي چی موږيې ليک بولو . وينااوليک په ماهيت کې دوه بيل سيسټمونه دي . دوينااساسي جوړونکي عناصرږغونه دی اودليک اساسی جوړوونکی عناصرتوري دي . ږغونه داسې فزيکی پديدې دي چې احساس يې دغوږونوپه واسطه کيږي اوتوري بياداسي بل ډول فزيکي پديدې دي چی احساس يې دسترګوپه واسطه کيږي .... ٌ (۲)
ډاکټرعبدالرازق پالوال دژبي يوډېرخوندورتعريف کړئ دئ اوهغه داچي ٌ ژبه د پوهوني اوپوهېدني هغه صوتي سيمبوليک وسيله ده چي ودي او تکامل يې بشردانسانيت وتکاملي پړاوته،اودليک ايجاد يې انسان د مدنيت وتکاملي پړاوته رسولئ دئ . ٌ (۳)
[سمادول] ژبې څنګه منځته راغلې؟
پدې اړه چې ژبې څنګه منځته راغلې اوانسان په لومړي ځل څنګه خبرې پيل کړې، څونظرونه موجود دي. خولاتراوسه يو هم په کره توګه دمنلووړندی.دژبوځينې زده کوونکي پر دې اند دي، چې په لومړيو کې انسان دچوغکو او حيواناتو په څېر غږونه وېستل.خو دژبو ځينې نورپوهان بيا پردې باوري دي، چې په لومړيو کې انسان دهغو غږونو، چې خپل چاپېريال کې يې اورېدل پيروي کوله. د پيروۍ په نتيجه کې له غږونو نه کلمې جوړې شوې.غالبآ د Buzzکلمه چې دمچ دبنګهاري ماناوركوي، به له همدې لارې رامنځته شوي وي.(4) خودډېرونوروکلموجوړښت له دې نظرسره، سرنه خوري.
پدې اړه نوروپوهانوهم ډېرنظرونه وړاندې كړي، خو يوهم سل په سلو کې دډاډ وړ نه ښکاري.البته په هرنظركښې دڅه ناڅه ريښتينولۍ څرك لګېږي. په غالب ګومان ژبه د تړون او پلان له مخې رامنځته شوې نه ده. بلکې دانسان له اړتيا سره جوخته منځته راغلې ده. او اوس هم همداسې پرمختګ کوي...دنن زمان ژوندۍ ژبې له هراړخه پوره ندي.ځينې خيالات پکښې په سختۍاو ځينې پکښې په اسانۍ ويل كېداى شي او ځينې پكښې داظهار اوبيان څو،څولارې او ګودرې لري...
[سمادول] ژبه څنګه وده کوي؟
دژبې پرپرمختګ اوودې ډېر څيزونه اثر کولای شي.جګړې، سوداګري او دوګړيوله يوځاى نه بل ځاى ته لېږدېدنه ژبې ته وده ورکوي اويايې دمرګ کندې ته غورځوي.يو مهال لاتين ژبه دجنوبي اولويديځې اروپا پر يوې غټې برخې واكمنه وه.رومي پوځ له ځان سره هغو سيموته چې دروم امپراتورۍ لپاره يې نيولې وې ، وړې وه.خو کله چې رومي امپراتورۍ دشمال ختيځ له لوري ديرغلګروپرلاسوکښېوته او واکمني يې پای ته ورسېده، نوتقريبالاتين هم ورسره مړه شوه. اواوس يواځې په رومن کاتوليکوکليساوو، ددرملولپاره دنسخو په ليکنې، د بوټواوحيواناتو په نومونې کښې استعمالېږي.
په شمالي امريکا کښې لومړني مېشت شوي استعمارچيان انګليسان ول،نو له دې امله دهغوی ژبه(انګرېزي) دمتحدوايالاتو ژبه وګرځېده.همدغسې په لاتيني امريکا کښې هسپانويان لومړني مېشتېدونكي يرغلګر ول، نو دهغوۍ ژبه(هسپانوي) هم له دې لارې دجنوبي امريکا په ډېروهېوادونو کې حاکمه شوه.
امريکايي ، برتانوي او کاناډايي سوداګران دنړيوالې سوداګرۍ ډېره برخه په لاس کښې لري ، نوهمداده چې دنړۍ په ډېرو سيمو کې انګريزي پرمختګ کوي او دډېروهېوادونودوهمه ژبه ګرځېدلې ده.... همداشان دبېلابېلووګړيوترمنځ اړيكي هم ژبه شتمنولاى شي.دساري په توګه په ١٠٦٦م کال کښې، پرانګلستان د(نارمن فرانسويانو) له يرغل نه مخكې انګرېزي د(انګلوساکسون) يوه لهجه وه. (نارميان)پر فرانسوۍ ژبه غږېدل.وروپه ورو(نارمن فرانسوي) او(انګلوساکسون) سره ګډې شوې او دانګرېزۍ غټه برخه ترې جوړه شوه.په ( انګلوساکسون)کې دغوايي او غوښې لپاره يوه کلمه کاو=Cow موجوده وه.خو فرانسوۍ د`غوا` او `غوښې` لپاره ځانته، ځانته کلمې درلودې. غوښې ته يې بوف= boeuf وايه، همدغه کلمه انګرېزۍ ترې واخيسته او خپله تشه يې پرې ډکه کړه. همدغسې ژبه دنويوکلمو جوړولو، دسلنګ يا ناادبي ژبې پرځای او سم استعمال له لارې هم پرمختګ او وده کولای شي...
[سمادول] لمن ليكونه:
(١)ځيني پوهان دمرغانو رېز ، دانسانانوله خواد ٌ هو ٌ پرځای سرښورول ، يادبې علاقه ګۍ ښوولو پر ځای داوږوپورته کول هم په ژبه کي راوړي خوپه دې شرط چي دغه حرکات اونخښي تل همدايوه معنا ورکړي .
( وګ : السټريټيډ ورلډ انسايکلوپيډيا ـــ ٣٠٣٢ مخ ــ نيويارک )
(۲) دخان شهيدياد ـــ دمقالومجموعه ـــ ٧٣ مخ ـــ دسرحدونوچارووزارت ــ کابل ـــ ١٣٧٠ ش
(۳) پالوال ، ډاکټرعبدالرازق ـــ معياري پښتو ـــ دپشتۍ لومړی مخ ــ ١٣٨٤ ش (4) په پښتوكښې هم ځينې كلمې لكه دكارغۀ كلمه د كارغه له غږ( كاغ، كاغ) نه، دچوڼ چوڼې كلمه دچوڼ چوڼې له غږ( چوڼ، چوڼ) نه، دكوړكې كلمه دچرګې له غږ( كوړت، كوړټ) نه، دغوا كلمه دغوا له غږ( باا، امبا)نه او بنګېدلو كلمه دمچ له غږ(بنګ،بنګ) نه رامنځته شوې ښكاري